Մեծ առօրյան

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Անակնկալ հանդիպում Պետրոպավլովյան ամրոցում Մեծ առօրյան

Եղիշե Չարենց

Գանգրահեր տղան

[ 85 ]

ՄԵԾ ԱՌՕՐՅԱՆ


Գիշեր էր արդեն, երբ վերադարձավ։—

Ճամփին, փողոցում, քամին սանձարձակ
Հռնդում էր ցուրտ, փչում էր խոնավ
Եվ մտնում մինչև ոսկորները։— Նա

Մրսել էր թեկուզ և սրթսրթում էր
Ինչպես թրջած հավ,— ուղեղը սակայն
Եռում էր անսանձ խոհերի տապից։—
Իր ամբողջ կյանքում առաջին անգամ
Նա չնկատեց ցուրտը, չանիծեց

Աշխարհը, մարդկանց և իր բախտը բութ
Ու անաջողակ։— Ուղեղում — մտքեր
Նոր ու անսովոր, մտքեր, որոնք մեծ
Ու ճնշող էին, ու հրապուրիչ,
Ինչպես մի հեռու, հզոր, անծանոթ

Աշխարհից հնչող շռնդալից երգ։—
Եվ հիշում էր նա, նորից ու նորից,
Ամբողջը... նրանց դեմքերը, նրա
Խոսքերը և՛ պարզ, և՛ զարմանալի,
Ինչպես մեքենան այն հրաշագործ,

Որ գումարում է, հանում, բաժանում
Եվ բազմապատկում։ Այդպե՛ս, ճի՛շտ այդպես
Զարմացավ նա, երբ առաջին անգամ
Ցույց տվին նրան հաշվող մեքենան։—
Այդ զարմանալի մեքենան:— Իր գորշ,

[ 86 ]

Իր միապաղաղ կյանքում, ուր չկար
Ո՛չ մի բան լուսեղ ու զարմանալի,
Որ ամբողջովին մի շղթա էի գորշ,
Փոքրիկ հոգսերի,— որ տևում էր լոկ,
Որպես ռոճիկից—ռոճիկ ընթացող

Մի տաղտկալի երթ,— իր կյանքում դա մի
Հրաշք էր՝ վսեմ ու անիրական։—
Այդ զարմանալի մեքենան... Մի պահ,
Առաջին անգամ երբ նա դարձըրեց
Այդ մեքենայի կոթը,— մի վայրկյան

Կաշկանդեց նրան անդրաշխարհային
Մի երանություն։— Մի վայրկյան նրան
Թվաց, թե ինքը մի գերերկրային
Հանճարի ուժով պոկվեց առօրյա
Իր անաստղ կյանքից — և թռավ դեպի

Հրաշքով լեցուն աշխարհ մի ուրիշ,
Դեպի հեռավոր աշխարհն այն, որի
Փարթամ, դյութական կենցաղի մասին
Երազել է միշտ ինքը, որպես մի
Դրախտի մասին։— Որի գիտության

Ու հարստության մասին նա այնքան
Կարդացել է դեռ մանուկ հասակից
Անթիվ գրքերում ու ժուռնալներում։
Օ, չքնա՜ղ աշխարհ... — նա գուրգուրանքով
Շոյեց մեքենան մի քանի անգամ,

Հետո հուզմունքից փայլող աչքերով
նայեց հիմնարկի վարիչի դեմքին
Եվ ժպտաց մի պահ՝ գոհ ու հաղթական։—
Այո՛ , հուզմունքից փայլող աչքերով
նայելով անթարթ վարիչի դեմքին —

Ժպտաց նա մի պահ՛ գոհ ու հաղթական,
Եվ հետո, փայլող աչքերը կրկին

[ 87 ]

Հառելով փոքրիկ այն մեքենային —
Նա բարակ քրքջաց՛ հեգնանքով, թաքուն
Արհամարհանքով լեցուն քրքիջով...

«Հի՛— հի՛— հի՛» — քրքջաց, ձեռքերը հետո
Ինքնագոհաբար նա քսեց իրար
Եվ ասաց. «— Այո... սիրելի վարի՛չ,—
Այսպիսի՛ բաներ...» — Իսկ վարիչը՝ բութ
Հայացքն հառելով իր փայլող դեմքին,

Չհասկանալով իր արձակած սուր
Հեգնանքը՝ նետած նրանց հասցեին —
Երեխայաբար ծիծաղեց ինքն էլ...
Կարո՛ղ էր արդյոք լոկ կուսակցական
Իր տոմսի ուժով մարդու շարք անցած

Այդ ողորմելին,— մտածում էր նա,—
Հասկանալ իր սուր հեգնանքը՝ հղած
Իրենց հասցեին։— Կարո՞ղ էր արդյոք
Այդ ողորմելին հասկանալ, որ այդ
Ֆանտաստիկական մեքենան իրոք

Մի անհերքելի մահավճի՛ռ էր
Ուղղած իրենց դե՛մ։— Ի՞նչ ունեն սրանք,—
Մտածում էր նա,— նրանց վիթխարի
Հանճարի, ուժի և տեխնիկական
Քանքարի հանդեպ..․ Ի՞նչ ունեն.— միայն

Տկլոր սրունքներ և ուրիշ ոչինչ։
Եվ ի՜նչ, ի՜նչ հեգնանք սատանայական,—
Մտածել էր նա հաճախ,— այսպիսի
Մարդկային տարրից, նման չքավոր
Երկրում՝ ունենալ կոմունիստական

Հասարակակարգ կառուցելու ի՛ղձ...
Երեք տարի է ահա, որ ինքը
Այստեղ, նայիրյան այս գործարանում
Աշխատում է սոսկ մի հաշվետարի

[ 88 ]

Պաշտոնով։— Երեք տարի շարունակ

Այստե՛ղ է թափել իր քրտինքը նա,—
Եվ ի՞նչ է տեսել՝ տգիտությունից
Եվ ստոր, փոքրիկ շահերի համար
Իրար դեմ մղվող պայքարից բացի...
Վերևում՝ գործին անծանոթ մարդիկ,

Եսասեր, իրար ոտքի տակ փորող,
Անդեմ, ինքնագոհ և ստրկամիտ։—
Իսկ գործարանի բանվորնե՞րը... Օ,
Կա՞ արդյոք թեկուզ լույսի մի նշույլ
Այս մարդկանց կյանքում... Կարո՞ղ է արդյոք

Մի բան սպասել ինքը նրանցից,
Երբ ճանաչում է նրանց ավելի՛,
Քան ինքը — իրեն։— Խեղճ, տգետ մարդիկ,
Օրվա վաստակի համար մաքառող,
Մարդիկ, որ կարծես իզուր են կրում

Կոչումը մարդու։— Նրանց պիտի դեռ
Սովորեցընես քթները սրբել
Եվ ապա՝ նստել հացի... Օ, նրանց
Փոխելու համար սերունդներ են պետք
Եվ ո՛չ թե օրեր, կամ տասնամյակներ։—

Կարո՞ղ են նրանք հասկանալ արդյոք,—
Մտածում էր նա դեռ երեկ,— թեկուզ
Տարրական մի միտք — կարո՞ղ է նրանց
Գլուխը մտնել որևէ վսեմ
Գաղափար... Օ, դա մի անիրական

Հրաշք էր թվում նրան դեռ երեկ,—
Նա ավելի շուտ գլու՛խը կտար,
Քան կհամոզվեր երեկ, որ նրանք,
Այդ քարե դարից մնացած մարդիկ
Կարող են լինել խոհի ընդունակ,

Կարող են իրենց մտքով ըմբռնել

[ 89 ]

Մի բարձր, պայծառ գաղափար, կամ խոհ։—
Նա չէ՛ր էլ կարող երևակայել
Դեռ երեկ, որ այս ածխադեմ մարդիկ
Կարող են երբեք լինել ընդունակ

Ինքնազոհության և հերոսության,—
Որ մարդիկ այդ մութ կարող են իրենց
Սրտերում կրել ոգևորության
Հուրը սրբազանի այն հուրը, որով
Դառնում է մարդը աստված ու հերոս...

Այո՛ — տարիներ շարունակ իրեն
Համոզել է նա, որ մարդիկ այդ մութ
Լոկ ուտելո՛ւ են ընդունակ, այո՛,—
Ուտելո՛ւ միայն և ծանր, դժվար,
Անմարդավայել, սև աշխատանքի,—

Բայց այսօր ահա, ընդամենը մի
Ժամվա ընթացքում, փլվում է հանկարծ
Իր տարիների ընթացքում կոփված,
Համոզմունքների շենքը անհողդողդ —
Եվ չի՛ հավատում իր աչքերին նա,

Դժվարությամբ է իր միտքը ահա
Ենթարկվում իր նոր, անհասկանալի
Զգացմունքների եռուն հորձանքին...
Եվ ո՞նց պատահեց ամբողջը... — Այնքա՜ն
Այնքա՜ն հասարակ ու զարմանաք,

Այո — հասարակ ու զարմանալի,
Ինչպես մեքենան այն հրաշագործ,—
Հաշվող մեքենան։—

...Առավոտ նրան

Եկան ասացին, որ երեկոյան

Հայտարարված է ընդհանուր ժողով,
Ուր սոցմրցության հարցն է դրվելու
Քննության... Այո՛։— Լսեց քմծիծաղ,

[ 90 ]

Ինչպես լսում էր նա սովորաբար
Լուրերն այդպիսի,— և որոշեց գալ։—

Նախ` ա՛յն պատճառով, որ պարտադիր էր
Ներկայությունը պաշտոնյաների,
Եվ ապա — դե, նա ի՞նչ պիտի աներ
Տանը: — Եվ եկավ:— Ժողովը տևեց
Բավական երկար:— Նախ նայում էր նա

Շուրջը` քմծիծաղ արհամարհանքով
(Իհարկե, գաղտնի...)— Իսկ հետո... հետո...
Օ, ինքն է՛լ գլխի չընկավ, թե հետո
Ո՜նց, ո՜նց գրավվեց ինքն հետզհետե,
Կարծես թե մեկը սուզեց նրան մեծ

Մի կաթսայի մեջ... Կարծես թե մեկը
Պիրկ, ջղուտ ձեռքով պոկեց իր խավար
Աչքերից բարակ, թափանցիկ մի քող —
Եվ տեսավ հանկարծ նա այն, որ երեկ
Չէր կարող անգամ երևակայել,

Թե կարող է ինքն զգալ ու տեսնել...
Եվ ինչի՞ց ինչի՞ց ինչի՞ց սկսվեց,—
Մտածում էր նա` ժողովից հետո
Վերադառնալիս։— Ցուրտ, խոնավ քամին
Լիզում էր նրա դեմքը, թափանցում

Մինչև թոքերը բավական հիվանդ,—
Նա չէր նկատում ոչ մի բան սակայն,
Ձեռքերը կոխած գրպաններն` արագ
Քայլում էր ցեխոտ, խարխուլ մայթերով,
Ու բոցկլտում էր ուղեղը` ջերմին

Խոհերից թե՛ նոր, թե՛ զարմանալի...
«Ինչի՞ց սկսվեց...):— Հիշեց.— դահլիճում
Ծուխ, ծանոթ մշուշ:— Մշուշում — դեմքեր.
Բոլորը ծանոթ։— Նրանց ամեն օր
Տեսնում էր ինքը, ու թվում էր, թե

[ 91 ]

Ճանաչում է նա յուրաքանչյուրին,
Ինչպես սեփական իր կնոջը, կամ
Երեխաներին։ — Նստած էր Խեչոն,
Այդ վտիտ մարմնով բանվորը, որի
Դեմքին կա նստած մի’շտ դժգոհություն,

Ինչի՞ց — չգիտես։— Նստած էր Համոն,
Այդ հայհոյասեր լենինականցին,
Այդ պարծենկոտը, որ չի՛ հավանում
Ոչ ոքի՝ բացի սեփական անձից։ —
Մուկուչը հետո, այդ երիտասարդ

Բանվորը, որ միշտ ծաղրում է իրեն,
Սիրում է խմել և գնալ կինո,
Թեկուզ ունի մայր, կին ու երեխա,
Որ նայում են լոկ նրա վաստակին։ —
Նստած էր Հայրոն... Տպավորվել էր

Նրա ուղեղում մանավանդ նրա’,
Այդ տարիքն առած, բայց անգրագետ,
Կոպիտ, քչախոս, մի′շտ անբավական
Բանվորի դեմքը... Այդ մարդը, որի
Ամե’ն մի մազը ծանոթ էր իրեն,

Որին չէր սիրում ինքը և որից
Նա չէ’ր սպասում ոչինչ՝ վայրենի
Հայհոյանքներից և մութ, եսամոլ
Իղձերից բացի։— նա չէ՞ր, այդ Հայրո’ն,
Որ քիչ էր մնում սպաներ մի օր

Իր ընկերներից մեկին` մի փոքրիկ
Վեճի ժամանակ... Եվ այսպես — հերթով
Մտաբերում էր նա նրանց մեկ−մեկ,—
Մոտ հիսուն հոգի, որ նստած էին
Սկզբում դժգոհ, հոգնած դեմքերով։

Դահլիճը արդեն լցված էր ծխով,
Հորանջում էին արդեն ձանձրույթից,

[ 92 ]

Երբ եկավ հանկարծ զեկուցողը — և
Ժողովն սկսվեց։— Ինքը անկյունում
Կծկված` մի փոքր արհամարհական

ժպիտը դեմքին` նայում էր նրան։—
Ի՞նչ էր սպասում այդ հավաքույթից
Ինքը — թվում է, թե պարզ է, առանց
Երկար խոսքերի։— Մի պաշտոնական
Զեկուցում, հետո վաղուց պատրաստված

Մի բանաձևի քվեարկություն —
Եվ ուրիշ ոչինչ։— Մութ, մեռյալ մի գործ,
Որ փաթաթվում է այդ անգրագետ
Խեղճերի վզին, որպես մի վերին,
Անխուսափելի կամքի ցանկություն...

Այդպե՛ս էլ կարծես սկսվեց։— Նախ նա,
Այդ զեկուցողը, հայտնեց, որ իրենց
Սոցմրցության են կանչել` Լենինի
Քաղաքից` հսկա մի գործարանի
Բանվորները... (Նա այդպե՛ս էլ ասեց`

«Լենինի քաղաք», և ոչ — Լենինգրադ,
Ինչո՞ւ — չգիտեր ինքն էլ երևի...) —
Խոսեց նա հետո մրցության մասին,
Դրա էության,— բերեց ցիտատներ
Լենինից, Մարքսից և Ստալինից,—

Եվ հետո անցավ սոցիալիստական
Շինարարության հնգամյա հսկա
Պլանին։ Բերեց մի քանի թվեր,
Հետո անպաճույճ, պարզ, հասկանալի
Խոսքերով պատմեց, նկարագրեց

Աշխատանքները նա այդ վիթխարի —
Եվ հանկարծ ի՛նքն էլ նկատեց, որ մի
Ինչ–որ անսովոր, խոր լարվածությամբ
Լսում են ահա բոլորը նրան,—

[ 93 ]

Լսում է ի՛նքն էլ — և աչքերից իր

Ընկնում է կարծես մի մութ վարագույր...
Բայց ո՛չ.— դեռ դա չէ՛ր պատճառը իր այդ
Անսպասելի ոգևորության,—
Զեկուցումը չէ՛ր-.. Չէ՞ որ՝ ինչ որ նա՛,
Այդ զեկուցողը պատմեց ժողովին —

Ո՛չ նորություն էր իր համար, ո՛չ էլ
Երկնքից իջած մարգարեություն...
Չէ՞ որ, վերջապես, այդ մարդու ասած
Բոլոր այդ վսեմ բաների մասին
Ինքը բազմիցս կարդացել էր մեր

Բոլոր թերթերում և ժուռնալներում —
Կարդացել էր և... չէր հավատացել։—
Ուրեմն դա չէ՛ր պատճառը նրա
Ոգևորության։— Բա ի՞նչն էր, ի՞նչը,—
Մտածում էր նա՝ արագ քայլերով

Կտրելով ծանոթ ճանապարհը։— Նա
Իր ներքին անթարթ հայացքը հառած
Սեփական մտքի խորքը՝ ճգնում էր
Լրիվ ճշտությամբ, մանրամասնորեն
Վերականգնել իր բորբոքված մտքում

Ամբողջը։— Այո։— Զեկուցողը երբ
Իր խոսքն ավարտեց — դահլիճում արդեն
Տիրում էր մի խոր, ջերմին լռություն։—
Մի լարվածություն անսպասելի
Նստել էր, ծանր, բոլորի դեմքին —

Եվ ի՛նքն էլ, ի՛նքն էլ համակված էր այդ
Խոր, անակնկալ, գոլ լարվածությամբ...
Բայց դա ո՞նց, դա ո՞նց, դա ո՞նց պատահեց,
Այդ ինչպե՞ս եղավ, որ ի՛նքն էլ հանկարծ,
Համակված կարծես մի մութ մոգությամբ`

Սկսեց տարվել մտքերով — այնքա՜ն

[ 94 ]

Նոր ու անսովոր... Իր մշուշապատ,
Թե՞ պայծառացած աչքերի առջև,
Գուցե ընդհանուր այդ լարվածության
Ազդեցության տակ — սկսեց հանկարծ

Վիթխարի պատկեր մի գծագրվել,
Մի զարմանալի, հոյակապ պատկեր...
Դահլիճում տիրող կապույտ լռության,
Կապտավուն ծխի ու մարդկային այդ
Խոր լարվածության միջից ելնելով,

Ձուլվելով գուցե իր լսողության
Սահմանին հասնող խոսքերից, նաև
Մարդկային խորունկ շնչառությունից,—
Հյուսվելով նրբին, անհասկանալի,
Անշոշափելի տարրերից — քիչ—քիչ

Իր պայծառացած աչքերի առջև
Սկսվեց փռվել պատկերն այդ — այնքա՜ն
Ե՛վ հեքիաթային, և՛... հասանելի։—
Տեսնում էր նա բիլ մշուշի միջից
Դաշտեր, հովիտներ, լեռներ ամեհի,

Քաղաքներ հսկա ու գործարաններ,—
Եվ հասնում էին նրա ականջին
Ամեհի ձայներ... Բանա՞կ էր արդյոք,
Մի բազմամիլիոն, երկաթյա բանակ,
Որ արշավանքի ելած՝ լցրել էր

Աշխարհը հաստատ, մեկին ձայներով
Ոտքերի դոփյուն, մկանների երգ,
Լարված կամքերի աճումն ամեհի,
Փոկերի դղիրդ, շչակների ձայն,—
Եվ ձուլված իրար այս ամենը՝ մի

Աղմուկի նման ռիթմային, հզոր,
Որպես երկաթյա երաժշտություն`
Հնչում էր վսեմ ու անպարտելի...

[ 95 ]

Եվ այդ ամեհի երաժշտության,
Այդ ծխի, կապույտ մշուշի մի շիր,

Այդ բիլ լռության — տեսնում էր նա կոշտ,
Մազապատ, անտաշ դեմքը Հայրոյի,
Որ այնտեղ, բեմից, ձեռքը ծոծրակին,
Քաշում էր կարծես իր կոպիտ կրծքից,
Խոսքի ու խոհի անսովոր գլխից

Այնքան հասարակ ու գոտեպնդիչ
Բառեր... Օ, այո՛.— խոսում էր — Հայրոն...
Եվ ի՞նչ էր ասում.— օ, սովորական
Բառեր... Հասարակ, բայց զարմանալի
Խոսքեր... Հասարա՛կ.— օ, ոչ.— և եթե

Հասարակ էին խոսքերը նրա,
Ապա... ճիշտ այնքան հասարակ, որքան
Պարզ ու հասարակ է վերջ ի վերջո
Հաշվող մեքենան... այն զարմանալի,
Հրաշք—մեքենան։— Հայրոյի ասած

Խոսքերում անշուշտ ա՛յն էր իր համար
Թե՛ անակնկալ, թե՛ զարմանալի,
Որ ինքը... այո՛, չէ՛ր կարող երբեք
Երևակայել, որ նա, այդ Հայրոն,
Ընդունակ է գեթ գլխի՛ ընկնելու,

Թե ի՞նչ են ուզում մարդիկ իրենից,
Էլ ու՞ր մնաց, որ նա զգար իրեն
Անխախտ մասնիկը այն մեծ բանակի
Որ Երևանից մինչև Լենինգրադ
Ձայնում են իրար` ֆանտաստիկական

Եվ չտեսնված մի աշխատանքի,
Մի վեհ, վիթխարի մի գործի համար...
Խոսեցին հետո մյուսները։— Եվ —
Այն մարդիկ, որոնց ինքը ամեն օր
Տեսնում էր, ապրում հետները, և միշտ

[ 96 ]

Թվում էր նրան, թե ճանաչում է
Ինքը բոլորին ավելի, քան լավ,—
Հանկարծ հառնեցին իր առջև — այնքա՜ն
Կարծես անծանոթ, անճանաչելի։—
Երեք տարի է ահա, որ ինքը

Ապրում է այստեղ, այդ մարդկանց կողքին,—
Մտածում էր նա,— և ի՞նչ.— այս երեք
Տարվա ընթացքում կարողացե՜լ է
Արդյոք հասկանալ այդ մարդկանց, տեսնել,
Զգալ, թե ինչո՜վ, ինչո՜վ են նրանք

Ապրում ու շնչում։— Ճգնե՞լ է արդյոք
Ըմբռնել նրանց առօրյա կյանքի
Ու աշխատանքի իմաստը,— նրանց
Անդուլ մաքառման և ընդվզումի
Իմաստը։— Օ, ո՛չ... Վերցնենք թեկուզ,—

Մտածում էր նա,— այդ նույն Հայրոյին.
Անցել է անփույթ այդ մարդու կողքից
Ինքը ամեն օր, տեսել է միայն
Նրա մարդկային թերությունների
Կեղևը, նրա կոպիտ խոսքերի,

Նրա ձեռների, կեղտոտ մատների
Կոշտերը միայն:— Եվ այսպես — բոլոր
Այդ մարդկանց, նրանց առօրյա անդուլ
Աշխատանքների և նրանց ամբողջ
Գործի նկատմամբ։— Անանցանելի

Մի պատնեշ է միշտ եղել բարձրացած
Կարծես իր — և այդ բանակի միջև
Մի զարմանալի անթափանց պատնեշ,
Որը չես կարող թեկուզ շոշափել,
Բայց պինդ է այդ նուրբ պատնեշը գուցե.

Քան քարը։— Այո՛։ Եվ պատնեշը այդ,
Քաշված իր և իր շրջապատի մեջ —

[ 97 ]

Ինչի՞ց է արդյոք դա առաջացել...
Ինչի՞ց, օ, ինչի՞ց,— հարցընում էր նա,—
Եվ չէր հասկանում, չէր գտնում դրա

Պատճառն իսկական։— Անդրադառնալով
Իր ամբողջ կյանքին` փորձում էր գտնել
Այդ հարցին նա մի պատասխան։— Փոքրիկ,
Խուլ, գավառական քաղաքում ահա —
Իր հայրը չարչի՞, թե՞ արհեստավոր...

Օ, և՛ այս, և՛ այն։— Տանը շարունակ
Չքավորություն, խեղճություն, կարիք...
Երկդասյան դպրոց. հետո սեփական
Ջանքերով մի կերպ ընկած Երևան,
Սովորում է նա թեմականում... և —

Դա ե՞րբ էր, թողեց դպրոցը, մտավ
Հաշվապահական կուրսեր — և ահա
Դարձավ հաշվետար։— Տասնը յոթ թվին
Նա ամուսնացավ — և այն օրվանից
Աշխատում է նա գրասենյակներում։—

Կարգեր են փոխվել, բանակներ եկել,
Բանակներ անցել — իսկ նա միևնույն
Մատյանների մեջ թաղված շարունակ
Ապրում է մի գորշ խխունջի նման,
Դժգոհ իրենից, դժգոհ բոլորից,

Դժգոհ` մանավանդ անհասկանալի
Այս «ընկերներից», որոնցից միայն
Սարսափել է ինքն ու ակընկալել
Ամենայն չարիք ու դժբախտություն....
Հեռու է եղել ինքը շարունակ,—

Մտածում էր նա,— կռվից, պայքարից,—
Չի եղել երբեք նա կուսակցական,
Դժգոհ է եղել նա դաշնակներից,
Բայց ինչո՞ւ, ինչո՞ւ չի հավատացել

[ 98 ]

Եվ սրանց... Ինչո՞ւ... Ի՞նչն է վախեցել

Կորցնել, բացի իր խեղճությունից,
Իր ճղճիմ, խղճուկ, անաստղ գոյության
Գորշ, անհրապույր հեռանկարից...
Խխունջի նման կառչած շարունակ
Իր ընտանիքին, հոգսերին, հացի

Չնչին փշրանքին, թաղված գլխովին
Այդ ամենի մեջ — չի կարողացել
Սթափվել, բանալ աչքերը, տեսնել
Իր շուրջը թափով թնդացող կյանքի
Ընթացքը թե՛ վեհ, թե՛ հերոսական...

Ինչո՞ւ, օ, ինչո՞ւ,— հարցնում էր նա
Ինքը իրենից,— և չէր կարենում
Գտնել իր հարցին պատասխան։— Արագ,
Կուրծքը դեմ տված քամու հորձանքին,
Քայլում էր նա՝ ողջ մարմինը թեքած,

Եվ քամու հնչեղ հորձանքում նա ա՛յլ
Ձայներ էր լսում, նոր ու կատաղի,
Տեսնում էր դեմքեր կոպիտ, անծանոթ,—
Եվ բարձրանում էր նրա մշուշոտ,
Բայց պայծառացած աչքերի առջև,

Ելնելով կարծես գիշերվա մուժից —
Մեր մեծ առօրյան... Մի նոր, վիթխարի
Իմաստ էր նրա աչքին ստանում
Այն ամենը, որ ինքը ամեն օր
Տեսնում էր, սակայն` անհասկանալի

Ինչ-որ պատճառովի նա չէ՛ր հասկանում
Մինչև այս գիշեր... Առաջին անգամ
Այդ հաշվետարը, այդ մարդը փոքրիկ,
Որ ապրել էր միշտ իր փոքրիկ, ճղճիմ,
Չնչին հոգսերով,— առաջին անգամ

Իր անաստղ կյանքում զգաց նա կյանքի

[ 99 ]

Աճումն, ահռելի ընթացքը,— նրա
Երկաթ քայլերի դոփյունն անհողդողդ։—
Այնտեղ, մշուշում, տեսնում էր նա մի
Հսկա գործարան... Քաղաքում հեռու,

Ուր չի եղել նա իր կյանքում երբեք,
Որից բյուրավոր վերստեր են իրեն
Բաժանում,— այնտեղ, քաղաքում այդ մեծ,
Որ առաջնորդի անունն է կրում
Բազմությունների այս արևակամ,—

Տեսնում էր այնտեղ նա կրակներ բյո՛ւր,
Աստղերի նման փայլող կրակներ,
Որոնց շուրջն անդուլ եռում են այս մեր
Հայրոյի նման ածխադեմ մարդկանց
Հոծ բազմություններ... Այդ կրակներից

Ձգվում են ահա դեպի խորքը այս
Հեռավոր երկրի — կրակե թելեր։—
Զգվում են թելեր ոսկեցոլ աստղի
Շողերի նման։— Երբ նայում է մարդ
Կիսախուփ աչքով հեռու աստղերին —

Այդպիսի ահա ոսկեցոլ թելեր,
Ձգվելով այդ ջինջ, պայծառ աստղերից`
Կապում են մարդու հայացքը նրա՛նց,
Այդ ջինջ աստղերին։— Առաջին անգամ
Նա զգաց այդ պիրկ, անմար թելերի

Գոյությունը— և աշխարհը նրա
Աչքերին հանկարծ լայնացա՜վ, ձգվե՜ց,
Դարձավ անսահմա՜ն, անծի՜ր, անեզե՜րք,
Երկնքի՛, հոգո՛ւ և տիեզերքի՛
Նման անեզերք։— Թեթև քայլերով

Տուն հասավ, թակեց նա դուռը։— Քամին
Շաչում էր դեռ թունդ, թռչում սանձարձակ։
Գիշեր էր արդեն, երբ վերադարձավ։—

[ 100 ]

Արագ մտավ տուն։— Կինը հարցական
Հառեց մի վայրկյան աչքերը նրա

Շորերին, դեմքին և ոչինչ չասեց։—
Սենյակում, փայտյա սեղանի վրա
Դրված էր մի հին դեղին ինքնաեռ,
Կողքին — մի քանի դատարկ բաժակներ —
Եվ ուրիշ ոչինչ։ — Թափառ աչքերով

Նայեց մի վայրկյան այդ ամենին նա,
«Թեյ կա՞»— հարցըրեց մեքենայաբար
Կնոջը — և երբ կինը օրորեց
Գլուխը — նա լուռ վերարկուն հանեց
Եվ գնաց, պառկեց անկյունում դրված

Անկողնի վրա։— «Հարբա՞ծ է» իրեն
Հարց տվեց մտքում կինը, հետո լուռ,
Չարացած դեմքով չանչ արավ նրան —
Եվ ինքն էլ, իր հին շորերն հանելով,
Մտավ անկողին։—

Սենյակի մթնում,

Խոր լռության մեջ այդ գիշեր երկար
Մտածում էր նա` աչքերը հառած
Մութ առաստաղին։— Եվ սրթսրթալով
Երբ վերջապես նա աչքերը փակեց

Եվ քունը՝ խոնավ, գգվող թաթերով
Սկսեց իջնել նրա աչքերին,—
Դեռ հնչում էին նրա ականջին
Ամեհի խոսքեր ու ոտնաձայներ,
Կրակներ էին իր դեմ կայծկլտում —
Եվ մթության մեջ թվում էր նրան
Թե իր հոգնաբեկ մարմնի վրայով
Դոփելով անցնում, անցնում են անվերջ
Հայրոյի նման ածխադեմ մարդկանց
Երկաթյա գնդեր,— գնում են դեպի

Երկաթից, կամքից ու աշխատանքից

[ 101 ]

Կոփվող մի աշխարհ . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Իսկ առավոտյան

Երբ եկավ կրկին նա գրասենյակ`

Քնատ էր դեմքը, դժգոհ ու մռայլ.
Գիշերը կարծես եղել էր քեֆի,
Եվ այժմ ծանր էր գլուխը, սիրտը
Խառնում էր կարծես — և աշխարհը ողջ
Թվում էր պղտոր, մթին զառանցանք։ —

Իր մթնած, կիտված հոնքերի տակից
Նայում էր մեկ—մեկ նա շուրջը, նրանց,—
Եվ նրանք կրկին նու՛յնն էին թվում,
Նույնն էին թվում այդ մարդիկ նրան`
Նույն սովորական և անհրապույր,

Կարիքից, հոգսից ու աշխատանքից
Բթացած մարդիկ... Երեկվա իր մեծ
Խոհերից նրա պղտոր ուղեղում
Մնացել էր լոկ մի մթին մորմոք,
Մնացել էր լոկ խղճի խայթի պես

Մի ծանր զգացմունք, որը ճգնում էր
Նա իր մեջ խեղդել։— Նման զգացմունք
Ունենում է մարդ, երբ հանցանք է մի
Կատարում գաղտնի.— խայթում է խիղճը —
Եվ իզուր է նա ճգնում թաքցնել

Սեփական խղճից գիտակցությունը
Այդ անդառնալի հանցագործության...
Այդպես երբեմն հարբելուց հետո,
Մյուս առավոտ ամաչում է մարդ,
Երբ հիշում է, որ ինչ—որ անծանոթ

Մի մարդու առջև բացել է սիրտը
Գիշերը` խելքից ընկած ժամանակ...
Հեռու, մարմրող ցոլքերի նման

[ 102 ]

Ցոլացին մի պահ նրա պղտորված
Գիտակցության մեջ երեկվա իր մեծ

Խոհերի վերջին փշրանքները — և
Սուզվեցին անդարձ ուղեղի մուժում։—
Նա թթված դեմքով բացեց իր հսկա
Հաշվեմատյանը, մի վերջին անգամ
Բութ, դժգոհ դեմքով իր շուրջը նայեց —

Եվ խորասուզվեց իր մանրակրկիտ,
Անվերջ, չհատնող հաշիվների մեջ։—
«Հը, հո չե՞ս հարբել գիշերը»— նրան
Հարցրեց Կարոն, հաշվապահը։— նա
Լուռ, անթարթ նայեց նրա աչքերին

Եվ ասաց.— «Այո՛ ... մի փոքր... երեկ...
Ժողովից հետո...»— Եվ կրկին նա լուռ
թեքվեց իր հսկա մատյանի վրա
Եվ խորասուզվեց հաշիվների մեջ...
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Այսպես

Մի անգամ ահա այդ փոքրիկ մարդու,
Այդ հաշվետարի մոտով, այդքան մոտ,
Թնդալով անցավ մեր մեծ առօրյան,
Նա անգամ զգաց, շոշափեց մտքով

Ընթացքը նրա հսկավիթխարի,—
Նայեց նա մի պահ հրաշքի նման
Իր աչքերի դեմ բռնկված այդ վեհ,
Այդ շռնդալով անցնող պատկերին —
Եվ Ընկճվելով նրա ամեհի

Մեծության ներքո, այդ անգրկելի,
Անհուն վեհության — սուզվեց նա կրկին
Իր սովորական մտմտանքի մեջ...

Եվ նովելը մեր վերջացավ այսպես։—
1929, X—XI