է նկարագրում նույն բռնակալության թշնամի պարսիկ բանաստեղծ Միրզա-Շաֆուն, գերի վրացուհուն, ստրկուհի խափշիկին և այլ ազգությունների ստրկացված մարդկանց։ Վիպասանի համար սիրելի դեմքեր են գնչուհի Նենեն, վրացի Վասոն՝ «Խաչագողի հիշատակարանում»։ Որպիսի՜ սիրով է կերտել Րաֆֆին պարսկուհի Վորմիզդուխտի և Անհուշ բերդի շինարար, լեգենդար Ֆարհատի կերպարները «Սամվելում»։ Խոր համակրանք, իսկական բարեկամություն է զգացել Րաֆֆին դեպի պարսիկ ժողովուրդը, երբ մեծ շնչով պատկերել է լյումպեն զանգվածների-խազ֊փուշների ապստամբությունն ընդդեմ շահագործողների։
Ապագա մարդկության մեջ երիտասարդ Րաֆֆին տեսել է ազգերի միություն, ազգերի մի խաղաղ գերդաստան, ուր չեն լինի նրանց թշնամացնող պայմանները։ Հասուն շրջանում, Րաֆֆին կերտում է բազմաթիվ ժողովուրդների ներկայացուցիչների համակրելի կերպարներ - օբյեկտիվ, ջերմագին վերաբերմունք ցույց տալով նրանց հանդեպ։ Ու եթե Րաֆֆին «Կայծերում» խոսում է այն մասին, որ Ասլանը և նրա ընկերները կրթություն են ստանում Ամերիկայում, վիպասանը հասկանում է, որ անցյալ դարի կեսերին նույն երկրում ընթացող քաղաքական պայքարը ուղղված է եղել ամերիկյան ստրկատերերի դեմ, նեգրերի ստրկության դեմ և դա, այդ շարժումը պրոգրեսիվ է։ Այս մասին որոշակի ակնարկվում է նաև «Ոսկի աքաղաղում»։ Ներկայիս Ամերիկայի տերերը Լինկոլնի թշնամիներն են, պրոգրեսի թշնամիներ։ Րաֆֆին տեսնում է պրոգրեսիվ շարժումը, համակրում է նրան, ուղղելով իր ատելությունը ընդդեմ սուլթանի արյունոտ ռեժիմի, ընդդեմ ֆեոդալական բռնակալության։
«Մարքսիստները,- գրում է Լենինը,- երբեք չեն բացասել ֆեոդալական֊աբսոլյուտիստական ուժերի դեմ մղվող բուրժուական-ազգային ազատագրական շարժումների պրոգրեսիվությունը»[1]։
Րաֆֆին դրսևորում է հայ ազգային-ազատագրական շարժման համադեմոկրատական բովանդակությունը, ինքը ևս ապրում է հայ հասարակության զարգացման բուրժուադեմոկրատական էտապում, կանգնում է պրոգրեսիվ գաղափարական դիրքերի վրա, շարժում է հայ հասարակական միտքը, ազդում է նրա վրա։
Հայ հասարակության սոցիալական կյանքի երևույթների ու պրոբլեմների արտացոլմամբ, այդ պրոբլեմներին տրված իր լուծումներով և թե ազգային ազատագրական շարժման գաղափարներով վիպասանն արտահայտում է հայ բուրժուական դեմոկրատիայի իղձերն ու ձգտումները. իբրև գրող, նա դրսևորում է հարազատ ժողովրդի բուռն ցանկությունը՝ ֆեոդալական կապանքները թոթափելու ազատության ու անկախության հասնելու նրա պրոգրեսիվ շարժման մեջ։
***
Րաֆֆու ստեղծագործության վերջին շրջանում ընդգծվում է պատմական թեմատիկան։
Նա արդեն հեռացել էր «Մշակից», Արծրունուն տալով «բուրժուա խմբագիր» անունը, համարելով նրան մտքերի վրա բռնացող անձնավորություն։ Թարմ,
- ↑ Վ․ Ի․ Լենին, Երկեր հատ․ 21, էջ 167, Հայպետհրատ, Երևան, 1950 թ․
