Էջ:The Architecture, Tom 1.djvu/251

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը հաստատված է

ճանապարհով մինչև Երուսաղեմ, մի ուրիշ ճանապարհով ալ մինչև Հնդկաստան: Գնդագլուխ սյուներու այս ձևը առանց համաչափական մեծ փոփոխություններ կրելու պահված է հայոց մեջ մինչև 13-14-րդ դարեր: Երերույքեն հետո նույն այդ ձևը Զվարթնոցի մեջ կա 7-րդ դարուն, Բանայի մեջ՝ 10-րդ դարուն, 11-րդ դարու Անիի գագկաշեն ս. Գրիգորի և ուրիշ շատ մը փլատակներու մեջ: 10-11-րդ դարերեն սկսած բոլոր հայ հիշատակարաններուն արտաքին որմնասյուները միևնույն ձևով խոյակներ և խարիսխներ ունեն: Իսկ վերջին շրջանի վերածնության մեջ մի քիչ ավելի բարեփոխված էին անոնց abaque-ները և երբեմն անկյունավորված գունդերը:

Երերույքի, Զվարթնոցի և Բանայի գնդագլուխ խոյակներու վրա փորված զարդաքանդակները ինծի պահ մը ենթադրել կուտան, որ եթե խոյակներու լերկ ձևը ուղղակի ասորա-քաղդեական ներգործություն է հայ արվեստին մեջ, այնուամենայնիվ այս երեք եկեղեցիներու մեջ գտնված քանդակազարդված ձևը սիրիական արվեստի ազդեցություն լինի հայոց գեղարվեստի վրա: Նախաքրիստոնեական շրջանի մեջ նույն ձևի սյուներու գործածությունը Սիրիո մեջ հաստատված է, բայց ավելի հնագույն օրինակ կներկայանան Սողոմոնի տաճարին համար փյունիկեցի Քիրամին շինած խոյակները, որոնց նկարագրությունը ճշտիվ կպատկերացնե Երերույքի, Զվարթնոցի և Բանայի խոյակները ցանցակերպ հյուսված քանդակազարդությամբ[1]:

Ահա Երերույքի և Էջմիածնի կատարելագործված օրինակներն են, որ Տեկորի տաճարին վերջնական ձև տվեր են. Երերույքը իր արևելյան ներքին և արտաքին մեծ ու կիսաբոլորակ խորաններով, Էջմիածինն իր գմբեթով և խաչաձև տանիքով։ Հետևաբար Երերույքի այսօրվան տեսքին փոխարկվելու ժամանակը պետք է լինի ամենաուշը 6-րդ դար։

Թե ինչո՞ւ ընդունվեցան շուրջանակի սյունազարդ ծածկույթները (portique) հայոց եկեղեցիներու մեջ, այդ մասին իմ հավանական կարծիքս է, թե քանի որ քրիստոնեությունը չէր մերժած Հին կտակարանը, և հին օրինաց շատ մը ծեսեր ընդունվեցան քրիստոնեական եկեղեցիներու մեջ, անկասկած, եբրայական տաճարի հեթանոսաց գավիթն ալ ընդունվեցավ նույնությամբ հայոց եկեղեցիներու մեջ։ Բայց ե՞րբ սկսվեց անոր կանոնավոր գործածությունը՝ ինծի հայտնի չէ, միայն թե 325-ի Նիկիո ժողովին կանոններուն մեջ որոշ հոդվածներ կան այդ մասին։ Հետևաբար թե ընդհահուր քրիստոնեից և թե հայոց եկեղեցիներու մեջ շուրջանակի սյունազարդ ծածկույթները հին դարերու մեջ անպայման ծառայեցին իբրև հեթանոսաց կամ ապաշխարողաց գավիթ։ Հույն և լատին եկեղեցիներու մեջ 3-րդ դարուն իսկ գործադրության դրված կերևի ապաշխարության գավիթի օրենքը, Գր. Սքանչելագործի կանոնական թղթով, սակայն հայոց մեջ նախքան ս. Գրիգոր պարտավորի՞չ էր, թե՞ ոչ՝ հայտնի չէ ինծի, կկարծեմ, որ հայոց մեջ սկսված լինի այդ օրենքին ակտիվ գործադրությունը Նիկիո ժողովին կանոնները Հայաստան բերվելեն հետո։ Բայց որովհետև ցուրտը և ձմեռը սաստիկ ու երկարատև երկրի մը մեջ դժվար էր ապաշխարողաց համար բացօթյա սպասել, հավանական է, որ հետո մտածեցին բացօթյա portique-ներու փոխարեն ավելցնել արևմտյան սենյակները իբր ցրտեն ու բուքեն պատսպարված ապաշխարողաց կայան ձմեռնային օրերու համար[2]։

Բայց շատ զարմանալի մի երևույթ է, որ 7-րդ դարեն սկսած ոչ միայն սյունազարդ ծածկույթ շինելու սովորությունը վերացած է հայոց մեջեն, այլև հեթանոսական

  1. Գ. Թագ., Է գլ. 18, 18, 41, 42 հմր:
  2. Թեև շատ ուշ ժամանակի վկայություն, սակայն թերևս իբրև հասաատություն ծառայե սույն կարծիքիս։ Աղթամարի հակաթոռ Զաքարիա կաթողիկոս 13-րդ դարուն ս. Խաչ եկեղեցիի կից շիներ է ամառնային և ձմեռնային գավիթներ, որոնց մասին Թովմա Արծրունիի Պատմության հավելվածին մեջ կկարդանք. «Դարձեալ յաթոռ հայրապետութեան իւրոյ ի կղզիս Աղթամար, ի դուռն Սուրբ Խաչիս շինեաց գեղեցիկ և մեծանիստ տեղեօք ի թիկունս Սուրբ Խաչին զժամատունն մեծ յաւուրս ձմերայնոյ, իսկ ի կողմն արևմտից զժամաբակն ամարայնոյ մեծանիստ կամարակապ ձևօք կրակապ և սրբագործ»: (Պատմ. Տանն Արծրունեաց ի Թովմայ վարդապետի Արծրունւոյ, Կոստանդնուպոլիս» 1852, երես 363-364։