Քաոս/Առաջին մաս

ԱՌԱՋԻՆ ՄԱՍ

I

Մարկոս աղա Ալիմյանը ծանր հիվանդ էր։

Յոթ օր առաջ նա իր նոր կառուցվող տասնումեկերորդ տան վրա արհեստավորներին պատվերներ տալիս մարմնի մեջ զգաց անսովոր ցուրտ, եկավ տուն, պառկեց անկողին և այլևս չկարողացավ վեր կենալ։ Բժիշկները մարդուն ուշադիր քննեցին և միաձայն հաստատեցին թոքերի բորբոքում։

Լուրը նույն ժամին տարածվեց ամբողջ քաղաքում։ Ո՛վ չէր ճանաչում կալվածատեր և հանքատեր Մարկոս Ալիմյանին — այդ վաթսունհինգ տարեկան, կլորիկ մարմնով, ուռած թշերով, եռանդուն ու աշխույժ ծերունուն և չէր լսել նրա բազմավաստակ կյանքի խրատական պատմությունը։ Ուղիղ հիսուն տարի առաջ, թողնելով իր աննշան ծննդավայրը, եկել, հաստատվել էր այն փոքրիկ, աննշան ծովեզրյա քաղաքը, որին վիճակված էր մոտիկ ապագայում ստանալ համաշխարհային հռչակ՝ իր ստորերկրյա գանձերի շնորհիվ։

Այժմ տասնուիններորդ դարի վերջին քառորդում նրա մասին կազմվել էին կատարյալ առասպելներ։ Պատմում էին, որ նրա հոյակապ տան ներքնահարկում կա մի առանձին սենյակ՝ մթին ու սառն ինչպես շիրիմ։ Ոչ մի հողեղեն էակ նրա երկաթե դռներով ներս չի մտել։ Այնտեղ են դարսված Մարկոս Ալիմյանի ոսկիներով լի տոպրակները։ Ասում էին, որ ամեն գիշեր մռայլ ծերունին մեն-մենակ, երկայն թավիշե խալաթը հագին, գիշերային սև թասակը գլխին, ձեռին բռնած մի ճրագ, իջնում է վար, բաց է անում երկաթե դռները ժանգոտ բանալիով, համրում է տոպրակները և ավելացնում նոր ոսկիներ: Հավատացնում էին, թե այնտեղ մի պողպատե պահարանի մեջ փայփայելով պահում է այն տրեխները, որոնցով գաղթել էր իր ծննդավայրից տասնուհինգ տարեկան հասակում։ Ասում էին նաև այն, որ զատիկ ու ջրօրհնեք տոների նախընթաց գիշերը, մի զույգ մոմ վառելով, աղոթում է պահարանի վրա չոքած և օրհնում է նվիրական տրեխները։

Նրա հոյակապ տները, որ հպարտ ճակատներով կանգնած էին քաղաքի կենտրոնական փողոցներում, մի-մի փուշ էին դարձել քաղաքացիների աչքում, նրա բազմաթիվ հողերից բխող նավթը խեղդում էր և գործարանի ծուխը կուրացնում նրանց աչքերը։ Բայց մարդիկ գիտեին ինչպես զովացնել իրենց նախանձավառ սրտերը։ Չէ որ Մարկոս Ալիմյանը եղել է ջրկիր, հետո դռնապան, հետո խոհարար, հետո մրգավաճառ, այնուհետև գինեվաճառ և այլն, և այլն... Եվ ոչ մի գործ նա չի վարել ազնվաբար։ Գնալով Ռուսիա, նա այնտեղից բերել է կեղծ դրամներ և տգետների վրա սազացրել։ Նա խաբել է, գողացել է, գռփել ու կողոպտել է խեղճերին, նա նույնիսկ թունավորել է իր մի ընկերոջը։ Նա ժլատ է, նրա ձեռները դողում են գրպանից դրամ դուրս բերելիս, ապրել չգիտե, դրամն է նրա հավատը, հոգին, աստվածը։ Նրա ընդարձակ տունը, ուր ոչ մի օթյակ ծածկված չէ պաստառով, մռայլ բանտ է իր կնոջ ու զավակների համար։ Այնտեղ կահ-կարասի չկա, ծառա չկա, խոհարար չկա։ Նա իրեն տան համար պաշարեղեն ինքն է տուն բերում իր ձեռքով առավոտները կանուխ, որ ոչ ոք չտեսնե։ Նա գրպանում ունի երկաթաթելից շինած մի օղակ և միայն այն ձուն է գնում, որ այդ օղակով չի անցնում և շատ անգամ պտտում է ամբողջ շուկան այդ չափի ձվեր գտնելու համար։

Շատ շատերը գիտեին, որ այդ բոլորը մտացածին է, որ Ալիմյանի տանը ծառաներ էլ կան, խոհարար էլ, կահ-կարասի էլ, նույնիսկ փարթամ կահ-կարասի։ Գիտեին, որ եթե Մարկոս աղան մի օղակ ունի, այդ այն է, որով անխնա սեղմում է իր պարտապանների կոկորդը։ Բայց սև նախանձը կուրացրել էր մարդկանց և հնարում էին ամեն ինչ, որ կարող էր քիչ թե շատ հանգստացնել կյանքի անհաջողություններից ժանգոտված ու թթված սրտերը։

Սանձարձակ ծաղրում էին, զրպարտում, հայհոյում քաղաքի առաջին միլիոնատիրոջ, սակայն միայն հետևից։ Իսկ երբ աղան, կլորիկ փորը դուրս ցցած, բադի պես աջ ու ձախ հրհրվելով, գնում էր փողոցով կամ անցնում էր խանութից խանութ և կամ կլուբ էր մտնում, ամենքն աշխատում էին որսալ նրա հայացքը, որպեսզի բարևեն խոնարհ և արժանանան նրա արհամարհական պատասխանին։ Այնինչ Մարկոսը, այդ նախկին ջրկիրը, դնռապանը, ինքը ոչ ոքի բարևին չէր սպասում, բացի մեկից և այդ մեկը երկրի իշխանն էր — նահանգապետը։ Քսանուհինգ տարի էր, որ վերադարձնում էր իր ինքնասիրության և պատվի կորուստները, ընդունելով ուրիշներից այն, ինչ որ ինքը քսանուհինգ տարի շարունակ շռայլել էր իրենից մեծերին ու զորավորներին։

Եվ ահա այսօր մեռնում է անվանի քաղաքացին, խելացի մարդը, տոկուն վաճառականը, որ ամբողջ կյանքն անց է կացրել անդուլ գործունեությամբ, քրտինքը ճակատին, խիղճը հանձնած երկաթե սնդուկին և հոգին գրպանը դրած։

Նրա բնակարանը գտնվում էր քաղաքի կենտրոնում։ Տունը, հարկավ, սեփական էր: Այդ մի երկհարկանի շինություն էր սրբատաշ քարից, տափած, կպրածածկ տանիքով։ Ստորին հարկը բաղկացած էր խանութներից ու գրասենյակներից, վերինն ամբողջովին Ալիմյաններինն էր։

Օգոստոսի չոր և ջերմ օրերից մեկն էր։ Արեգակը թեքվել էր դեպի մուտքը և նրա վերջին ճառագայթները ողողել էին բուսականությունից զուրկ, անհրապույր քաղաքը և նրա առջև տարածված ծովի մակերևույթը։ Ծանր ու ճնշող է այդ քաղաքի արտաքին տպավորությունը։ Հեռվից դիտողին նա իր տափակ տանիքներով, մերկ փողոցներով, պատկերանում է այնպես, որ կարծես մի սոսկալի հրդեհ լափել է բոլորը, ինչ որ կարող է լափել կրակից և թողել է մի վիթխարի կմախք։ Շրջակայքն ավազուտ կամ նավթի լճերով ծածկված, այստեղ ոչինչ չի մեղմացնում արեգակի տրոպիկական տապը, նույնիսկ ծովը։ Քարե պատերը շիկանում են կիզիչ ճառագայթներից, ավազը խանձվում է, օդը դառնում հեղձուցիչ։ Բնակիչները շտապում են լողարանները և օրը մինչև երեկո ծովը լի է մերկ մարմիններով, որոնք մերթ փայլփլում են արեգակի տակ և մերթ սուզվում ջրի մեջ որպես դելֆիններ։

Ալիմյանների բնակարանի լուսամուտները դրսի կողմից նայում էին դեպի արևմուտք։ Ամառը, սկսած տասներկու ժամից նրանց փեղկերը միշտ ծածկված էին լինում մինչև մութ երեկո։ Այսօր նրանք բաց էին, բաց էին նաև ապակե փեղկերը և փողոցի տոթն առատորեն հոսում էր ներս։

Այնտեղ տիրում էին անսովոր շարժում և իրարանցում։ Ծառաներն ու գործակատարները շտապ-շտապ դուրս էին գալիս ու ներս մտնում, միմյանց հրամայում, միմյանց վրա բարկանում, զուր աշխատելով չաղմկել։ Տան մուտքի առջև րոպե առ րոպե կանգ էին առնում կառքեր և նրանց միջից դուրս էին գալիս Ալիմյանների ազգականները, բարեկամները, ծանոթները՝ կեղծ ու անկեղծ վշտակցության արտահայտությունը դեմքերի վրա։

Ամենքն շտապում էին մահամերձ միլիոնատիրոջ տունը, որ վերջին անգամ տեսնեն նրան և գուցե մի բան իմանան կտակի մասին։ Այնինչ մահամերձի ննջարանի դռները փակ էին։ Այնտեղ, մահճակալի շուրջը հավաքվել էին մեռնողի ընտանիքի անդամները, մի քանի մերձավորներ, ծխական քահանան և երկու-երեք բժիշկ։ Մյուս այցելուները խմբվել էին հյուրասենյակում։ Այդտեղ օդն այնքան խեղդուկ էր, որ մարդիկ հազիվ կարողանում էին շունչ քաշել և չնայելով դրան, եկողը չէր ուզում հեռանալ։ Թանկագին պարսկական գորգերից բարձրացել էր նոսր փոշի։ Լուսամուտների թանձր ասվյա վարագույրների միջով ներս սփռվող արեգակի շողերը ոսկեզօծում էին այդ փոշին, օդի մեջ գոյացնելով թեք սյուներ, որոնք հետզհետե երկայնանում էին և հորիզոնական ձև ստանում։ Նրանցից մեկի ծայրը հասավ անկյունում մարմարյա վառարանի վրա դրած բրոնզե Ժամացույցին։ Փայլեց ձվաձև ապակե ծածկոցը և նրա տակ հրավառվեց գեղեցիկ կնոջ մի արձան վեհ ճակատով, թուրը ձեռին, մի ոտը դրած ամեհի առյուծի կոկորդին, որպես հաղթության աստվածուհի։

Այցելուների համբերությունը քանի գնում սպառվում էր։ Սպասում էին մահամերձի մահին, իսկ նա դեռ չէր մեռնում։ Ոմանք ստեպ-ստեպ թեքվում էին և փակ դռների բանալիի անցքով նայում դեպի մահամերձի սենյակը կամ ականջ էին դնում՝ ճգնելով մի բան տեսնել կամ լսել։ Հետո հեռանում էին, շշնջում միմյանց ականջին և գաղտուկ կատաղի հայացքներ ձգում սրա ու նրա վրա։ Բանն այն է, որ յուրաքանչյուրն իր սրտում գաղտնի աղոտ հույս ուներ՝ որևէ կերպ հիշված լինել Մարկոս աղայի կտակում։

Ննջարանի դռները հանդարտիկ բացվեցին, շշնջյունները վայրկենաբար ընդհատվեցին, ինչպես ագռավների կռկռոցը հրացանի ձայնից: Դուրս եկավ մի մարդ մոտ վաթսուն տարեկան, բարձրահասակ, առույգ ու խրոխտ։ Նրա մաքուր սափրված երեսը, դեմքի խոշոր գծերը, աչքերի սուր արտահայտությունը, խիտ հոնքերը և մանավանդ թանձր ու ալեխառն ընչացքը, որի ծայրերին միացած էին միրուքից մի-մի մաս և քունքերից քաշ ընկած բակերը — նիկողայոսյան զինվորականի տպավորություն էին գործում։ Նա հագած էր ռուս քաղաքացիական աստիճանավորի հնամաշ ու գունատ մունդիր ու կրծքի վրա քաշ արած մի կարմրագույն խաչաձև շքանշան:

— Սրաֆիոն Գասպարիչը,— ասացին այս ու այն կողմից և անմիջապես շրջապատեցին ծերունուն, որ դարձավ մի տեսակ թիկնապահներով պաշտպանված գոռոզ հրամանատար։

— Փո՛ւչ աշխարհ, փո՛ւչ աշխարհ, — արտասանեց աստիճանավորը, աչքերը շրջապատողների վրայով ուղղելով դեպի դիմացի պատն ու կրծքի շքանշանն ուղղելով,- մարդը հոգին չի կարողանում աստծուն տալ որդուն չտեսած․․․

Բոլորը միաձայն զարմացած հարցրին։— Մի՞թե մահամերձ աղայի բոլոր զավակները այս խորհրդավոր պահին նրա մահճակալի քով չեն։

— Խոսքս մեծ որդու մասին է,— հառաչեց Սրաֆիոն Գասպարիչը, գլուխը տխրորեն շարժելով։

— Մեծ որդո՜ւն. Սմբատի՞ն,— հարցրին շրջապատողները, ավելի ու ավելի մոտենալով ծերունուն և իրարու հրելով։

— Այո՛, Սմբատին,— պատասխանեց Սրաֆիոն Գասպարիչը,— պիտի գա, րոպե առ րոպե սպասում ենք նրան: Մարդը մի շաբաթ առաջ նրա անունը լսելիս դեմքը թթվեցնում էր, հիմա հոգին չի տալիս չտեսած։

— Հեռագրե՞լ եք։

— Իհարկե։ Այսօր սպասում ենք։ Գնացքը ո՞ր ժամին է գալիս Մոսկվայից։

— Հինգ ժամին քառասուն րոպե անցած․․․

— Վեց ժամին հինգ րոպե է մնում, հիմա եկած պիտի լինի,— ասաց ծերուհին, նայելով իր ծոցի ժամացույցին և խումբը ճեղքելով, մոտեցավ լուսամուտներից մեկին:

Բոլորը հետևեցին նրան, միշտ իրարու հրելով ու իրարու առաջելով։

— Գալիս է,— գոչեց մեկը, որ ամենից թեթևաշարժը լինելով, ամենից արագ էր մոտեցել լուսամուտին։

Սրաֆիոն Գասպարիչը շտապեց նախասենյակ։ Մի քանի րոպե անցած վերադարձավ՝ հասակով իրենից մի փոքր ցած, առողջակազմ մի երիտասարդ տղամարդու հետ։ Բոլորը ճանապարհ տվեցին նորեկին, աջ ու ձախ բաժանվելով երկու շարքերի և շտապելով իրենց դեմքերին տալ ավելի տխուր արտահայտություն։ Նորեկը, վերցնելով իր հարդե նեղ եզրերով գլխարկը, բարևեց աջ ու ձախ, քաղաքավարի, բայց շատ սառը և շտապ քայլերով գնաց հիվանդի ննջարանը։ Ներկա եղողները նորից մերձեցան իրար՝ միանգամից փոխելով իրենց դեմքերի տխուր արտահայտությունը մի տեսակ արհամարհականի։

Մահամերձի մահճակալը դրված էր պատի տակ, լուսամուտի առջև։ Մի կողմում կանգնած էր մեռնողի կինն աղջկա հետ, մյուս կողմում՝ որդիները։ Ինքը մահամերձը նստած էր անկողնի մեջ, հենված փափուկ բարձերին, ծնկները մետաքսե վերմակով ծածկած, ուսերն ու կուրծքը կիսով չափ մերկ, գլուխն անզոր վար թեքած։ Բժիշկը նորից նրա կաշվի տակ մեջքի կողմից սրսկում էր ինչ-որ սթափեցուցիչ հեղուկ։ Անհրաժեշտ էր քանի մի րոպե ևս պահպանել կյանքը հյուծված ու քայքայված անոթի մեջ։

Մահամերձն աչքերը բաց արավ, գլուխը դանդաղորեն բարձրացրեց։ Նրա դեմքն արդեն ընդունել էր մահանիշ հողագույն ստվերագծեր, բերանի անկյունների բնորոշ ակոսներն այժմ հարթվել էին, կլորիկ երեսը երկայնացել էր, մնում էր ինչ-որ անհանգստության մի թույլ ժպիտ թառամած շրթունքների վրա։

Բժիշկը կամացուկ հաղորդեց նրան որդու ժամանման լուրը։ Նույն վայրկյանին եկվորը, մի կողմ ձգելով գլխարկն ու ճամփու պայուսակը, չոքեց ծերունու մահճակալի առջև և գլուխը թեքեց, որ համբուրե մեռնողի չոր, սառած ձեռը։

Կյանքի վերջին շողը լուսավորեց Մարկոս Ալիմյանի հողագույն դեմքը, աչքերը լայն բացվեցին, և մի անցողիկ ուրախություն վայրկենաբար պարպեց հոնեղ ճակատը, որ նրա վաթսունամյա գոյության ընթացքում երբեք չէր արտահայտել զվարթություն։ Արյունաքամ շրթունքների միջից արձակելով մի խուլ մրմունջ, թույլ ձեռներով գրկեց որդու գանգրահեր գլուխը և սեղմեց կրծքին, որքան կարող էր ամուր։

Տիկին Ալիմյանն սկսեց հեկեկալ։ Նրան հետևեց իր աղջիկը, հետո՝ որդիները։ Այժմ ծերունին կարող էր իր հոգին ավանդել, о՜о, ոչ հանգիստ, ինչպես կփափագեր, այլ մի անջնջելի վիշտ սրտի մեջ։ Ութ տարի էր նա չէր տեսել որդուն, անդրանիկ որդուն, որի վրա այնքան հույսեր էր դրել, որին սիրել էր ամենից ավելի և որին պիտի հանձներ իր բոլոր գործերը։ Եվ ոչ միայն չէր տեսել, այլև չէր ուզում տեսնել, նույնիսկ լսել անգամ նրա անունը։ Ա՜հ, ո՛րքան հուսախաբ արավ նրան այդ սիրված որդին և ո՛րքան տանջանքներ պատճառեց, որպիսի՜ հոգեկան մորմոք, որը թշնամիներից և նախանձամիտներից քաշելու համար հարկավոր էր գերբնական կամքի զորություն։ Անիծվի՛ այն օրը, երբ նա թույլ տվեց ի՛ր Սմբատին գնալ ուրիշ երկիր՝ ուսումը շարունակելու, անիծվի՛ նա, որ կորզեց իրենից իր որդուն․․․

Մահամերձը ցանկանում էր դուրս թափել սրտի մեջ կուտակված դառը մաղձը, ասել բոլորը, բոլորը ինչ որ զգացել էր ութ տարվա ընթացքում։ Ասել՝ արտասուքով ողողելով ճամփից շեղված որդու մոլի գլուխը։ Բայց ուժերը դավաճանում էին։ Բժշկի ջանքերն այլևս անզոր էին կենդանություն ներշնչել սառող մարմնին։ Սակայն մի երկարատև, խորը, շատ խորը հայացք, որ գալիս էր գերեզմանի խորքից, ամեն ինչ պարզեց մեղսագործ որդու համար, որ այժմ ոտքի ելած, ճգնում էր զսպել իր արցունքը, որպեսզի ցույց չտա իր հոգու տկարությունը։

— Մենա՞կ ես եկել,— կարողացավ միայն հարցնել մեռնողը։

— Մենակ,— պատասխանեց որդին հակիրճ, հասկանալով թե ինչ իմաստով է տրվում իրեն այդ պարզ հարցը:

Մռայլ ժպիտը ծերունու դեմքի վրա մի ակնթարթ տեղի տվեց հուսո շողին․ մի՞թե նրա տանջանքները լուրջ պատճառ չեն ունեցել, մի՞թե անիրավաբար է անիծել որդուն։ Բայց ահա ծերունու պղտոր հայացքն ընկավ որդու ոսկե մատանու վրա, որ նրա ամուսնության նշանն էր, և նրա անզոր գլուխն ընկավ բարձի վրա ու աչքերը փակվեցին։

— Անցածը վերադարձնել չի կարելի, հա՛յր․ օրհնի՛ր,— արտասանեց որդին մի տեսակ խուլ ձայնով, որի մեջ զգացվում էր դառը կսկիծ, և ոչ զղջում։

Ոչ ոք ներկա եղողներից չհասկացավ խոսքի բուն իմաստը և չըմբռնեց, թե ո՛րքան է մորմոքվում այդ պահին այդ առողջակազմ, ինքնավստահ դեմքով որդու վիշտը։

Հայրը ժողովեց վերջին ուժերը և արդեն սառչող շրթունքների միջից արձակեց.

— Անիծվի՛ս, եթե վերջին կամքս չես կատարի՜լ...

Այդ վայրկյանին նա սոսկալի էր, ինչպես ինքը մահը, սոսկալի մեղսագործ որդու համար։

— Տո՛ւր ինձ,— լսվեց դարձյալ ծերունու անդրգերեզմանային ձայնը և նրա սառցային հայացքը գամվեց կնոջ երեսին։

Կինը նրա բարձի տակից դուրս բերեց մի մեծ ծրար, որ կնքված էր կարմիր զմուռսով։ Մեռնողն ապակյա աչքերով նշան արավ դեպի Սմբատը, և մայրը ծրարը տվեց որդուն։

— Անիծվի՛ս, եթե չես կատարիլ։

Այս եղավ Մարկոս Ալիմյանի վերջին խոսքը, որ սակայն դուրս թռավ նրա բերանից շատ պարզ և շատ որոշ։ Չքացող կյանքի վերջին զորավոր ցնցումն էր այդ, սպառված աղբյուրի վերջին կաթիլները, որ մի առանձին թափով են ընկնում ցամաքած ավազանի մեջ։ Ծերունու դեմքը թեթևակի աղավաղվեց մահու ցուրտ սյուքից։ Դառն, անհանգիստ ժպիտը, որ միայն մի քանի վայրկյան էր հեռացել, մնաց սառած բերանի անկյուններում։ Միլիոնների տերը և ընդհանուր նախանձի առարկան մեռավ, իր հետ տանելով մի ծանր վիշտ, որից ազատվելու համար պատրաստ էր իր հարստության կեսը զոհել։ Եվ այդ վիշտը նրա զավակներն էին։

Այրիացած Ոսկեհատն ազատություն տվեց հեկեկանքին, հարձակվելով ամուսնու սառչող դիակի վրա։ Նրան հետևեց աղջիկը — տիկին Մարթա Մարութխանյանը։ Սրաֆիոն Գասպարիչը, որ Ոսկեհատի եղբայրն էր, բռնեց նրանց թևերից, հետ քաշեց։ Հարկավոր է հանգուցյալին թողնել, որ հանգիստ փչե իր վերջին շունչը։

— Խե՜ղճ մարդ, տանջվեցիր որդիներիդ ձեռքում, տանջվեցիր,— կրկնում էր Ոսկեհատը։

Նույնը կրկնում էր և նրա աղջիկը:

Սրաֆիոն Գասպարիչը գրեթե ուժով նրանց տարավ մյուս սենյակը։ Այնտեղ նրանք կարող են ազատություն տալ իրենց լեզուներին ու արցունքներին։ Հետո նա բոլորին խնդրեց անցնել այնտեղ։ Սմբատը դուրս եկավ, թաշկինակն աչքերին սեղմած։ Նրա հետևից գնացին մյուսները։ Այնտեղ Ոսկեհատն հարձակվեց նորեկ որդու վրա և սկսեց համբուրել խանդավառությամբ։ Վիշտը նրա մեջ խառնվել էր ուրախության հետ։ Կորցնելով ամուսնուն, որի հետ քառասուն տարի ուրախացել էր ու տխրել, նա գտնում էր որդուն, որին ութ տարի էր կորած էր համարում։

— Շատ տառապեց խեղճ մարդը, շատ,— կրկնում էր նա հեծկլտանքով,— գիշեր-ցերեկ բերանի խոսքն էր․ «որդիս մոռացավ իր պապերի հավատը, որդիս խայտառակեց ինձ»։

Սմբատը, մեջքը պատին հենած, գլուխը թեքած կրծքին, շրթունքնեը կրծոտում էր անխնա։ «Անիծվի՛ս, եթե չկատարես»,— հնչում էին նրա ականջին հոր վերջին խոսքերն այնքան ահեղ, որ նա ցնցվում էր ամբողջ մարմնով, աջ ձեռի մեջ ամուր սեղմելով նվիրական ծրարը։

Բոլոր ներկա եղողների հայացքներն ուղղված էին դեպի այդ ծրարը, իսկ ամենից ավելի մեկինը։ Դա հանգուցյալի երկրորդ որդին էր՝ Միքայելը, քսան և ութ տարեկան մի երիտասարդ, նուրբ կազմվածքով, նիհար, գունատ, ածխի պես սև մազերով և նորաձև սրուկ միրուքով։ Նրա խոշոր, մուգ ընկուզեգույն աչքերն արտահայտիչ էին, խելացի և միևնույն ժամանակ, կարծես, անտարբեր դեպի ընտանեկան վիշտը։ Արդարև նրա համար կորուստն այնքան մեծ չէր, որքան իր եղբորը հանձնված ծրարի բովանդակությունը։ Գիտեր, որ այդ ծրարի մեջ ամփոփված է հանգուցյալի կտակը, բայց ի՜նչ կտակ—ահա խորհրդավոր ժամի էականը, ահա այն, որ պիտի որոշե իր ճակատագիրն ու ապագան։ Մերթ ընդ մերթ նա այնպիսի անհամբեր և ներվային շարժումներ էր անում, որ կարծես ուզում էր հարձակվել ավագ եղբոր վրա և խլել նրանից ծրարը, որ սպունգի պես ծծում էր նրա ամբողջ ուշադրությունը, նույնիսկ բոլոր զգացումները։

— Չլինի՞ թե ծերունին խենթացավ և ինձ զրկեց ժառանգությունից,— դարձավ նա մոտ քառասուն տարեկան մի աղա մարդի, որ քայլ առ քայլ հետևում էր նրան։

Դա հանգուցյալի փեսան էր, Մարթայի ամուսինը, քաղաքում բավական ականավոր գործարանատեր և միևնույն ժամանակ սպեկուլյանտ Իսահակ Մարութխանյանը։ Արտաքինն այդ մարդուն պատկերացնում էր վերին աստիճանի անվրդով հոգու տեր, հաշվագետ, սառը, եսամոլ։ Հագած էր երկայնափեշ սև ռեդինկոտ, մոխրագույն անդրավարտիք և սև մետաքսե խոշորագույն փողկապ։ Միջահասակ էր, կարճ խուզած սև մազերով, փոքրիկ իսպանական ձևի մորուսով, խնամքով սանրած և վեր ցցած բավական թանձր բեղերով։ Չնայելով իր տարիքին, նրա այտերը կարմիր էին, ինչպես տասնևմեկ տարեկան պատանու թշեր: Մինչդեռ պարզ ակնոցների տակից նայում էին մի զույգ կանաչ-դեղնավուն աչքեր, որոնց արտահայտությունը ոչ այնքան խելացի էր, որքան նենգամիտ ու հրող։ Ուռած և նույնպես կարմիր շրթունքների վրա ծփում էր մի շինծու և անախորժ ժպիտ, որ կարծես ասում էր. «Մի կարծեք, որ ես հիմարի մեկն եմ»։ Կանգնած էր նա հանդարտ, անվրդով, գլուխը միշտ բարձր պահած, այնպես որ, կարծես, պարանոցը դրված էր երկաթե սղմիչի մեջ։ Գուցե նրան նեղում էր խիստ մաքուր և խիստ փայլուն օսլայած շապկի բարձր և ամուր օձիքը։ Նրա կանաչ դեղնագույն բիբերը ձվաձև շրջանակների մեջ դառնում էին այս ու այն կողմ անագից շինած խաղալիքի աչքերի պես նույնչափ մեքենայաբար, որչափ մեքենայական էին նրա բոլոր ձևերն ու շարժումները։

Պարզ էր, որ աներոջ մահը մազու չափ չէր խլրտում նրա ազգակցական զգացումների նիրհը։ Պարզ էր նաև, որ եթե բոլոր ներկա եղողները րոպեաբար և տեղն ու տեղը մահանան, դարձյալ նրա աչքերը չպիտի թրջվի: Իսկ իր կնոջ հեկեկանքներին ու արցունքներին նա նայում էր արհամարհանքով։ Այնինչ պճնազարդ Մարթան, թաշկինակն աչքերին սեղմած, շարունակ հեկեկում էր բավական վարպետորեն։ Եվ Իսահակն ավելի, քան ուրիշ մեկը նրա որդիական ողբի մեջ զգում էր հոգու անսահման կեղծիք և տեսնում էր, որ կինը թաշկինակի տակից գաղտուկ դիտում է բոլորին, որ իմանա` ինչ ազդեցություն է գործում իր ողբը շրջապատողների ու մանավանդ այն եղբոր վրա, որի ձեռքումն էր հոր կտակը։ Եվ ոչ ոք չէր լալիս անկեղծորեն, բացի այրիից, իսկ տասնուվեց տարեկան Արշակը, որ ընտանիքի մեջ ամենակրտսերն էր, անտարբեր աչքերով նայում էր մերթ մեկին, մերթ մյուսին, կարծես գիտնալու համար, թե ինչ է կատարվում իր շուրջը։ Քիչ անցած սգալի տեսարանն սկսեց նրան ձանձրացնել, և նրա թուխ գույնի և խոշոր գծերով դեմքը, որի վրա նկատվում էր մի տեսակ անժամանակ զարգացում և նույնիսկ չափահաս տղամարդի հավակնություն, անկարող էր թաքցնել այդ ձանձրույթը։

Այրին և՛ լալիս էր, և՛ արտասվախառն ձայնով պատմում հանգուցյալի տանջանքները: Նա գլխավորապես դառնում էր իր ավագ որդուն, և նրան հաղորդում բոլորը, ինչ որ անցել էր ութ տարվա ընթացքում: Խեղճ մարդ, նա չկամեցավ հիսուն տարվա արյուն-քրտինքով վաստակածը քամուն տալ, այսինքն՝ ձգել երկրորդ որդու՝ Միքայելի ձեռքը։

— Մի՛ չարանար,— դարձավ այրին երկրորդ որդուն, որ մի կատաղի հայացք էր ձգել նրա վրա,— ես հորդ խոսքերն եմ կրկնում։ Նա վախեցավ, որ դու մի տարի չանցած չոր տափի վրա կթողնես ամենքիս և կանչեց Մոսկվայից Սմբատին։ Ասաց. «կասես նրան, որ շռայլ եղբորը ճանապարհի բերի, Արշակին լավ մտիկ անե, քեզ էլ մենակ չթողնե։ Կասես, որ ինչքան ինձ տանջեց —հերիք է, թո՛ղ գոնե քեզ խնայե, դու էլ խեղճ ես, դու էլ անուն ու պատիվ ունես»։

«Անուն ու պատիվ», կրկնեց իր մտքում Սմբատը, «այդ ես եմ, որ արատավորել եմ այդ անունն ու պատիվը մեր գերդաստանի»...

Այրին կանգ առավ, նոր հեծկլտանքը խեղդեց կոկորդի մեջ դառն խոսքերի հոսանքը։ Մի քիչ զսպելով իրեն, նա կրկին դարձավ ավագ որդուն։

— «Ինչո՞ւ գնաց, կյանքը կապեց օտարազգի աղջկա հետ», կրկնում էր խեղճը։ Տեսա՞ր, որ՛դի, ինչպես նայեց ձեռիդ, ինչպես փոխվեց հանկարծ, այդ մատանին տեսնելով մատիդ։ Նա գիտեր, որ օրենքով ամուսնացել ես ռուս եկեղեցում, գիտեր, որ երեխաներ ունես, բայց էլի չէր ուզում հավատալ այդ դժբախտությանը։ «Չէ, ասում էր, չէ, խելքի կգա, կբաժանվի»։ Այժմ, որդի, ահա դու և ահա հորդ կտակը... Արա, ինչ որ ուզում ես, բայց չլինի թե հորդ անեծքին արժանանաս։ Լսեցի՞ր, լսեցի՞ր. «անիծվիս, եթե կամքս չկատարես»։ Մեռնող հոր վերջին անեծքը երկնքից է գալիս, հոգին է, որ բերում է։ Խեղճ մարդու միակ իղձն էր, որ թողնես այնտեղ նրանց և գաս մտնես ծնողներիդ օջախը։ Այժմ դու գիտես։ Սմբատը լուռ, անշարժ կանգնած էր միևնույն դիրքում. միշտ ծրարը ձեռում բռնած։ Մոր խոսքերը ճնշում էին նրա հոգին և սիրտը մորմոքում։ Նրանց մեջ նա զգում էր իր արած քայլի բոլոր պատասխանատվությունն իր համար և ծանր հետևանքները` իր ծնողների համար։ Բայց ի՞նքը, մի՞թե այդ ութ տարիներն անց էր կացրել հանգիստ ու երջանիկ, մի՞թե նրա դառնությունը պակաս էր եղել, քան ծնողներինը։

— Իսկ եթե չկարողանա՞մ կատարել հանգուցյալի պահանջը,— հարցրեց նա գրեթե անգիտակցաբար և այնքան ցածր ձայնով, որ հազիվ լսվեց։

— Եվ չես կարող կատարել, եթե ազնիվ մարդ ես,— ասաց հանկարծ Միքայելը զգալի չափով գրգռված ձայնով:

Երկու եղբայրները նայեցին միմյանց երեսին։ Միքայելի աչքերը վառվել էին մի տարօրինակ չարախնդությամբ. և նա շարունակ կրծոտում էր բարակ, քնքուշ բեղերը։

Մայրն ապշած նայեց նրան։ Ի՞նչ, մի՞թե ազնիվ որդին պարտավոր չէ կատարել իր հոր վերջին կամքը։

—Միխա՛կ,— արտասանեց նա սպառնալից հանդիմանությամբ։

—Այո՛,— բորբոքվեց Միքայելը,— դու կտակը գրել տվեցիր մեծ որդուդ անունով, բայց չզգացիր ի՛նչ մեծ պատասխանատվություն և ծանր պարտք ես դնում նրա վրա։ Այժմ թո՛ղ նա վարվի ինչպես մի անազնիվ մարդ կամ ընդունե իր հոր անեծքը... նա ուրիշ ելք չունի։

Արտասանելով այս խոսքերը, նա շտապով դուրս գնաց։ Նրան հետևեց Իսահակ Մարութխանյանը, մի սուր ու զննիչ հայացք ձգելով Սմբատի երեսին։ Նրա քայլվածքն էլ նույնպես հանդարտ էր, ինչպես ձևերը։

— Բաց արա ու կարդա հորդ կամքը,— ասաց այրին որդուն։

— Ոչ, վաղը կկարդանք, թո՛ղ առայժմ մնա իմ մոտ։

Նա ծրարը դրեց գրպանը և մի ծանր, երկարատև հառաչանք արձակելով անցավ հյուրասենյակ, ուր ոմանք այցելուներից դեռ սպասում էին, հուսալով որևէ բան իմանալ հանգուցյալի կտակի բովանդակության մասին։

II

Երեք երեկո շարունակ հոգեհանգիստ էր կատարվում։ Հասարակության բոլոր խավերը գալիս էին իրենց վերջին հարգանքը մատուցանելու հանգուցյալին։ Այլևս ոչ ոք չէր բամբասում, ոչ ոք չէր ասում, թե Մարկոս աղան եղել է խաբեբա, կողոպտիչ, ժլատ, բռնակալ իր ընտանիքի համար։ Մահն ամենքին հաշտեցրել էր նրա հետ, և ամեն ոք շտապում էր իր վշտակցությունն արտահայտելու ժառանգներին։

Ուշադրության գլխավոր առարկան Սմբատն էր։ Բոլորը նրա մասին էին խոսում թե՛ թեր և թե՛ դեմ։ Շատերն ասում էին, թե ծերունին դեռ երկար կապրեր, եթե չունենար սրտում Սմբատի ցավը։ Օ՜ օ, մաշեց խեղճ մարդու հոգին ու մարմինը դավաճան որդու արարքը։ Մեղադրանքն արտահայտվում էր շշնջյուններով։ Ոչ ոք չէր համարձակվում բարձր խոսել։ Յուրաքանչյուրը վախենում էր մի գուցե լուրը հասնի միլիոնների ժառանգին։ Բանն այն է, որ արդեն ամբողջ քաղաքը գիտեր, թե Ալիմյան առևտրական տան գործերի ղեկը Սմբատի ձեռքն է անցնում։

Կտակը բաց արին հանգուցյալի մահվան երկրորդ օրը, ինչպես ցանկացավ Սմբատը։ Դա ավելի հանգուցյալի զգացումների զեղումն էր, քան չոր ու ցամաք գործնական թելադրություն: Ծերունին ասել էր, ծխական քահանա Տեր-Սիմոնն արձանագրել։ Նախ հանգուցյալը հանձնարարում էր Սմբատին աշխատել Միքայելին ուղիղ ճանապարհի բերելու, դուրս բերելով նրան այն անբարոյական, շռայլ կենցաղից, որ կլանել էր նրան ամբողջովին։ Հետո պատվիրում էր արթուն հսկողություն ունենալ Արշակի վրա, սիրել ու հարգել մորը, ապրել նրա հետ մի հարկի տակ, անբաժան։ Այնուհետև նա խնդրում ու աղերսում էր «ուղղել» իր «սխալը»։ Գալով գործնականին, հանգուցյալը, բացի մի քանի աննշան նվերներից իր չքավոր ազգականներին ու բարեգործական նպատակով, բոլոր իր շարժական ու անշարժ կայքերը և բանկային թղթերն ու ստանալիքները հանձնում էր Սմբատի իրավասությանը։ Այրիին նշանակում էր կրտսեր որդու խնամակալ մինչև չափահասություն։

Նշանավոր էր այն պայմանը, որ հանգուցյալը դնում էր Միքայելի ժառանգական իրավունքների վերաբերմամբ։ Նշանակում էր նրան ամսական ընդամենը մի հարյուր ռուբլի գրպանի ծախք, բայց իրավունք էր տալիս իր բաժին ժառանգությանը տիրանալու, եթե միայն կամուսնանա և անպատճառ «հայ-լուսավորչական» մի աղջկա հետ։ Հակառակ դեպքում ցմահ պիտի բավականանար իր համեստ ամսականով։ Իսկ ամուսնանալ կարող էր միայն իր շռայլ կենցաղը փոխելուց հետո։

Ավելի նշանավորը մի ուրիշ կետ էր։ Սմբատն իրավունք չուներ իր բաժին ժառանգությունը կտակել ո՛չ իր «օտարազգի» կնոջը և ո՛չ իր զավակներին։ Եթե կբաժանվի այժմյան կնոջից, իրավունք ձեռք կբերի ամուսնանալ մի հայ աղջկա հետ, այն ժամանակ նոր կնոջից եղած զավակները կհամարվեն նրա օրինական ժառանգները։

Կտակը ջարդուփշուր արավ շատ իրավացի և ապօրինի հույսեր։ Շատերին դառնացրեց և ամենից ավելի Մարութխանյանին։ Այս մարդը համոզված էր, որ ժառանգության մի որոշ մասը պիտի ստանա իր կինը։ Նա կատաղեց, բայց իր ներսում. կտակը կարդացվելիս նրա դեմքի մկանունքը չշարժվեց, միայն կանաչ-դեղնագույն աչքերի մեջ փայլեց մի անսովոր չարամտություն։ Թեքվելով կնոջ ականջին, նա շշնջաց.

— Այդ կտակն ապօրինի է։

Կինը զարմացած նայեց նրա երեսին։

Մարդը շարունակեց։

— Հայրդ նրան գրել է տվել հոգեկան հիվանդության մեջ։ Դա կտակ չէ, այլ խրատ՝ մի ապուշ քահանայի ձեռքով։ Դատարանը չի հաստատիլ նրան։ Հեռանանք այս տնից։ Այստեղ, բացի Միքայելից, ամենքը մեր թշնամիները կլինեն... շուտով կտեսնես...

Եվ կնոջը չսպասելով, Մարութխանյանը քայլերն ուղղեց դեպի դռները՝ գլուխը բարձր պահած։ Ազգականների կեղծ վշտակցությունը, հարկավ, փոխվեց անկեղծ ատելության, ապա թշնամանքի։ Բոլորը զինվեցին Սմբատի դեմ։

Պարզվեց, որ ներքնահարկում պահվող ոսկով լի տոպրակներն անգործ մարդկանց վառ երևակայության ծնունդ են եղել։ Ծերունին զուտ դրամ է թողել միայն տոկոսաբեր թղթերի մեջ, այն էլ ընդամենը չորս-հինգ հարյուր հազար ռուբլի։ Մնացյալ հարստությունը պարունակվում էր անշարժ կալվածքների, հանքերի, գործարանների և երկու շոգենավի մեջ։ Տրեխների գոյությունը տակավին չէր երևում։ Լուր տարածվեց, թե հանգուցյալը կտակել է դնել նրանց իր դագաղի մեջ և հետը թաղել: Դյուրահավատ մարդիկ հոգեհանգստի ժամանակ մոտենում էին աղայի դագաղին, որ տեսնեն նվիրական ոտնամանները։ Սակայն այնտեղ ոչինչ չկար, բացի ծերունու մոմի գույն ընդունած դիակից սև ռեդինկոտի մեջ։

Կիրակի օրը վաղ առավոտից Ալիմյանների տանն ասեղ գցելու տեղ չկար։ Հանգուցյալի դագաղն իրենց ուսերի վրա դուրս տանել ցանկացողների թիվն այնքան մեծ էր, որ թաղման հանդեսի գլխավոր կարգադրիչ Սրաֆիոն Գասպարիչին անգամ հերթ չհասավ։ Նա կատաղեց մարդկային կեղծիքի դեմ և ասում էր բարձրաձայն.

— Անիծվածնե՛ր, քանի մարդը կենդանի էր, բամբասում էիք, զրպարտում, հացը գլխին հարամ անում, հիմա ի՞նչ պատահեց, որ հանկարծ բարեկամացաք... Իշտահներդ կապեցեք. Սմբատը խելքը չի կորցրել...

Պատարագիչն ազատամիտ Տեր-Աշոտն էր, չոր-չոր դեմքով մի երիտասարդ քահանա, որ մի լրագրի աշխատակից էր և մի տեսակ փորձանք մյուս քահանաների գլխին։ Թեմական առաջնորդ Եփրեմ եպիսկոպոս Փիրվերդյանը նույն առավոտ էր եկել թեմի կենտրոնից` թաղմանը ներկա լինելու համար։ Սյուների մեկի առջև, փայտաշեն ամպհովանու տակ կանգնած, մտքում շարադրում էր «ավուրպատշաճի» քարոզ։

Մոմերով շրջապատված և պսակներով ծածկված դագաղի առջև կանգնած էին երեք եղբայրները` երեք տարբեր խոհերով և զգացումներով։

Արշակը, սուգի նշան սև լաթը թևին կապած, մոլոր հայացքով նայում էր աջ ու ձախ։ Զգում էր մարմնական թուլություն ու քաղց, որովհետև գիշերը լավ չէր քնել և առավոտից էլ բան չէր կերել։ Ձանձրալի էին նրա համար պատարագչի չոր ու զիլ ձայնը, ծանր, հանդիսավոր շեշտերն ամեն բառի վրա, այդ միապաղաղ «ալելույաները» և «խաղաղություն ամենեցունները», տիրացուների աններդաշնակ ձայները, խուռն ամբոխի շշնջյունները, բուրվառից բարձրացող ծուխը, քշոցների ձնձղոցը, բազմաթիվ մոմերի լույսն ու մուխը։ Հոր մահն այժմ նրան ուրախացնում էր, չէ՞ որ նա ազատվեց, վերջապես, մանրակրկիտ ժլատ և խստասիրտ վերահսկողից։

Միքայելի սիրտը ճնշվում էր, ներվերը թուլացել էին, երեսը երկայնացել, աչքերի տակերի խորշերը լայնացել և կապտել։ Ամբողջ գիշերը չէր քնել։ Այն պահից, երբ իմացավ հոր կտակի բովանդակությունը, դագաղը նրա համար դարձավ ատելի ու զազրելի։ Այժմ նրան թվում էր, որ սառն ու քարացած դիակը ծաղրում է իրեն, ծիծաղում չարախինդ ու չարախնդիր` որպես մի անծանոթ աշխարհից եկած դևային ուրվական, որ խլել է նրա երջանկությունը։ Եվ արդարև, մի՞թե ծայրեիծայր անամոթ ծաղր չէ ամբողջ կտակը։ Դնել քսան և ութ տարեկան տղամարդին ուրիշի հրամանատարության տակ — մի՞թե կարող է մի հայր ավելի դաժանորեն պատժել իր հարազատ որդուն։ Օ՜, անողո՛ք ծերուկ։ Իսկ նա միամտաբար կարծում էր, թե այդ մարդու մահով կազատվի, վերջապես, ձանձրալի հսկողությունից, անտանելի կշտամբանքներից, կդառնա ինքնագլուխ, կապրե ինչպես ցանկանում է, կծախսե որքան կամենում է։ Կանգնած ավագ եղբոր աջ կողմում թվում էր նրան, թե կանգնած է մի օտար, անկոչ հյուրի հետ, որ հեռու աշխարհից գալով, ուժով մտել է նրա սեփական տունը, տիրացել նրա իրավունքներին, ինչպես մի հրոսակ։ Չէ՞ որ այդ մարդն ութ տարի գոյություն ուներ իր հոր կյանքում ոչ ուրիշ բանի համար, եթե ոչ կատաղության ու անեծքների. չէ՞ որ նա առմիշտ աքսորված էր ծնողների տնից, լքված ու թքված որպես գերդաստանի գերագույն արատ... Իսկ ա՜յժմ... նա եկել է ու կանգնել որպես տեր և իշխանավոր...

Այլ էին Սմբատի զգացումները։ Մռայլ մտքերի մեջ խորասուզված, գլուխը կրծքին թեքած, կանգնած էր որպես մի տեսակ դատապարտյալ։ Որքա՜ն հիշողություններ էին վերականգնել նրա մեջ, որպիսի՜ ծանր մտքեր էին ալեկոծում նրա ուղեղն այն հարազատ միջավայրում, ուր շատ տարիներ էր չէր եղել և որն այսօր կարծես հրում էր նրան որպես մի խորթ, անհարազատ տարր։ Շա՞տ տարիներ. ո՛չ, ընդամենը ութ տարի։ Բայց թվում էր նրան, որ իր կյանքի այս վերջին քառորդում ապրել էր, խորհել, զգացել ավելի, քան առաջ։ Եվ ինչ-որ անխորտակելի պատնեշ այդ ութ տարիները բաժանում էին նրան անցյալից։ Եվ ոչինչ նմանություն գոյության այդ երկու շրջանների մեջ, ոչ մի աննշան կապ։ Դեռ մի շաբաթ առաջ նա կարծում էր, թե առմիշտ անջատվել էր մերձավորներից և երբե՛ք, երբե՛ք չպիտի վերադառնա ծնողների հարկի տակ: Հայրն անիծել էր նրան և զզվանքով հեռացրել իրենից և ինքն էլ կարծում էր, որ արդեն մոռացել է նրան։ Իսկ երբ ստացավ ծերունու մահամերձ լինելու հեռագիրը, մի վայրկյանում ամեն ինչ տակն ու վրա եղավ նրա սրտի մեջ։ Երկու տող գիրը վայրկենաբար ալեկոծեց նրա մեջ սառած որդիական զգացումները` որպես ուժեղ ձեռքով արձակված մի քար նիրհած լիճը, և նա նորեն իր հոգու խորքում զգաց ջերմություն դեպի անցյալը։ Եվ այժմ նա հոր դագաղի առջև լալիս էր և լալիս էր անկեղծ, դառն արցունքներ թափելով սրտի մեջ։ Կծու վիշտը մերթ ընդ մերթ ցնցում էր նրան ոտքից մինչև գլուխ։ Թվում էր նրան, թե ինքը, միայն և միմիայն ինքն է պատճառը ծերունու մահվան, ինքը` իր անուղղելի սխալով։ Չէ՞ որ այդ երկաթե առողջության տեր մարդը կարող էր ապրել դեռ շատ տարիներ, չէ՞ որ հոգեկան տանջանքներն էին վաղաժամ քայքայել նրա մարմինը...

Սակայն վշտանալով, ողբալով ու ինքն իրեն դատապարտելով հանդերձ, նա այժմ էլ զգում էր, որ իր և այն ծանոթ միջավայրի, այս մերձավոր և ընտանի դեմքերի մեջ բարձրացած պատնեշն անխորտակելի է... Բեմ բարձրացավ եպիսկոպոսը և սկսեց փքուն խոսքերով դրվատել հանգուցյալի քանի մի բարեգործական նվերները, որ ոչինչ էին նրա հարստության համեմատ։

— Էջմիածնի վանքին հինգ հազար, Ճեմարանին հինգ հազար, մեր Մարդասիրական ընկերությանը տասը հազար, ուսումնարանին մի հազար, աղքատանոցին երեք հազար։ Թո՛ղ օրհնվի հանգուցյալի անբասիր հիշատակը, թո՛ղ աստված բյուր ի բյուրոց վարձատրե նրա ազնվազարմ ժառանգներին, թո՛ղ հանգուցյալի այս լուսապայծառ և երկնաճաճանչ գործը ծառայե օրինակ բոլոր ազգայնոց համար։

Եվ այլն, և այլն, և այլն...

Պատարագն ավարտվեց, հոգեհանգիստը կատարվեց, դիակը դուրս տարան։

Երբ թաղման հանդեսը վերջացավ, արդեն երեք ժամն էր։

Հակառակ նորամուծ սովորության, այրի Ոսկեհատը պահանջել էր, որ հանգուցյալի հիշատակին այնպիսի մի հոգեճաշ տրվի, որի նմանը եղած չլիներ։ Սմբատը համաձայնություն էր տվել՝ հակառակ իր հայացքներին, չկամենալով մորը վշտացնել։

Հուղարկավորների մեծ մասը ցրվեց, բայց և այնպես սգավորների ընդարձակ բնակարանը լցվեց։ Բոլորը քաղցած էին և անհամբեր սպասում էին ճաշի` նույնիսկ պատարագի կեսից սկսած։ Սպիտակ մաքուր սփռոցների վրա դարսած առատ ուտելիքները և գինու փայլուն շշերն ամենքի ախորժակն էին գրգռում։ Տեր-Սիմոնը — Ալիմյանների քահանան, որ պատվավոր քաղաքացիների հետ անցել էր առանձին սենյակ, առաջարկեց հանգուցյալի հոգու բաժակը։ Նրան ձայնակցեցին «ազատամիտ» Տեր-Աշոտը և «պահպանողական» Տեր-Սահակը, և «աստված հոգին լուսավորե» դարձվածքն անցավ սենյակից սենյակ և շատերին տրամադրեց լավ խմելու։ Գինու և օղիի բաժակները դատարկվեցին, դանակ-պատառաքաղներն սկսեցին գործել, մետաղի ու ափսեների հնչյունները խափանեցին ընդհանուր լռությունը։ Տեսարանն սկզբում հիշեցնում էր էջմիածնի վանական ճաշարանը՝ իր քարե սեղաններով։ Հյուրերն ուտում էին անխոս, աչքի տակով ծուռ֊ծուռ իրարու նայելով և իրարուց ամաչելով կամ իրարուց խրախուսվելով։ Բայց գինու շշերի առաջին շարքը գլուխները տաքացրեց և թրջված լեզուները բացվեցին, ինչպես թառամ բույսերն անձրևի ցողից։

Սմբատը, որ վաղուց չէր տեսել նման հանդեսներ, անցնում էր սենյակից սենյակ և հետաքրքրությամբ դիտում։ Նա ինքը քաղց չէր զգում և զարմանում էր ուտողների ախորժակի վրա։ Շատերն սկսեցին գինու ազդեցությամբ կատակներ անել ու ծիծաղել, միմյանց հյուրասիրելով, որպեսզի իրենք ևս առիթ ունենան խմելու։ Սմբատի զգացումները վիրավորվում էին։ Մի կոշկակար ամեն անգամ բաժակը դատարկելիս, հարևանին արմունկով բոթում էր և աչքով անում` դեմուդեմ նստած իր արհեստակցի կողմը, ձեռը քսելով կրծքին. օխայ, ի՜նչ անուշ է հարստի գինին։ Կային այնպիսիները, որ բերանները կերակրով լեցուն ցինիկ անեկդոտներ էին պատմում և ծիծաղ շարժում։ Ոմանք արդեն կարմիր գինով ներկել էին ճերմակ սփռոցները և վրեն աղ սփռել։ Նրանք, որոնք կշտացել էին, բղկոցն էին տալի։ Մի քանի գործակատարներ զանազան միմոսություններով աշխատում էին միմյանց ծիծաղեցնել։ Նրանց զվարճության գլխավոր առարկան «ադվակատ» Մուխանն էր — դեղնագույն, ուռած քթով մի մարդ, որ կերակրի յուրաքանչյուր պատառը կուլ էր տալիս մերթ գինով, մերթ օղիով։ Մազերը փոշիոտ, գզգզված, ալեխառը միրուքը խճճված շատ գործածված ավելի պես, աչքերի շրջանակները կարմիր, կեղտոտ, հնամաշ անգույն ռեդինկոտը կուչկուչված, նա հիշեցնում էր ասիական բաղնիսի մոխրատան բնակչին։ Առավոտից մինչև երկու-երեք ժամը Մուխանը հաշտարար դատարանի առջև սրա ու նրա համար հատը տասը կոպեկով խնդրագիր էր հորինում կամ օրենքներ բացատրում, իսկ այնուհետև օրվա վաստակածը հանձնում էր օղետներին ամենայն բարեխղճությամբ։

Գործակատարները գցում էին նրա վրա հացի գնդիկներ։ Նրանց նշանակն էր` «ադվակատ»-ի աղյուսագույն պարանոցի խոշորագույն խուլինջը։ Ստեպ-ստեպ նրա դող-դող ձեռներից հատակի վրա էր ընկնում մերթ դանակը, մերթ պատառաքաղը, անձեռոցիկը կամ մսի կտորները։ Եվ երբ ցածր էր թեքվում՝ ընկածը վերցնելու, հացի գնդիկները կարկտի պես էին տեղում նրա պարանոցի վրա։

Մի անգամ, երբ գնդիկներից մեկը դիպավ քթին, բերանը բաց արավ հայհոյելու, մի ձեռ հետևից փակեց նրա բերանը։

— Շատ մի՜ կոնծիր,— շշնջաց նրա ականջին մի կարճահասակ մարդ դեղնագույն մազերով և ապակու պես փայլուն աչքերով,— քեզ հետ գործ ունեմ... երեկոյան ութ ժամին կգաս մեր տուն․․․

Ասաց փոքրահասակ մարդը և իսկույն չքացավ։

Եղանակը պարզ էր, օրը ջերմ, լուսամուտները բաց: Դեպի մուտքը թեքվող արեգակի շողերը խուրձերով ներս էին թափվել և լուսավորում էին բազմաթիվ գլուխների խայտաբղետ շարքերը։ Ամբոխի շունչը, կերակուրների գոլորշին, ծխախոտի ծուխը, փոշին, կեղտն ու քրտինքը, միմյանց խառնվելով, սենյակում գոյացրել էին ստորին տեսակի պանդոկային մթնոլորտ, ծանր, անախորժ։ Շատերն էին արդեն հարբել, բղկոց էին տալիս պարսիկների պես, ցույց տալով, որ իբր չեն ուզում, և դարձյալ ուտում էին․ ով գիտե մեկ էլ երբ պիտի տեսնեն այդպիսի առատ սեղան։

Մարդկանց ագահությունը և զվարթ, ուրախ դեմքերը, ոմանց անամոթ բարձրաձայն ծիծաղներն ակամա զզվանք էին ներշնչում Սմբատին: Վաղուց նա չէր տեսել այդպիսի նողկալի տեսարան: Անցնելով «ադվակատ» Մուխանի մոտով, նկատեց, որ արբշիռը գինին թափել է սպիտակ սփռոցի վրա և աղամանն է փնտրում՝ կարմիր լճակը աղով ծածկելու համար։ Նրա աջ ու ձախ կողմերում նստած դերձակները բարձրաձայն քրքջացին, լայն բանալով կերակրով լի բերանները, ինչպես շնաձկներ:

— Ես ձեզ քարշ կտամ զերձալի տակ, շուն շան... կատաղեց Մուխանը։

Սմբատը, զզվանքը զսպելով, շտապեց անցնել «պատվավորների» սենյակը։ Այդտեղ էլ ուտում էին ախորժակով, բայց արժանավայել, խմում էին շատ, բայց ոչ շտապով և ոչ աղմկալի, ծիծաղում էին, բայց ցածր ձայնով։ Տեր-Աշոտ ազատամիտը ոգևորված խոսում էր ազգի, եկեղեցու նորագույն պահանջների մասին։ Նրա ազատամիտ հայացքները կատաղեցնում էին պահպանողական Տեր-Սիմոնին, որ առհասարակ ատելով ատում էր իր երիտասարդ պաշտոնակցին: Շուտով նրանց մեջ սկսվեց մի թեթև վիճաբանություն, որ հետզհետե տաքացավ: Բանն այն է, որ յուրաքանչյուրն աշխատում էր փայլել իր գիտությամբ՝ հարուստ սեղանակիցների ուշադրությունն ու համակրանքը գրավելու համար։ Այնինչ՝ հարուստները լսում էին վիճաբանությունն արտաքուստ ուշադիր, իսկ մտքով զբաղված իրենց գործերով և Մարկոս աղայի թողած հարստությամբ։ Մեկը նավթահոր էր փորել տալիս և երեկ խողովակը ծռվել էր հորի մեջ, մյուսի գործակատարը գողություն էր արել, երրորդը՝ վաղը պիտի բանկից ազատեր իր մուրհակները, մի ուրիշն էլ մտածում էր՝ արդյոք լավ չի՞ լինիլ, որ ինքն էլ իր հանքում գետնի տակով խողովակ անցկացնելով, հարևանի նավթը գողանա, ինչպես անում էին ոմանք։ Մի խոսքով ոչ մեկը գլուխ չուներ Տեր-Աշոտի լուսավոր գաղափարները լսելու...

Հոգեհացին ներկա էին նաև Միքայելի մտերիմ ընկերներից մի քանիսը: Ամեն ինչ նրանց վրա նորաձև էր, սկսած կոշիկների սուր ծայրերից և տափակ կրունկներից մինչև գլուխների մազերի սանրվածքը և բեղերի սրածայր ցիցը դեպի վեր։

Մեկը նրանցից շշնջալով նկարագրում էր իր հարևանի համար մի նորեկ օպերետային երգչուհու կուրծքն ու ոտները...

— Երեկ հետը ծանոթացա կուլիսների հետևում, խնդրեց, որ այցելեմ․․․ Նրա կենացը․․․

Դա քաղաքում հայտնի զվարճամոլ Գրիգոր Հաբեթյանն էր, որին համառոտ կոչում էին «Գրիշա»։ Կարմիր, մսալի երեսով, հաստ շրթունքներով, վառվռուն սև աչքերով մի երիտասարդ էր, որ սիրում էր աղմկալի քեֆեր, կոտրտել, ջարդել, սրա ու նրա վրա շշեր շպրտել, թուղթ խաղալ, շամպայնը խմել շշից, գիշերները փողոցներում թառ ու դուդուկ ածել տալ, ոստիկանների հետ կռվել, հետո նրանց կաշառել։ Նրա մի կողմում նստած էր նիհար, դալուկ դեմքով Մելքոն Ավրումյանը, քսան ու վեց տարեկան մի հանքատեր, որի աչքերի մեջ փայլում էին կիրքն ու այն սոսկալի ախտը, որ նրան դարձրել էր կմախք։ Մի կողմում նստած էր քնահարբ դեմքով, թմրած աչքերով Մովսես Բարախանյանը, որի ուղեղն ու զգացումները բացառապես թղթախաղին էին նվիրված։

— Ինձ էլ կծանոթացնես, այնպես չէ՞,— ասաց Մելքոն Ավրումյանը։

— Ընթրիք երկու դյուժին շամպանիայով,— պայման դրեց Գրիշան։

— Գալիս է։

— Ո՞րտեղ։

— Շոգենավի վրա։

— Ա՛ֆերիմ. բայց այդ քիչ է։

— Է՞լ ինչ ես ուզում։

— Օրկեստր...

— Եկավ։

— Ընթրիքից հետո բարկազ, մինչև Նարգին կղզին... Լուսին գիշեր է...

— Համաձայն եմ։

— Այդ ի՞նչ եք քչփչում,— մեջ մտավ քնահարբ Մովսես Բաբախանյանն օրոշկտալով։

Մելքոնը պատմեց պայմանադրությունը։

— Մենամարտություն, — շշնջաց Մովսես Բաբախանյանը և ձեռը տարավ ծոցի գրպանը։

Նա հանեց մի հարյուրանոց թղթադրամ, սեղմեց բռունցքի մեջ։

— Զո՞ւյգ, թե՞ կենտ,— հարցրեց, հազիվ թմրած աչքերի կոպերը բարձրացնելով։

— Կենտ,— պատասխանեց Գրիշան։

Նայեցին թղթադրամի թվահամարին — կենտ էր։ Մովսես Բաբախանյանը դրամը տվեց Գրիշային։

Միքայելը նստած էր նրանցից հեռու, Իսահակ Մարութխանյանի մոտ։ Թվում էր նրան, որ ընկերները ծաղրում են իրեն։ Շատ ագնամ էր պարծեցել նրանց մոտ, թե հոր մահից հետո պիտի այնքան ծախսե, որքան ոչ ոք դեռ չի ծախսել։ Եվ այսօր հանկարծ հայտնվում է, որ նա լիազոր ժառանգ չէ, այլ իր եղբոր ստորադրյալը՝ հետին գործակատարի ամսականով։

— Ի՞նչ անեմ, ասա՛, Իսակ, ի՞նչ անեմ — հարցնում էր նա ստեպ-ստեպ Մարութխանյանին։

Դեղին-կանաչագույն աչքերն ակնոցների տակից նայում էին այդ պահին շատ մտախոհ։ Պարզ էր, որ Մարութխանյանի գլուխը զբաղված էր շատ արտաքո կարգի լուրջ խնդրով։ Հանկարծ նա կամացուկ իր անշարժ գլուխը թեքեց Միքայելի կողմը և շշնջաց.

— Իրիկնադեմին ե՛կ մեր տուն, խոսելիք ունեմ…

— Ուրեմն հույս կա՞,— արտասանեց Միքայելը մի փոքր ուրախանալով։

— Ե՛կ, կխոսենք...

Հոգեճաշն ավարտվեց, տերտերները պահպանիչ ասացին, հյուրերն սկսեցին ցրվել, բացի Միքայելի ընկերներից ու բարեկամներից։ Նրանք դեռ չգիտեն Մարկոս աղայի կտակի բովանդակությունը, ուզում էին գիտենալ:

Տան ընդարձակ բակում խռնվել էր խեղճերի ահագին բազմություն։ Հանգուցյալի գործակատարներն ու ծառայողները նրանց կերակուր էին բաժանում։ Տիրում էր անասելի աղմուկ և իրարանցում: Կեղտոտ, կիսամերկ մուրացկանները միմյանց հրում էին, զարկում, հայհոյում, աշխատելով իրարու առաջել և մոտենալ խոհանոցին։

Պղնձե հսկայական կաթսաների հնչյունները, շերեփների զրնգոցը, ծառայողների գոռում-գոչյունները, քաղցած խուժանի կառաչյունը, իրարու խառնվելով՝ ասիական բազարի տպավորություն էին գործում։ Կոպտությունը, կեղտը, կերակուրների գոլորշին, ցնցոտիների հոտը նողկանք էին ներշնչում կուշտ և անտարբեր դիտողին։ Մի կույր հայ, փայտով անխնա հարվածում էր աջ ու ձախ իր համար ճանապարհ բանալով դեպի այն կողմ, ուսկից կերակուրների հոտն էր գալիս։ Մի պատանի պարսիկ, նրա փեշերից քաշելով, աշխատում էր ինքն առաջ ընկնել։ Մի ռուս անդամալույծ սայթաքեց, ընկավ մի ասորի կնոջ վրա և կատաղությունից խածնեց նրա գարշապարը։ Մի կարմրերես լեզգի, որի թևերը մինչև արմունկները կտրած էին, հարձակվում էր սրա ու նրա վրա և ատամներով խլում մսի կտորները և գրեթե առանց ծամելու կուլ էր տալիս։ Թափառաշրջիկ շների մի ոհմակ խառնվել էր մուրացկաններին և մռմռալով կրծոտում էր գետնի վրա թափված ոսկորներն ու լակում կերակրի կեղտոտ հեղուկը։ Մերթ ընդ մերթ գործակատարներն ու ծառաները միահամուռ ուժերով հարձակվում ու հետ էին մղում խուժանը, բայց ոչինչ չէր օգնում՝ որևէ կարգապահություն վերականգնելու։

Վերջապես բոլոր ուտելիքները բաժանվեցին, խոհանոցի դռները փակվեցին, բայց խուժանը դեռ չէր արտաքսվում և այս նշանակում էր, որ տակավին կա մի բան, որին պետք է սպասել։ Ահա դեպի տան երկրորդ հարկը տանող սանդուղքի վրա հայտնվեց Սրաֆիոն Գասպարիչի հանդիսավոր կերպարանքը։ Նա հրամայեց ծառաներին՝ մեկիկ-մեկիկ մուրացկաններին թույլ տալ իրեն մոտենալու։ Ձեռքում բռնած ուներ մի մեծ գույնզգույն թաշկինակ՝ արծաթե դրամներով լի։ Այրիացյալ տիկին Ոսկեհատն էր կարգադրել սեփական դրամից հարյուր ռուբլի բաժանել մուրացկաններին՝ հանգուցյալի հիշատակին։

Սրաֆիոն Գասպարիչը թաշկինակը շարժեց, դրամները հնչեցին։ Արծաթե ախորժալուր ձայնն էլեկտրական տոկի պես անցավ խուժանի մարմնով, ցնցեց նրան։ Քանի մի վայրկյան նա անշարժ էր և ապշած նայում էր վաղեմի աստիճանավորի դյութական թաշկինակին։ Բայց ահա նա շարժվեց, դղրդաց և, խուլ աղաղակ բարձրացնելով, դիմեց դեպի թաշկինակը՝ որպես գիշակեր թռչունների երամ։ Այլևս ո՛չ ծառաներն ու գործակատարները և ո՜չ փողոցից եկած ոստիկանները չկարողացան զսպել խեղճերի մերկանդամ բանակը։

Ծերունին շրջապատվեց։ Հարյուրավոր կեղտոտ, առողջ և գոս, առնական և կանացի ձեռներ միաժամանակ բարձրացան վեր և օդի մեջ կազմվեց մի շարժուն անտառ կաշվից ու ոսկորից։ Կային անդամալույծներ, զուրկ երկու ոտներից։ Ձեռների վրա սողալով, սրա ու նրա ոտները կրծոտելով, ճգնում էին իրենց համար ճանապարհ բանալ։ Կային թոքախտավորներ, որ անզոր էին առաջ շարժվելու, այնքան հյուծվել էին նրանց մարմինները, կային բորոտներ անգամ, որոնցից խուժանը չէր զգուշանում։ Պատանիներն արմուկների հարվածով միմյանց քիթ ու ծնոտներն էին ջարդում։ Կանայք, ճչալով ու հայհոյելով, իրարու մազերն էին քաշկռտում: Պարսիկներն օրհնում էին հանգուցյալի հիշատակը և աղերսում նրա համար երկնային դրախտ։ Քրիստոնյաներն անզուսպ հայհոյում էին «անհավատներին», անխնա ծեծելով նրանց։ Խլացուցիչ ժխորի մեջ լսվում էին զանազան լեզուներով ամենակեղտոտ ածականներ, ամենազազրելի հիշոցներ, որ դարերի ընթացքում կազմվել էր ցեխի ու կեղտի ձուլարանում, ուր ապրում են ու շնչում մարդկային մերկությունն ու անոթությունը։ Մարդկության ամոթն էր այդ և դաժանությունը, անարգանքը բնության և ծաղրը տիրող կարգ ու կանոններին և ապիկար օրենքներին։

Տեսարանը հետաքրքրել էր հյուրերից շատերին։ Պատշգամբի վրա ժողովված, նայում էին դեպի վար և… զվարճանում, տեսնելով ապականության մեջ տրորվող մարդկային հոգին ու մարմինը։ Դրանք մեծ մասամբ հարուստների զավակներ էին, որոնք իրենց անվանում էին «ոսկե երիտասարդություն»։

— Զո՞ւյգ, թե՞ կենտ,— ասում էր շարունակ Մովսես Բաբախանյանը մեկին կամ մյուսին և խոշոր թղթադրամները մերթ առնում էր ու մերթ տալիս։

Այստեղ էր նաև ազատամիտ լրագրի թղթակից Արմենակ Մարզպետունին, թուխ դեղնագույն դեմքով, մեծ քթով մի երիտասարդ, հագին երկայն վատ կարված ռեդինկոտ, որի անթիվ ծալերը ցույց էին տալիս, որ նոր է սնդուկից դուրս բերվել։ Տեսարանը նրան թելադրում էր մի հոդված, որ պիտի կրեր «Հակադրություն» վերնագիրը։ Նայում էր վար — քաղցի ու մերկության սոսկալի պատկեր, ուր մարդիկ շներից չէին տարբերվում։ Նայում էր վեր — կշտության ու անհոգության կենդանի մարմնացում։ Այնտեղ կիսամերկ մարմիններ, կեղտոտ ու գզգզված մազերով ողորմելի գլուխների մի քստմնելի ճահիճ։ Այստեղ՝ վերջին տարազի հագուստներ, ոսկե շղթաներ, թանկարժեք «բրելոկներով», ադամանդյա մատանիներ ու փողկապի քորոցներ։ Կարելի է խղճալ ստորինին, գրչով համակրել նրան, սակայն գրավիչը վերինն է։

Թղթակիցը մոտեցավ Սմբատին, որ դիտում էր իր սեղանի փշրանքներից խլրտող խուժանը, և ասաց.

— Պարոն Սմբատ, ես այսօր ևեթ մտադիր եմ թաղման հանդեսը նկարագրել և ուղարկել «Կայծակ» լրագրին, որ, ինչպես գիտեք, ամենից հարգվածն է ու տարածվածը։

— Ինչպես կամենաք,— արտասանեց Սմբատն անտարբեր, նույնիսկ չնայելով թղթակցի երեսին։

— Մեր պարտքն է ասպարեզ հանել հանգուցյալի օրինակելի բարեգործությունը… Քարոզն այստեղ միայն լսեցին… գրվածքը կկարդան աշխարհի բոլոր անկյուններում… Ուստի թույլ տվեք նախքան գրելը մի քանի լրացուցիչ տեղեկություններ իմանալ ձեզանից…

— Մի ուրիշ անգամ, պարոն, այսօր դրա ժամանակը չէ,— ասաց Սմբատը և երեսը դարձնելով հեռացավ։

Թղթակիցը նրա հետևից մի կատաղի հայացք ձգեց և մտքում ասաց. «ա՛յժմ ես գիտեմ ի՛նչ պետք է գրել, հղփացած բուրժուա՛»։

Մոտեցավ ազատամիտ Տեր-Աշոտը։

— Ցտեսությո՛ւն, Սմբատ Մարկիչ, թույլ տվեք կրկին ու կրկին ասել, որ ձեր հայրն իր անունն անմահացրեց։

— Պարոն Սմբատն իր հանգուցյալ հոր արածների արժեքը մեզնից լավ է գնահատում,— միջամտեց պահպանողական Տեր-Սիմոնը, որ քայլ առ քայլ հետևում էր Սմբատին՝ տնային քահանայի իրավունքով։

Սմբատը՝ քաղաքավարի, բայց սառը սեղմեց մեկի ու մյուսի ձեռքը, և, երեսը դարձնելով, հեռացավ։

Բազմաթիվ նախանձոտ հայացքներ ուղեկցում էին նրան ամենուրեք։ Այնինչ այդ պահին նա իր սրտի վրա զգում էր մի այնպիսի ծանրություն, որի նմանը երբեք չէր զգացել…

III

Հոր առանձնասնենյակում նստած, Սմբատը կարգի էր բերում հանգուցյալի հաշիվները։

Սեղանի վրա փռված էին անթիվ թղթեր — պայմանագրեր, հաշվեթղթեր, մուրհակներ։ Ծանոթանալով հանգուցյալի գործերին, մտքում որոճում էր այն ընթացքը, որ պիտի բռներ իր համար միանգամայն նոր և անծանոթ առևտրական ասպարիզում։ Սակայն չէր կարողանում իր ուշքը հարատև կենտրոնացնել միայն այս խնդրի վրա։ Կար մի ուրիշ բան, որ բռնությամբ կաշկանդում էր նրա միտքը: Մերթ նրա առնական դեմքով սահում էր դառն ժպիտ, մերթ մռայլ ճակատը պայծառանում էր։

Սեղանի վրա թանաքամանին հենած էր մի մեծ լուսանկար։ Ահա նրանք, այն թանկագին էակները, որ տարիներ շարունակ անջատել էին նրան մայրենի միջավայրից և ծանրացրել հոր անեծքը նրա հոգու վրա։ Սոսկալի դիլեմա․ նա ատում էր իր կնոջը և սիրում զավակներին։ Տասնուհինգ օր էր ընդամենը բաժանվել իր սրտի ամենանուրբ ու ամենազգայուն թելերից, հոգու ամենաթրթռուն շողերից և այժմ որքա՜ն կարոտ, դառնություն ու վիշտ։ Այո՛, նա միշտ սիրել է իր զավակներին, բայց երբեք այդչափ, երբեք։ Եվ ահա նրան ուզում են ստիպել բաժանվել նրանցից, բաժանվել հավիտյան՝ հանուն ինչ-որ տխմար օրենքների, ինչ-որ վայրենի նախապաշարումների։ Ի՜նչ, մի՞թե հնարավոր է դուրս գջլել սիրտը կրծքի տակից, անջատել հոգին մարմնից և… ապրել։

Ո՛չ, ոչ․ նա չի սիրում իր կնոջը և վաղուց է եկել այն եզրակացության, որ երբեք չի սիրել նրան և ոչ էլ սիրվել նրանից։ Դա մի սխալ էր, մի անզգուշություն, որ նա գործեց առանց ինքն իրեն հաշիվ տալու, առանց իր զգացումների խորքը վերլուծման ենթարկելու, ինչպես արել և անում են շատ շատերն իրենց երիտասարդ հասակում։

Իսկ երբ զգաց, որ մոլորվել է, արդեն ուշ էր, շատ ուշ։ Ի՞նչ, նա որպես ազնիվ մարդ չպիտի՞ կապվեր օրինական կապով այն ազնիվ ծնողների մաքուր և անապական աղջկա հետ, որին զրկել էր կուսությունից, հրապուրելով նրան և նրանից հրապուրվելով։ Վերջապես, նա պիտի փողո՞ց նետեր այն փոքրիկ անմեղին, որի ծննդյան պատճառն էր, իր հարազատ զավակին։ Եվ ինչո՞ւ, ո՞ր բարոյական իրավունքով։ Ո՛չ, ո՜չ, որքան ևս դառը լիներ մոլորությունը, այնքան քաղցր էր նրա հետևանքը։ Եվ ահա նա ամուսնացավ, նա ծնողների սև նախապաշարումներն ու անմիտ ավանդապահությունը զոհելով ազնվության զգացմանը և բարոյական մարդու տարրական պարտականությանը։ Ի՞նչ փույթ, որ նա վռնդվեց ծնողների հարկից և արժանացավ հոր անեծքին:

Այսօր նա վերադարձել է այդ հարկի տակ, մնում է անեծքը։ Պե՞տք է կրել այդ անեծքը, թե՞ սիրտը կրծքի տակից դեն շպրտելով, ազատվել այդ անեծքից։ Հետո՞, մի՞թե ավելի մեծ, ավելի դաժան մի անեծք չպիտի ծանրանա նրա հոգու վրա — անմեղների հավիտենական անեծքը։ Ո՜չ, ո՜չ, նա կարող է ատել նրան, որին մի ժամանակ կարծում էր թե սիրում է և վաղուց արդեն ատում է, բայց ի՞նչպես բաժանվե հարազատ զավակներից, քանի որ ամեհի գազանն անգամ դեն չի շպրտում իր զավակներին։ Ավելի դյուրին չի՞ լինիլ, արդյոք, կրել մի համառ ու խավարամիտ հոր անեծքը, կրոնակիցների ծաղրն ու արհամարհանքը, քան դառնալ անազնիվ մարդ, անսիրտ ծնող և կրել հոգու վրա սև արատ և խղճի վրա կապարյա ծանրություն:

Սմբատը նորեն ու նորեն վերցրեց նվիրական լուսանկարը և հպեց իր շրթունքներին: Նա չէր նկատում, որ այդ պահին մեկը հանդարտիկ մոտենում է իրեն անլսելի քայլերով։

Այրին մի վայրկյան կանգ առավ որդու հետևը, զգացվեց նրա հայրական սիրով ու գլուխը տխրորեն շարժեց։ Բայց դա անցողիկ մի վայրկյան էր, մի թույլ շող, որ անցավ խավարի միջով և շուտով տեղի տվեց ավելի զորավոր ուժի։ Եվ այրիի արյունաքամ շրթունքները դողացին ու նրա կրծքից դուրս թռավ մի ծանր հառաչանք:

— Քո զավակնե՞րն են,— հարցրեց նա, ձեռը դնելով որդու ուսի վրա։ Սմբատը ցնցվեց, գլուխը բարձրացրեց և նայեց մորը,որ հագած էր ոտքից մինչև գլուխ սգավորի զգեստ։

— Ասա՛, քո զավակնե՞րն են,— կրկնեց այրին։

— Այո՛, մա՜յր, իմ հարազատ զավակներն են,— պատասխանեց Սմբատը, լուսանկարը դնելով իր տեղը։

— Ո՛չ, հարազատ չեն, ո՛րդի, ո՛չ։

— Մա՜յր, արտասանեց Սմբատը հանդիմանորեն։

— Այո՛, այո՜ , քեզանից են, բայց քոնը չեն։

— Մայր, այդպես մի խոսիր, դու էլ ծնող ես, դու էլ ունիս զավակներ, դու էլ սիրել ես նրանց։

— Այո՛, սիրել եմ և սիրում եմ․ բայց լսի՛ր, ո՛րդի…

Այրին հանդարտ նստեց որդու դեմուդեմ, ձեռները դրեց կրծքի վրա և խորին կարեկցությամբ լի հայացքն ուղղեց նրա երեսին։ Այդ հայացքը թեթևակի շփոթեցրեց Սմբատին, բարկության հետ մի տեսակ անցողիկ ատելություն զգաց նա դեպի իր ծնողը։ Թվաց նրան, որ գտնվում է ոչ սիրող մոր, այլ մի անողոք դատավորի առջև։

— Որդի,— սկսեց այրին․ ծանր հառաչելով,— բավական է, ինչքան խայտառակեցիր քեզ, ծնողներիդ ու ամբողջ մեր գերդաստանը։ Դու խելոք տղա ես, մանկությունից եղել ես մտածող ու աչքաբաց։ Հայրդ գիտեր այդ և դրա համար քեզ հանձնեց իր գործերը։ Չե՞ս մտածում, որ արարմունքդ դեմ է մեր հայրերի ու պապերի ավանդություններին և մեր եկեղեցու սուրբ օրենքներին։ Տասնուհինգ օր առաջ հայրդ նստած էր ահա այդտեղ, քո նստած բազկաթոռի վրա։ Խեղճ մարդ, երբեք այնպես մտահոգ ու տխուր չէր եղել։ «Ոսկեհա՜տ, ասաց նա․ երազ եմ տեսել, շուտով մեռնելու եմ, ի՞նչ անեմ Սմբատի վերաբերմամբ, չեմ ուզում մեռնել անհաշտ»։ Նա սկսեց լաց լինել, հեկեկալ երեխայի պես, հետո ձեռը դնելով ուսիս վրա, երդվեցրեց ինձ ծնողներիս գերեզմանով, մեր զավակների ու եղբորս սիրով, որ ոտներդ ընկնելով, աղաչեմ, պաղատեմ քեզ խելքի գալ։ Նա իր կտակի մեջ քիչ է գրել, բայց շատ է ասել։ Գիշեր-ցերեկ նրա ուշքն ու միտքը դու էիր միայն, դու, ո՛րդի։

Եվ այրին, մետաքսե սև թաշկինակով սրբեց արտասուքը։

— Մայր,— արտասանեց Սմբատը, զսպելով և՛ իր բարկությունը, և՛ իր ատելությունը,— ուրեմն դու ուզում ես, որ հարազատ զավակներիս փողո՞ց ձգեմ, ինչպես մի անպետք լաթ։

— Քա՜վ լիցի, որդի, ինչո՞ւ ես փողոց ձգում։ Հայրդ փափագում էր, որ միայն անունդ խլես նրանցից և այդ օտարազգի կնոջից։ Թող ապրեն, ինչպես ուզում են։ Գոհություն երկնավորին, հանգուցյալն այնքան հարստություն է թողել, որ դու կարող ես նրանց ապահովել մինչև մահ։ Թող ուտեն քո ժառանգության մի բաժինը։ Տերը նրանց հետ...

— Մայր, ես հասկացա քեզ, բավական է, այլևս ո՛չ մի խոսք այդ մասին,— ընդհատեց որդին սրտմտությամբ։

Նա ոտքի ելավ և ձեռները դնելով անդրավարտիքի գրպանները, մոտեցավ լուսամուտին։ «Ո՛չ մի խոսք». բայց ի՞նչպես չխոսե մի մայր, որ որդու սիրուց տանջվել է ութ տարի շարունակ և որի վրա մի տանջված հայր սուրբ պարտականություն է դրել մոլորյալ որդուն ուղիղ ճանապարհի բերելու։ Ի՞նչպես չխոսե մի մայր, քանի որ նրա սիրեցյալ զավակի վրա կարող է ծանրանալ հայրական անեծքը։ Եվ Ոսկեհատը շարունակեց։ Նկարագրեց իր տառապանքները, ամուսնու տանջանքները, ազգական—բարեկամների դառը կշտամբանքները, ծանոթների պարզ ու խուլ ատելություններն ու արհամարհանքները, ազգի և եկեղեցու անեծքները...

Սմբատը լսում էր լուռ, հուզված, անդադար անցուդարձ անելով: Երբ մայրն ավարտեց իր ասելիքը, նա ձեռն ամուր զարկեց ճակատին և մազերը ճանկելով, արձակեց մի դառն ու երկարատև հառաչանք։ Ապա ասաց.

— Մայր, ասացիր ինչ որ ուզում էիր ասել։ Այժմ թո՛ղ ինձ հանգիստ, թո՛ղ որ մենակ մտածեմ իմ անելիքի մասին։

— Բայց այսօր, չէ՞, այսօր կվճռես անելիքդ,— համառեց այրին։

Ներս մտավ Սրաֆիոն Գասպարիչը և սկսեց քրոջը հանգստացնել։ Դեռ ժամանակը չէ այդ ծանր խնդիրը վճռելու։ Թող սուգի օրերն անցնեն, հետո ինքը կխոսե Սմբատի հետ, կբացատրե բոլոր հանգամանքները և կհամոզե, որ չի կարող հոր վերջին ցանկությունը չկատարել։ Իսկ այսօր պետք է ընդունել թեմական առաջնորդին, որ ցանկություն է հայտնել «սգավորին անձամբ մխիթարելու»։

— Մարդ է ուղարկել խնդրելու, որ տանն սպասես,— դարձավ նա քեռորդուն։

Արդարև, մի ժամ անցած, սպասավորը հայտնեց, թե եպիսկոպոսն արդեն իջնում է կառքից։

Նորին սրբազանության մուտքը հանդիսավոր էր։ Գալիս էր ինչ-որ մի երիտասարդ վարդապետի, քաղաքի բոլոր քահանաների և երկու երեսփոխների ուղեկցությամբ, կարծես ցույց տալու համար իր դիրքի բարձրությունը։ Երկու հակառակորդները — կարմրերես, ամրակազմ, սև ու փայլուն միրուքով Տեր-Սիմոնը և նիհար դեմքով, վտիտ մարմնով, ակնոցավոր Տեր-Աշոտը, սրբազանի թևերի տակ մտած, օգնում էին նրան բարձրանալու գորգերով ծածկված սանդուղքը։

Ճիշտ հիսունհինգ տարեկան էր սրբազանը, միջահասակ, գեր, պարարտ, կլորիկ։ Ինչպես լավ կերակրված մի խոզ։ Նրա մսալի ու լայն երեսը ձգել էր վար մինչև կուրծքը մոխրագույն միրուքը, որ թևատարած բազեի էր նմանվում։ Փայլուն մետաքսե վեղարի տակից երևում էին մի զույգ խիստ շարժուն աչքեր, ուռած ու կարմիր կոպերով, որոնց մի մասը ծածկված էր խիտ ու երկայն հոնքերով։ Հաստլիկ և ծայրը մի քանի կոշտ մազերով զարդարված քթի աջ ու ձախ կողմերում երևում էին երկու լերդագույն ուռույցներ, որ իբրև թշեր էին։ Դա նրա երեսի միակ մասն էր առատաբույս միրուքից ազատ։ Պարանոցից կախված էր մի ծանրակշիռ ոսկե շղթա, որի վրա հանգիստ բազմած էր մի մեծ ականակուռ խաչ։

Մինչ նա ծանր ու բարակ բարձրանում էր, երկայն արծաթակոթ գավազանի ծայրը զարկելով սանդուղքի աստիճաններին, աչքերը մերթ դեպի աջ, մերթ դեպի ձախ պտտելով, զննում էին հարուստ տան մուտքը:

Սմբատը սանդուղքի ծայրում թեքվեց համբուրելու սրբազանի աջը, որ ծածկված էր մազերով և գծավորված կապույտ-կարմրագույն երակներով, որոնցից կարծես արյունը պատրաստ էր դուրս ցայտել մի թեթև հպումից։

Սրբազանը հառաչեց շունչ առնելու համար՝ մտքումն անիծելով իր հաստ փորը։ Բայց թո՛ղ շրջապատողները կարծեն, որ այդ հառաչանքը խորին վշտակցության արտահայտություն էր դեպի սգավոր երիտասարդությունը։

Հանդիսավոր թափորը, որի սկիզբը սրբազանն էր, իսկ վերջը մի Տաճկաստանի գաղթական քահանա գորտագույն կարճ փերաջեով, դիմեց դեպի հյուրասենյակ՝ Սմբատի և Uրաֆիոն Գասպարիչի ուղեկցությամբ։ Այստեղ նորին սրբազանությանն սպասում էին այրի Ոսկեհատը, Մարթան և քանի մի ազգական ծեր կանայք։ Բոլորն էլ համբուրեցին սրբազանի աջը և ստացան նրա օրհնությունը։

Տեր-Սիմոնն ու Տեր-Աշոտը սրբազանին բազմեցրին թավշե բազկաթոռի վրա, ուր նա թաղվեց մինչև վեղարի ծայրը, ինչպես մի ձուլածո ռումբ բամբակի մեջ։

— Նորին վեհափառություն Ամենայն Հայոց Հայրապետը,— սկսեց եպիսկոպոսը հանդիսավոր շեշտով,— հաճել է օրհնության կոնդակ հղել առ ձերդ ազնվություն, ազնվազարմ Սմբատ Ալիմյան։ Եկա, որ ձեզ մատուցանեմ սուրբ գիրս այս և իմ կողմից հայրաբար կրկին ու կրկին շնորհակալություն մատուցանեմ հանգուցյալի բարի հիշատակին և ձեզ ևս օրհնեմ հանուն ձեր երջանկահիշատակ ծնողի եկեղեցաշեն և ազգօգուտ նվիրատվության:

Եվ ծոցից դուրս բերելով մի մեծ ծրար, բարձրացրեց վեր և ավելացրեց.

— Կարդացե՛ք, տե՛ր հայրեր...

Միաժամանակ Տեր-Սիմոնն ու Տեր-Աշոտը հարձակվեցին ծրարը խլելու: Տեր-Աշոտն իր հակառակորդից ավելի թեթևաշարժ ու ճարպիկ էր, ուստի նա կարողացավ խլել ծրարը։

— Տեր-Սիմոն, դու կարդա, քո ձայնը բամբ է,— հրամայեց սրբազանը։

Տեր-Աշոտը, շրթունքները կրծոտելով, ծրարը հանձնեց իր հակառակորդին։

Տեր-Սիմոնը կարդաց։ Այրին սկսեց լաց լինել նրան հետևեցին մյուս պառավները, թեև ոչ մի բառ չէին հասկանում կոնդակից։

— Այս օրհնյալ տունն արժանի է հայրապետական օրհնության,— ասաց սրբազանն ընթերցումն վերջացնելուց հետո, կոնդակն իր ձեռքով Սմբատին հանձնելով։ Մի՛ լաք, քույրե՛ր, այլ ցնծացեք, քանզի այսօրվանից երկնավոր թագավորի աջը պիտի լինի այդ գերդաստանի վրա։ Թող ամենաբարձրյալ աստված հանգուցյալի հոգին դասեսցե ի շարս սրբոց և մարգարեից։

Այս ասելիս, սրբազանը ջերմեռանդորեն բարձրացրեց աչքերը դեպի վեր։ Կես ճանապարհին նրա հայացքը կանգ առավ առաստաղից կախված ահագին բրոնզե և ոսկեզօծ ջահի վրա։ «Մարդ գիտենա ի՞նչ արժե այդ», ասաց նա իր մտքում։

Այնուհետև սկսեց խոսել էջմիածնի մասին, խորհուրդ տվեց այրի Ոսկեհատին առաջիկա մեռոնօրհնությանն այցելել Մայր Աթոռը։ Ասաց, թե ինքն էլ այնտեղ է լինելու թեմի ժողովրդի համար աղոթելու և նորին Վեհափառությանը մատուցելու նրա հավատարմության հավաստիքը առաքելական մայր եկեղեցուն:

— Մեղք ունիմ, սրբազա՛ն, մեծ մեղք, մեր սուրբ կրոնի դեմ, չեմ կարող պարզերես էջմիածին գնալ,— ասաց այրին, մի նշանակալից հայացք ձգելով իր շուրջը։

Սրբազանը ծանոթ էր Ալիմյանների ընտանեկան պատմությանը, ուստի, հասկանալով այրիի միտքը, դարձավ իր հետ եկած հոգևորականներին.

— Տեր հայրեր, և դու հա՛յր սուրբ, անցեք մյուս սենյակ։

Հրամանն իսկույն կատարվեց և ներկա մնացին, բացի սրբազանից ու Ոսկեհատից, Սմբատն ու Սրաֆիոն Գասպարիչը:

Այրին խոսեց։ Այո՛, մեծ է Ալիմյան գերդաստանի վրա ընկած արատը, մինչև որ չջնջվի այդ արատը, ոչ ոք այդ գերդաստանի անդամներից չունե իրավունք իրան «հայ քրիստոնյա» համարելու։ Սմբատը նախազգացել էր, որ մայրն այդ խնդրի մասին պիտի խոսե սրբազանի հետ, ուստի կանխավ վճռել էր լինել սառնարյուն և չվշտացնել ծնողին որևէ կոշտ ընդդիմադրությամբ։

Այրին համառոտ պատմեց այն, ինչ որ արդեն գիտեր սրբազանը․ պատմեց հուզված և մերթ ընդ մերթ սև թաշկինակը հպելով աչքերին։

— Իմ որդին մեղավոր չէ, ո՛չ, ո՛չ,— կրկնեց նա, ավարտելով իր ասելիքը,— նա երեխա է եղել, նրան խելքից հանել են և փորձանքի մեջ գցել...

Միամիտ կին. նա դեռ հավատացած էր, թե որդու սխալը կարելի է ուղղել ամենայն դյուրությամբ․ բավական է, որ ինքը կամենա ուղղել։ Նա կարծում էր, որ այն պսակն է միայն սուրբ, անխախտելի, որ կապված է երկու ազգակիցների ու կրոնակիցների միջև, և այն զավակներն են միայն օրինական և սիրելի, որ ծնվում են այդ միությունից։

Սրբազանը նեղն ընկավ։ Նրանից պահանջվում էր համոզել Սմբատին, որ իր ուխտը դրժե, թողնե կնոջը, ձգե զավակներին: Ի՞նչպես համոզել այդ չափահաս, համալսարանն ավարտած տղամարդին այդ անելու․ ի՞նչ խոսքերով ու հորդորներով ազդել նրա վրա։ Սրբազանի առանց այդ ևս ծանր շնչառությունն ավելի արագացավ: Նա մինչև անգամ քրտնեց իր գիրուկ ուսերի վրա դրված ծանր և անսովոր բեռան տակ։ Այնուամենայնիվ նա կարողացավ խոսել։ Եվ խոսեց նախ մայրենի եկեղեցու պատմական և քաղաքական նշանակության մասին, նկարագրեց նրա կրած տառապանքները, ապա ապացուցեց կրոն սիրելու և նրան հավատարիմ մնալու անհրաժեշտությունն «ազգի պահպանության» համար. բայց երբ հասավ խնդրի էական կողմին, հայացքն ուղղեց բրոնզե ջահին ու լռեց։

Այրին ծանր ու տխուր հառաչեց, զգալով, որ խնդիրն ավելի բարդ է, քան կարծում էր ինքը։ Եվ նա դարձյալ դիմեց իր սովորական զենքի օգնությանը թախանձանքին ու աղերսներին։

— Ազատվի՛ր հորդ անեծքից, որդի՛ ազատվի՛ր և մեզ էլ ազատիր,— կրկնեց նա հարյուր անգամ կրկնածը։

Փորձը ծանր էր Սմբատի համար, անախորժ և եթե շարունակվեր պիտի դառնար զազրելի։ Նա կրծոտում էր իր շրթունքները, որ մի կերպ խեղդի իր մեջ կատաղությունը, որպեսզի մի որևէ ավելորդ բառով չվիրավորե իր մորը եպիսկոպոսի ներկայությամբ։

— Սրբազան,— խոսեց նա վերջապես,— բարի՛ եղեք համոզելու մորս, թե հրեշ է այն մարդը, որ իր հարազատ զավակներին կձգե փողոց։ Ես սիրել եմ հորս, սիրում եմ մորս, բայց ի՞նչպես զոհեմ այդ սիրույն մի ուրիշ, ավելի զորավոր սեր — հայրականը։ Սրբազան, ամեն մի մարդ ինքն է պատասխանատու թե՛ այս, թե՛ մյուս աշխարհում իր անհատական կյանքի համար։ Եթե իմ արածը ոճիր է իմ ազգի, կրոնի և գերդաստանի դեմ, ես և միայն ե՛ս պիտի կրեմ նրա պատիժը։ Գալով իմ հոր անեծքին, ես կաշխատեմ նրանից ազատվել ուրիշ ճանապարհով․ ես կաշխատեմ լինել օրինավոր մարդ, ազնիվ, անարատ իմ գերդաստանի և ուրիշների համար, բայց ձգել իմ զավակները՝ երբե՛ք, երբե՛ք, երբե՜ք․․․

— Որ այդպես է, զավակներդ վերցրո՛ւ, իսկ նրանց մորը արձակիր․․․

— Մո՜րը,— գոչեց Սմբատը, այլևս չկարողանալով զսպել իրեն.— ի՞նչ կանեի՛ր, մա՛յր, եթե քեզանից խլեին քո զավակներին։ Ո՛չ, սրբազա՛ն, զուր է ձեր միջամտությունը, ես չեմ կարող մորս պահանջը կատարել։

Այդ ասելով, նա ոտքի կանգնեց ցույց տալու համար, որ այլևս ավելորդ է համարում այդ մասին խոսելը:

Սրբազանն ուրախ էր, որ խնդիրը շատ էլ չի բարդանում և կարող է այժմ թեթևացնել իր շնչառությունը։ Աջող վայրկյան որսալով, ոտքի կանգնեց, պահպանիչ ասաց, հասկացնելով մյուս սենյակում սպասողներին, թե նուրբ տեսակցությունը վերջացել է։

Սրբազանն ստացավ «աջահամբույրը» և հեռացավ նույն հանդիսավորությամբ, որով եկել էր:

Այրին լալիս էր, Սրաֆիոն Գասպարիչը մխիթարում էր նրան։

Քառորդ ժամ անցած, Սմբատը դարձյալ հոր սենյակումն էր։ Նա դառնացած էր, բայց միևնույն ժամանակ զգում էր մի տեսակ հոգեկան թեթևություն։ Առաջին փոթորիկը, որին հոր թաղումից հետո սպասում էր ամեն րոպե, անցավ պակաս զորավոր, քան կարծում էր։ Նա կարողացավ դիմադրել մորը։ Վաղը նա կակնարկե, թե ցանկանում է կնոջն ու երեխաներին բերել Մոսկվայից։ Այրին, իհարկե, կզայրանա, կաղերսե, լաց կլինի, բայց փույթ չէ, այդ սկիզբն է, հետո կամա ակամա կընտելանա իր հարսին ընդունելու մտքի հետ։ Իսկ հետո՞, վերջացա՞վ դրանով խնդիրը։ Օ՜, ո՛չ, այդ չէ էականը. կընտելանա՞ արդյոք ինքը՝ Սմբատն իր կացությանը, նույնիսկ եթե կարողանա մոռացության տալ հոր անեծքը։

Նա այլևս չկարողացավ պարապել, սկսեց թղթերը ժողովել։

Ներս մտավ սպասավորը և հայտնեց, թե «ուստա Բարսեղը» ուզում է աղային տեսնել։

— Ո՞վ է ուստա Բարսեղը։

— Մեր վարձողներից մեկը։

— Թող գա:

Այցելուն այն դեղին մազերով մարդն էր, որ հոգեհացի ժամանակ մոտեցավ «ադվակատ» Մուխանին և խնդրեց այն երեկո գնալ իր տուն։ Նա կանգնեց դռների մոտ, ձեռները դրեց կրծքի վրա և խոնարհ գլուխ տվեց, թեքվելով մինչև հատակը։ Հետո աջ ու ձախ նայելով, գողնովի մոտեցավ և ժպտուն դեմքի վրա խաղացնելով մի շողոքորթ ժպիտ, ձեռը պարպեց տանտիրոջը։ Առաջին հայացքից իսկ այդ մարդու կերպարանքն ու ձևերը վատ տպավորություն գործեցին Սմբատի վրա։

— Ի՞նչ եք կամենում շտապեց նա հարցնել։

— Հրամանոցդ առողջությունը, Սմբա՛տ-բեգ,– լսվեց մի խուլ ձայն:

— Գո՞րծ ունիք:

— Մի պզտիկ հաշիվ ունենք, Սմբատ-բեգ...

— Նստեցե՛ք...

Հյուրը գլուխ տվեց, բայց չնստեց:

— Հրամանքդ, ինչպես տեսնում եմ. ինձ մոռացել ես,— ասաց նա իր ապակյա աչքերը հառելով տանտիրոջ երեսին,— իհարկե, աղա ջան, քա՛նի տարի է... բայց մենք, ցավդ առնեմ, հրամանոցդ շատ լավ ենք հիշում։ Այսչափ երեխա էիք, ա՛յ,— շարունակեց մարդը, ձեռով ցույց տալով մի արշին բարձրություն հատակից,— պզտիկ, պզտիկ։ Հետո մի քիչ մեծացար, գնացիր Մոսկվա ու գնացիր. աստված պահի, այժմ տղամարդ ես, այն էլ ի՛նչ տղամարդ... Լա՞վ ես, աղա ջան...

— Շնորհակալ եմ։ Դուք ասացիք՝ ինչ-որ հաշիվ ունիք. ի՞նչ հաշիվ է։

Ուստա Բարսեղը, կարծես, հարցը չլսեց և շարունակեց նույն անվրդով եղանակով.

— Գալիս էիր մոտս, պզտիկ-պզտիկ զանգուլակներ էիր ուզում կատվի վզին կապելու համար։ Այ, հենց սենյակի տակն է մեր խանութը, ցավդ առնեմ, ոտքով որ խփես — ծառայիդ գլխին կդիպչե...

— Հիշում եմ, հիշում եմ,— ընդհատեց Սմբատն անհամբեր,— ուստա Բարսեղն եք, արծաթագործ... Ասացե՛ք ի՞նչ հաշիվ ունիք, ուստա Բարսեղ:

— Մի օր եկաք, թե «ինձ համար ձուկ բռնելու չանգալ շինե, ուստա Բարսեղ»։ «Աչքիս վրա, ասացի, ցավդ առնեմ»։ Նստեցի ու մի օր տանջվելով, մի լավ արծաթե չանգալ շինեցի, բաշխեցի... Ուրախացար ցավդ առնի ուստա Բարսեղը...

— Ուստա Բարսեղ, հաշիվ էիք ասում։

— Մյուս օրը չանգալը բերիր, թե «ուստա Բարսեղ, ասում են, արծաթը ղալբ է»։ Չեմ իմանում, որ մոլթանին էր ասել, որ ուստա Բարսեղը ղալբ արծաթը խալիսի տեղ է ծախում... Մի՞տդ է...

— Ի՞նչ հաշիվ ունիք ուստա Բարսեղ,— գոչեց Սմբատը, ձայնը բավական բարձրացնելով բարկությունից։

— Հաշի՞վը,— կրկնեց հյուրը, իբր թե անփույթ.— հա, մոռացա, գլուխս խոսքով խառնվեց։ Հաշիվը, Սմբատ-բեգ, Միքայել Մարկիչի անունով... Պզտիկ հաշիվ է, շատ պզտիկ, ցավդ առնեմ... Բայց դե Միքայել Մարկիչը ջահելություն է անում... Երեք օր է աղաչում, պաղատում ենք, չի հատուցանում...

— Չի հատուցանում։ Ուրեմն փո՞ղ է պարտական ձեզ...

— Հայա՜, ցավդ առնե ուստա Բարսեղը, պարտական է, որ չտա էլ, իհարկե ոչինչ չենք ասիլ, ջանին ղուրբան, բայց դե պարտական է մուրհակով...

— Մուրհակո՞վ...

— Թամի՜զ... до востребования...

— Գումա՞րը։

— Հրամանոցդ համար դատարկ բան, մի ձեռք հագուստի փող. մի գիշերվա ծախք... Բայց դե՝ մեզ պես քյասիբ-քյուսուբի համար խազնա, թագավորություն, Հարուն Ալ Ռաշիդի բոստանը, հա՛, հա՛, հա՛...

Նրա ծիծաղը հնչեց այնքան չոր ու անախորժ, որ Սմբատը զզվանքի պես մի բան զգաց։ Սակայն նա արդեն հետաքրքրվել էր այցելուի ասածներով։

— Հապա ցույց տվեք տեսնեմ Միքայելի մուրհակը,— ասաց նա, ձեռը պարզելով այցելուին։

Ուստա Բարսեղը, աջ ու ձախ նայելով, ձեռը տարավ ծոցը, դուրս բերեց այնտեղից մի հնամաշ թղթապանակ։ Ինչ-որ թղթերի միջից զգուշությամբ դուրս բերեց մի մուրհակ, բաց արավ և ծայրերից ամուր բռնելով, պահեց Սմբատի աչքերի առջև։

— Այո՛, այդ Միքայելի ստորագրությունն է,— ասաց Սմբատը,— բայց մի՛ վախենաք, չեմ խլիլ ձեր ձեռքից, գումարն եմ ուզում գիտենալ։

Սմբատն ապշեց, մուրհակը յոթ հազար ռուբլու էր։ Մի գումար, որ կասկածելի էր, թե համապատասխանե արծաթագործի կարողությանը։

— Ուստա Բարսեղ, դուք այժմ էլ ձեր արհե՞ստն եք գործածում:

— Հայա՜, ցավդ առնեմ, զարգյար էինք, զարգյար էլ մնացինք. չխկումըխկ ենք անում, օղլուշաղ պահում, հինգ երեխա ունենք... բայց երեք տարի է մի պզտիկ պահարան ենք գրել, մեջը մի քանի արծաթեղեն ու ոսկեղեն շարել, մենք մեզ խաբում ենք. իբրև թե մենք էլ առևտուր ենք անում:

— Երևի, Միքայելը ձեզնից ոսկեղե՞ն է վերցրել...

— Չէ՛, ազիզ արևդ վկա, նաղդ փող ենք տվել կանաչ-կարմրանոցներ։ Ազիզ արևդ վկա, երեխաների բերանից ենք խլել ու տվել։

— Ուստա Բարսեղ,— արտասանեց Սմբատը, մի սուր հայացք ձգելով մարդու երեսին,— դուք ուղիղ յոթ հազա՞ր եք տվել Միքայելին, թե՞ պակաս։

Ուստա Բարսեղը մի քիչ շփոթվեց, բայց միայն մի վայրկյան։ Շուտով ուշքը ժողովեց և ժպտալով պատասխանեց.

— Ցավդ առնեմ, իհարկե, մի քիչ պակաս ենք տվել, բայց դե գումարը յոթ հազար արծաթ դրամ է։

— Ես ձեզ խնդրում եմ ասել, զուտ դրամ ո՞րքան եք տվել։ Չէ՞ որ մուրհակի մեջ տոկոս էլ կա։

— Տոկո՜ս, իհարկե, առանց տոկոսի բան կլինի՞, բայց Միքայել Մարկիչի պարտքը դրուստ յոթ հազար ռուբլի է։

— Ե՞րբ է մուրհակի ժամանակը լրանում։

— Ժամանա՞կը... հա՛, ժամանակը այսօր տասնուվեց օր է հանգուցյալ Մարկոս աղան «դովոստրեբովանի է» եղել. աստված նրա հոգին լուսավորե։ Ազիզ արևդ վկա, օր ու գիշեր աղոթք ենք արել նրա կյանքի համար, բայց ի՛նչ արած, մահը մերն է, մենք մահինը. աստված այդպես կամեցավ։

— Ի՞նչ եք ուզում ասել, ուստա Բարսեղ, ես ձեզ չեմ հասկանում։

— Արևի լույսի պես պարզ է։ Աղա Միքայելը խոստացել է պարտքը վճարել հոր մահից հետո, ձեռաց մի քանի օր անցած։

Սմբատը ցնցվեց, հասկացավ եղբոր վատթար արարքը. որդին հոր մահն աճուրդի էր դուրս բերել։ Անտարակույս այդ Բարսեղը մի արյունարբու վաշխառու է, որ, օգտվելով շվայտ երիտասարդի նեղ դրությունից, մեկին հարյուրով պարտք է տվել ծերունու մահից հետո ստանալու պայմանով։ Ո՞րն է ավելի գարշելի, տվո՞ղը, թե՞ վերցնողը։

— Շատ բարի,— ասաց նա,— այսօր սպասեցեք, եղբորս հետ կխոսեմ, հետո կգաք...

—Չէ՛, չէ՛, ցավդ առնի ուստա Բարսեղը, Միքայել Մարկիչը չպիտի գիտենա, որ հրամանոցդ մոտն ենք եկել․ ամա՛ն, ամա՛ն, նա գիժ է, մեզ կսպանի, հինգ երեխաների տեր ենք...

— Հեռացե՛ք։ Վաղը եկեք, կստանաք ձեր փողերը։

— Հա՛, ցավդ առնեմ, էգուց վերջացնենք։ Հինգ երեխա ունենք, պառավ մայր, քույրեր, եղբայրներ, քրոջ աղջիկներ, եղբոր տղերք, մին սյուրու: Դատաստանից զահլեներս է գնում, հաշտությունը լավ բան է, ինքը Քրիստոսն է ասել։ Աստված լուսավորի Մարկոս աղայի հոգին, երևելի մարդ էր, մեզ շատ էր սիրում, ամեն օր գալիս էր խանութս։ Մենք էլ ձեր հրամանոց ծառաներն ենք, ձեր շվաքումն ենք ապրում։ Ներողությո՛ւն, գլուխդ ցավացրինք, ծառայությո՛ւն, մի՛ նեղանար, առանց ասելուդ էլ գնում ենք... էգուց կգանք, ծառայություն...

Եվ ուստա Բարսեղը երեսը դեպի Սմբատը, հետ ու հետ քայլելով, մեջքից թեքված, դուրս գնաց։

Նույն օրը երեկոյան Սմբատի ու Միքայելի մեջ տեղի ունեցավ առաջին ընդհարումը։ Միքայելն առանց քաշվելու խոստովանեց, որ Բարսեղից վերցրել է ընդամենը մի հազար ռուբլի, փոխարենը տվել յոթ հազար ռուբլու մուրհակ: Ի՞նչ աներ, փողի կարիք է ունեցել։ Նա արել է այն, ինչ որ շատ շատերն են անում ժլատ հայրերի զավակներից։ Նա չէր կարող պաս ու ծոմ պահել, լինելով միլիոնատիրոջ զավակ այն ժամանակ, երբ նրա ընկերները ծախսում էին հազարներով ու տասնյակ հազարներով։ Այսօր նա վերջապես իրավունք ունի ազատ ու ինքնագլուխ ապրելու, և ահա մի բռնակալի տեղ մյուսն է ասպարեզ եկել։ Ո՛չ, այդ անտանելի է և վիրավորական։ Հայրը թողել է մի ապօրինի կտակ, նա, իհարկե, լուռ չի մնալ, կանե, ինչ որ հարկավոր է, իսկ առայժմ թո՛ղ Սմբատը, առանց բացատրության սպասելու վճարե ուստա Բարսեղին, այլապես գործը կերթա դատարան...

Սմբատն սկսեց բացատրել եղբորը, թե ինքը երբեք չի մտածել նրա բռնակալը դաոնալու, թե նրանք հավասար եղբայրներ են և պարտավոր են միմյանց վրա ազդել բարի խորհուրդներով։ Միքայելի այժմյան կենցաղն արժանի է խորին պարսավանքի. այդ կյանք չէ, որ նա վարում է, այլ հոգեկան սնանկություն, բարոյական անկում, մարմնի քայքայում։ Թո՛ղ նայե Միքայելը հայելուն։ Այդպես շարունակել չի կարելի, այդ վիրավորանք է գերդաստանի պատվին։

— Վերջապես, մենք չունենք բարոյական իրավունք հանգուցյալի դառը քրտինքով ձեռք բերած հարստությունը ծովը թափելու մեր հաճույքի համար։

— Դառը քրտինքո՜վ,— կրկնեց Միքայելը կծու հեգնությամբ.— դու համոզվա՞ծ ես, որ մեր հայրն իր միլիոններն արդար ճանապարհով է վաստակել։

— Մի՞թե դու համոզված չես,— գոչեց Սմբատը զարմացած։

— Ե՞ս։ Ես համոզված եմ, բայց դու— ո՛չ։

— Ի՞նչ ես ուզում ասել։

— Այն, որ դու մտքումդ մեր հորը համարում ես հարստահարիչ և չես խղճահարվում գալ տիրանալ նրա հարստությանը։

— Միքայե՜լ։

— Զո՜ւր ես վիրավորվում։ Կամենաս ցույց կտամ Մոսկվայից գրած նամակներդ այն օրից, երբ հանգուցյալը քեզ զրկեց թոշակից։ Դու գրում էիր, թե մեր ժամանակում արդար աշխատանքով երբեք չի կարելի հարստանալ։ Դու մեղադրում էիր մեր հորը՝ աշխատավորներին հարստահարելու, ագահության և Ժլատության մեջ, իսկ ես պատասխանում էի, թե Մարկոս Ալիմյանի հարստությունն ուրիշների քրտինքի արդյունքը չէ, այլ բախտի բերմունք, բնության մի պարգև, վիճակախաղ... Ես պաշտպանում էի, դու՝ հարվածում էիր. ասա՛, այժմ ո՞վ է մեզանից ավելի արժանավոր ժառանգ, ե՞ս՝ իմ շռայլ ու զեխ աննպատակ կյանքով, թե՞ դու՝ քո տնտեսական աշխարհայացքով և գրքերից քաղած փիլիսոփայությամբ։

— Չգիտեմ, գուցե ավելի դու, քան ես...

— Այո , ես։ Թո՛ղ, ուրեմն, որ ես օգտվեմ նրա հարստությունով. հեռացի՛ր գործերից, հանձնելով ինձ հարստահարությամբ և կեղեքումով դիզված հարստությունը։ Դու ուսում ունիս, ես թերուս եմ, դու խելոք ես, ես հիմար, դրամը հիմարին է հարկավոր, խելոքն ինքը կարող է վաստակել։ Ահա պարծենում ես քո պարկեշտությամբ ու ժուժկալությամբ, բայց մոռանում ես քո և իմ պայմանները կյանքի։ Տասներկու տարեկան էիր, երբ հեռացար վատ շրջաններից, գնացիր Մոսկվա։ Այնտեղ դու ապրել ես ընտիր ընտանիքներում, կրթվել ես լավագույն ուսուցիչների ձեռքի տակ, համալսարան ես մտել և ավարտել։ Իսկ ինձ պահել են այստեղ, այս ապականված քաղաքում և քո պատճառով զրկվելով բարձր ուսումից, ընկել եմ վատ միջավայր․․․

— Իմ պատճառո՞վ,— ընդհատեց Սմբատը։

— Այո՛, մի՞թե չգիտեիր։ Այն օրը, երբ մեր հայրն իմացավ, որ դու միացել ես մի օտարուհու հետ, երդվեց մյուս որդիներին ոչ միայն Ռուսաստան չուղարկել, այլև իր աչքից չհեռացնել։ Ահա ինչո՛ւ ես զրկվեցի այն առաքինությունից, որով այսօր պարծենում ես։ Այո՛, այո՛, դու խելոք ես, դու ունիս բարձրագույն ուսում, դու քեզ կարող ես ապահովել քո արդար աշխատանքով, իսկ ես չեմ կարող, որովհետև տգետ եմ, հիմար և աշխատանքի անընդունակ։ Ինձ, և ոչ թե քեզ է վայել շռայլել ուրիշների քրտինքով վաստակած հարստությունը։

— Բայց ես պարտավոր եմ անել այն, ինչ որ կտակել է մեր հայրը։

Միքայելը բարձրաձայն ծիծաղեց։

— Պարտավո՜ր եմ անել այն, ինչ որ կտակել է մեր հայրը,— կրկնեց նա, ձեռները իրարու զարկելով և գլուխն աջ ու ձախ երերելով,— ա՛յ ա՛յ ա՛յ. ի՜նչ գովելի հնազանդություն, ի՜նչ զմայլելի առաքինություն։ Պարտավո՜ր ես, ուրեմն կատարի՛ր նախ և առաջ հորդ կտակի գլխավոր կետը. բաժանվի՛ր կնոջիցդ ու երեխաներիցդ...

— Այդ քո գործը չէ:

— Թո՛ղ այդպես լինի. եթե կամենաս, ես այլևս չեմ խոսիլ այդ մասին, բայց միայն մի պայմանով, որ դու էլ ինձ չձանձրացնես քո հորդորներով ու խրատներով, որոնք ոչ մի արժեք չունեն ինձ համար։

— Բայց ես պարտավոր եմ ձանձրացնել, որովհետև այդ ոչ միայն մեր հոր, այլև մեր մոր կամքն է:

— Ինչո՞ւ։ Որովհետև ես շառլատան եմ, իսկ դու օրինավոր մարդ, ես անբարոյական եմ, դու բարոյական, չէ՞: Նեղություն կրիր, բարոյական մարղ, գնա հենց այս րոպեիս, գնա մայրիկի սենյակը տես խեղճ կինն ո՛ւմ պատճառով է արտասուք թափում — ի՞մ, թե՞ քո... Ցտեսությո՛ւն, վաղն առանց այլևայլի կվճարես ուստա Բարսեղին իմ պարտքը, մուրհակը հետ կվերցնես, ինձ համար կպատրաստես հինգ հազար ռուբլի։ Ես ունիմ ուրիշ պարտքեր էլ։ Բոլորը կվճարես ու կգրես իմ հաշվին։

Նա դուրս գնաց, արհամարհանքով լի մի հայացք ձգելով եղբոր վրա։

Սմբատը վրդովված ձեռը զարկեց սեղանին և ոտքի ելավ։ Ահա ի՜նչ. նույնիսկ այդ մինչև ոսկորների ծուծն ապականված երիտասարդը կշտամբում է նրան, երեսովը տալիս նրա անուղղելի սխալը։ Ի՞նչ կարող է անել այդ մարդու վերաբերմամբ, ի՞նչպես «ճանապարհի բերել», քանի որ ինքը չի կատարում իր վրա և իր վերաբերմամբ դրված ծանր պարտքը։

«Բայց այնուամենայնիվ ես քեզ չեմ թողնիլ քո կամքին», վճռեց նա մտքում։

IV

Ի՜նչ, տարիներ շարունակ կատարել հասարակ գործակատարի կրավորական պաշտոն, տառապել մի կամավոր և մանրակրկիտ ծերունու սուր հայացքների տակ, հնարել ամեն անգամ պես-պես ստեր՝ ավելորդ ծախսերն արդարացնելու համար, և հաճախ անմաքուր ձեռներով մոտենալ հայրական սնդուկին, և կամա-ակամա փափագել հարազատ ծնողի մահն այն հույսով, որ այդ մահով պիտի ազատվի կապանքից։ Ի՜նչ, մեռնի վերջապես հայրը, թողնելով ահագին ժառանգություն և հանկարծ ինքը զրկվի օրինական իրավունքներից և ընկնի մի նոր հսկողի ու կշտամբողի հովանավորության տա՞կ։ Ո՛չ, ո՛չ, այդ անտանելի է, վիրավորական, այդ մի հարված է Միքայելի համար, որին նա չի կարող հանդուրժվել։ Ի՞նչ պիտի ասեն նրա ընկերներն ու բարեկամները։ Մի՞թե իրավունքը չեն ունենալ նրան ծաղրելու ու ծաղրակոծելու։ Ո՛չ, ո՛չ, նա չի կարող լուռ ու մունջ հպատակվել մեծ եղբոր կամքին, նա հավասար ժառանգ է։ Ի՞նչ անմիտ կտակ։ Նրանից պահանջում են փոխել իր կենցաղը, ապրել մի կիսացնոր ծերունու ճաշակով, ամուսնանալ մի ինչ-որ հայ աղջկա հետ՝ իր ժառանգական իրավունքներին տիրանալու համար։ Ամուսնանալ մեր ժամանակներում, երբ բոլոր նրա ընկերներն ամուրի և ազատ են, երբ ամուսնացածները բացարձակ զղջում են, ինչպես օրինակ՝ Մելքոն Ավրումյանը և ուրիշ շատ շատերը։ Ինչո՞ւ համար մի ծանր լուծ վերցնե իր վզի վրա, որ ավելորդ բերաննե՞ր աշխարհ ձգե, որ ամեն օր լսե՝ «պապա, պապա», այդ հիմար, ծիծաղելի բառը, որ այնքան հաճելի է տափակ գլխի տեր մարդկանց և այնքան ձանձրալի նրանց համար, որոնք ճաշակ ունին կյանքի բարիքները վայելելու՝ իրենց ազատությունը պահելով։ Ո՛չ, Միքայելն այժմ անկախ է, ազատ և ուզում է այդպես մնալ։ նա ամուրի կյանքից դեռ չի կշտացել։

Այս խորհրդածության մեջ Միքայելն զգում էր, որ օր-օրի վրա իր սրտում զարգանում է ատելույթունը դեպի Սմբատը: Եվ նա ծրագիրներ էր հորինում՝ որևէ միջոցով ազատվելու համար ավագ եղբոր իշխանությունից։ Սմբատն արդեն վճարել էր նրա պարտքը ուստա Սարլեղին և մուրհակը վերցրել ու տվել նրան, բայց պահանջած հինգ Հազար ռուբլին մերժում էր։

Կեսօրվա դեմ էր։ Միքայելը կես ժամ առաջ Սմբատից դարձյալ փող էր խնդրել և դարձյալ մերժում ստացել։ Այժմ հուզված անցուդարձ էր անում իր սենյակում, որ Ալիմյանների բնակարանում ամենից շքեղ էր կահավորված։ Այստեղ կային Բելուջիստանի ամենաընտիր գորգեր, Խորասանի և Քիրմանի նրբագործ շալերով և պես-պես ոսկեթել հյուսվածքներով զարդարված բարձեր, բարձիկներ, բազմոցներ։ Մետաքսե թանձր վարագույրներով սքողված լուսամուտներից մեկի առջև դրված էր մեծ գրասեղանը, ծանրաբեռնված ահագին արծաթե թանաքամանով, տեսակ-տեսակ փղոսկրե տուփերով, ցամքիչներով, շքեղակազմ գրքերով, բրոնզե արձանիկներով, և զանազան ալբոմներով։ Անկյունում դրված էր շքեղ պահարանը, որ լի էր ռուս բանաստեղծների ու վիպասանների երկերով՝ ոսկեզօծ կազմերում։ Աչքի էին ընկնում նաև թարգմանական երկեր, որոնց թվում և Բոկկաչիոյի «Դեկամերոնը»։ Կամարաձև դռների միջից երևում էր ննջարանը, հատակը փափուկ գորգերով ծածկված։ Այնտեղ մի անկյունում դրված էր անկողնակալը՝ ծածկված թանկագին հյուսվածքներով, մետաքսե վերմակներով։ Հինգ-վեց մեծ ու փոքր բարձեր դարսված էին միմյանց վրա սիմետրիկ ձևով, այնպես որ կազմում էին մի տեսակ բուրգ։ Այդ, կարծես, մի թանկարժեք և փարթամ հարճի անկողին լիներ այն տարբերությամբ, որ առջևի պատը զարդարված էր զենքերով։ Մյուս սենյակում երևում էր տուալետի սեղանը՝ լի բազմաթիվ անուշահոտ յուղերի ու ջրերի սրվակներով, սանրերով, խոզանակներով, մկրատներով և այլն...

Այդ սենյակների կահավորության մեջ մեծ դեր է խաղացել Ոսկեհատը: Նա էր իսկապես ստիպել մարդուն չխնայել ոչինչ որդու հաճույքի համար։ Տան համար ծախսվածը կորած չէ, բացի դրանից՝ այդպիսով կարելի է Միքայելին ընտելացնել հետզհետե ընտանեկան կյանքին և հղացնել նրա մեջ ամուսնանալու ցանկություն։ Այնինչ Միքայելի համար սենյակների արդուզարդն ուրիշ ոչինչ էր, եթե ոչ սնափառության նյութ: Գոհ էր, որ ընկերներից ոմանք նախանձում են, որ կարող է նրանց գինի խմացնել, ոսկեզարդ «հազար փեշաներով» և թղթախաղի սեղանը բանալիս նրանց առջև դնել ոսկե աշտանակներ։

Դռները բացվեցին, ներս մտավ Իսահակ Մարութխանյանը մի շատ քաղցր հաճոյական ժպիտ իր կարմիր, երեսին։

— Վերջապես,— գոչեց Միքայելը ռուսերեն և ձեռով նշան արավ փեսային նստելու։— Հը՜ը, ասա՛ տեսնենք ինչ նորություն։

— Նայելով թե ինչն է հետաքրքրում քեզ,— պատասխանեց Մարութխանյանը և նստեց բազկաթոռի վրա, կանխավ հետ դարձնելով ռեդինկոտի փեշերը, որ չճխլտվի։

— Ուրիշ ի՞նչ կարող է ինձ հետաքրքրել, բացի այդ հիմար կտակից։

— Հասկանալի է,— արտասանեց Մարութխանյանը, դանդաղորեն հանելով իր ձեռնոցները և ձգելով իր գլխարկի մեջ և նայելով աջ ու ձախ ավելացրեց. հույսով եմ, որ մեր խոսակցությունը ոչ ոք չի լսի։

— Ոչ ոք, եթե կամենաս դռներն էլ կկողպեմ։

— Վատ չէր լինիլ։

Միքայելը մոտեցավ և բանալին շուռ տվեց։

— Խնդիրը շատ պարզ է,— սկսեց Մարութխանյանը, վերցնելով Միքայելի սեղանից մի գլանակ,— նախ և առաջ դու պիտի ինձ ազնիվ խոսք տաս, որ ինչ-որ այստեղ խոսենք, մեր մեջ կմնա։

— Ավելորդ նախազգուշացում։ Ես իմ թշնամին չեմ։

— Ապրես։ Դու գիտես, սիրելիս, որ ես այստեղի ձեր գռեհիկ վաճառականներից չեմ։ Ես իրավաբան եմ, թեև առանց բարձր ուսման, բայց ավելի գիտեմ օրենքները, քան որևէ մի երդվյալ հավատարմատար։ Ես ունեմ հռչակ թե՛ այստեղ և թե՛ Թիֆլիսում։ Ուզում եմ ասել, եթե ես մի վատ բան անում եմ՝ զգույշ, մտածելով, տասն անգամ չափելով և հետո կտրելով:

Արձակելով գլխից վեր գլանակի առաջին ծուխը, նա իր դեղին-կանաչագույն աչքերը հառեց Միքայելի երեսին և հարցրեց.

— Ուզո՞ւմ ես, որ հորդ կտակը ճանաչվի ապօրինի և կորցնի իր զորությունը։

— Անպայման,— պատասխանեց Միքայելը դրականապես։

— Շատ գեղեցիկ: Բայց դրա համար հարկավոր են մի շարք պայմաններ:

— Օրինա՞կ:

— Նախ և առաջ կամքի հաստատություն, սառնասրտություն, հետո կեղծելու, սուտ ասելու վարպետություն:

— Սուտ ասելու վարպետությո՞ւն: Մի՞թե այդ անհրաժեշտ է։

— Անպայման։ Տասնուիններորդ դարը, սիրելիս, խաբեբայության դար է, իսկ այդ դարը դեռ չի վերջացել։ Այժմ խաբում են ամենքը և ամենից ավելի նրանք, որոնք ըմբոստանում են խաբեբայության դեմ։

— Հետո՞։ Ծրագիրդ բացատրիր։

— Իսկույն։ Մեծ եղբայրդ, Սմբատը ահա երեք օր է դատարանի որոշումով ձեռք է բերել իր ժառանգական իրավունքների ճանաչումը։ Այժմ դու նրա ստրուկն ես բառիս իսկական նշանակությամբ։ Նա կարող է քեզ մի կտոր հաց տալ կամ չտալ։ Այսպե՞ս է, թե ո՞չ։

— Ենթադրենք, որ այդպես է։

— Ենթադրելու բան չկա, կտակի իսկական իմաստով այդպես է։ Հայրդ քեզ նշանակել է ամսական հարյուր ռուբլի—մի խոհարարի ռոճիկ։ Դու կարող ես ժառանգական իրավունք ձեռք բերել միայն ամուսնանալուց հետո։ Իսկ ամուսնանալ կարող ես, եթե կյանքիդ եղանակը փոխես, այսինքն՝ լուրջ, խելոք մարդ դառնաս, հա՜ հա՜ հա՜... Դա մի շատ առաձգական կետ է կտակի մեջ և ցույց է տալիս կտակ թելադրողի միամտությունը և գրողի տգիտությունը: Ասա, խնդրեմ, եթե դու բոլորովին փոխես կենցաղդ և դառնաս լրջմիտ, պարկեշտ, չխմես, չխաղաս, կանանց հետևից չընկնես — ի՞նչպես կարող ես ապացուցանել, որ փոխվել ես։ Սմբատը եթե կամենա, միշտ կընդդիմանա, միշտ կասե, թե դու նույնն ես, ինչ որ էիր հորդ մեռնելու ժամանակ։ Այս մեկ: Երկրորդ՝ կկամենա՞ս, արդյոք, ամուսնանալ։ Համոզված եմ՝ ոչ։ Դու այն տիպերից ես, որոնց համար ամուսնություն բառը նույնն է, ինչ որ ինձ համար Սիբիրը կամ Սախալինը։ Է, ի՞նչ ժամանակ է ամուսնանալու, քանի որ քեզ և քեզ նմանների համար կան շատ ապուշների կանայք։ Ուրեմն դու տեսնում ես, որ կտակի այդ կետը քո թշվառությունն է, կախաղանի սապոնած պարանը... Եվ ահա իմ ծրագիրը գալիս է քեզ օգնության։ Որքան ևս նա շտապ լինի կազմված, որքա՜ն ևս թույլ, այդ անիրավ կտակից լավ է և կարող է դրությունդ փոխել այսպես կամ այնպես:

— Ասա ո՞րն է քո ծրագիրը։

— Մի ուրիշ կտակ, այսպես ասած, կոնտր-կտակ:

— Ո՞րտեղ գտնենք այդ կտակը:

Ահա հենց բանն էլ այդ է. «ո՞րտեղ»։ Ենթադրենք, որ այդ կոնտր-կտակը շինվում է քո լիակատար համաձայնությամբ։ Իմ ծրագրով և երկու այնպիսի օգնականների մասնակցությամբ, որոնցից յուրաքանչյուրը վարպետ է իր արհեստի մեջ և մինչև այժմ դեռ չի բռնվել որևէ հանցանքի մեջ։ Ասա ինձ համաձա՞յն ես, ուզո՞ւմ ես դառնալ լիուլի ժառանգ քո հայրական կարողությանը, թե՞ բարվոք ես համարում մնալ ստրուկ և ծառայել եղբորդ կամքին:

— Շուտ արա, վերջացրու, ի սեր աստծո,— գոչեց Միքայելը, կարծելով, որ իր քեռայրը կատակ է անում։

— Կոնտր-կտակը կկազմվի, իհարկե, հետին թվականով, այսինքն հորդ մահից մի կամ երկու ամիս առաջ։ Նա, իհարկե, կունենա հանգուցյալի իսկական ստորագրությունը։ Այս այնքան էլ դժվար չէ, որքան կարող ես կարծել: Դու միայն կտաս ինձ հանգուցյալի որևէ ձեռագիրը, մանավանդ նրա ստորագրությունը մի որևէ թղթի տակ, մնացյալն արդեն իմ և իմ օգնականների գործն է։ Համաձա՞յն ես։

— Բայց ի՞նչ բովանդակություն կունենա կոնտր-կտակը,— հետաքրքրվեց Միքայելը համոզվելով, որ Մարութխանյանը կատակ չի անում։

— Շատ հետաքրքրական, շատ հոգեբանորեն ճիշտ, շատ պարզ և շատ արդարացի բովանդակություն,— պատասխանեց Մարութխանյանը, ուղղելով իր կարմրագույն փողկապը։ Նախ՝ ժառանգության չափը։ Ես հանգուցյալի թողած անշարժ գույքերը գնահատում եմ, ամենացածր գները վերցրած երեք ու կես միլիոն: Չորս հարյուր հիսուն հազար ռուբլի էլ տոկոսաբեր թղթեր և մի այդքան էլ զուտ դրամ բանկերում։ Կոնտր-կտակի զորությամբ՝ զուտ դրամը, տոկոսաբեր թղթերի հետ, քեզ է տրվում՝ այս տան կահ-կարասիքի հետ միասին։ Իսկ անշարժ գույքերը, այն է՝ նավթային հանքերը, տները և գործարանը, այսիքն՝ նրանց արժողությունը կամ եկամուտը հավասարաբար բաժանվում է երեք տեղ. մի մասը դարձյալ քեզ, մյուսը՝ փոքր եղբորդ, Արշակին, երրորդը՝ քրոջդ՝ այսինքն իմ կնոջը...Գալով մորդ, նա ստանում է ամբողջության յոթերորդ մասը ինչպես ընդունված է օրենքով։ Կարծեմ, ավելի արդարացի և օրինավոր կտակ երևակայել անգամ դժվար է։

— Իսկ Սմբատը...

— Խելքի մոտիկ բան չի լինիլ, հիշել նրա անունը կտակի մեջ։ Ամենքը գիտեն, որ նա հորից անիծված է ու հալածված, ուրեմն բնական է, որ նա մոռացվի։ Դատը տանելուց հետո, մենք նրան կնշանակենք մի որոշ ամսական կամ կտանք մի գումար, և դրա համար բոլորը կգովաբանեն մեր վեհանձնությունը։

— Բայց կկարողանա՞նք տանել դատը։

— Կամ կկարողանանք կամ ոչ։ Եթե չկարողանանք, կնշանակե կոնտր-կտակի կեղծիքը պարզված է և մենք կենթարկվենք քրեական պատժի...

— Ո՛չ, ո՛չ, ես այդ չեմ կարող անել,— գոչեց Միքայելը սարսափած։

Մարութխանյանը հեգնորեն ժպտաց։

— Բայց մենք դատը կտանենք անտարակույս, — ասաց նա ամենայն անդորրությամբ։ Լսի՛ր։ Ո՞վ պետք է քննե դատը, եթե ոչ նահանգական դատարանը։ Ահա հենց այստեղ է թաքնված շան գլուխը։ Բայց որից կամ ինչից են կախված մեր այժմյան դատարանի որոշումները: Միայն հիմարներն ու ապուշներն են հավատում արդարադատությանը։ Իսկ ես, մոտից ճանաչելով դատարանի անդամներին մեկիկ-մեկիկ, գիտեմ, թե որքան թույլ է յուրաքանչյուրի ձեռքը։ Կաշառք, ահա այն մեծագույն զորությունը, որ ղեկավարում է մեր դատարանի խիղճն ու օրենքները։ Իսկ ես գիտեմ ինչ ձևով պետք է կաշառել դատարանի անդամներին և պաշտոնյաներին, սկսած դռնապանից մինչև նախագահը:

— Իսկ եթե չկարողանա՞նք կաշառել,— հարցրեց Միքայելն անհամբերությամբ։

— Այն ժամանակ կա մի ուրիշ միջոց։ Հաշտություն:

— Ո՞ւմ հետ։

— Սմբատի։

— Ի՞նչ ձևով։

— Նախ վախեցնելով նրան լուրերով կոնտր-կտակի մասին։ Այս առթիվ ես արդեն մի թեթև լուր տարածել եմ:— Ապա, ասպարեզ ձգելով կոնտր-կտակը։ Սմբատը, տեսնելով հանգուցյալի ստորագրությունը և լսելով իմ վկայությունը, կսարսափի, և մենք նրան կսեղմենք պատին։

— Ուրեմն դու ինձ առաջարկում ես խարդախությա՞ն դիմել:

— Սիրելիս,— ասաց Մարութխանյանը, դարձյալ փողկապն ուղղելով,— աշխարհի երեսին կան բազմաթիվ կեղծ հասկացողություններ և կեղծ զգացումներ։ Խարդախություն ասվածը մի առաձգական բան է։ Խարդախություն չէ՞ արդյոք, խայտառակել ծնողների անունը, դավաճանել նախահայրերի կրոնին, ծախել զավակների ապագան, ինչ-որ անառակի փաղաքշանքներին, պարսավել հարազատ հորը՝ նրա կենդանության ժամանակ, իսկ մեռնելուց հետո՝ գալ տիրանալ նրա հարստությանը, զրկելով ու կողոպտելով օրինական ժառանգներին: Ես կեղծելով ուզում եմ վերականգնել արդարությունը, ինչպես մի դիպլոմատ, որ սուտ ասելով ու խաբելով փրկում է իր հայրենիքը վտանգից։ Բայց ինչո՞ւ եմ ես երկարացնում՝ կամքը քոնն է. չես ուզում, ես ի՞նչ կարող եմ անել, գնա ու եղբորդ ձեռներից ջուր խմիր, ինչպես հիմար ոչխար...

— Արդյոք կնոջդ բաժինը շատ մեծ չե՞ս վերցրել։

— Բաժինը բաժին, իսկ իմ աշխատա՞նքը, մի՞թե անունս վտանգի ենթարկելով արժանի չեմ մի բան ստանալու։

— Եթե գիտես տասն անգամ չափել — մի անգամ կտրել, ուրեմն վտանգավոր գործի չես ձեռնարկել...

— Ապագան գիտե... Այդ գործում ոչ այնքան ես պիտի դեր խաղամ, որքան դու։ Բայց երկար վիճաբանելու կամ տատանվելու ժամանակ չէ, այո կամ ոչ։

— Լավ, արա, ինչ որ ուզում ես, միայն հանձն առ գործը մինչև վերջն առանց ինձ տանել: Ես դատարանները վազվզելու գլուխ չունեմ և առհասարակ քո ծրագիրն ինձ շատ մութն է թվում։

— Կպարզվի։ Դու միայն տուր ինձ հանգուցյալի որևէ ստորագրությունը, կամ, լավն է, մի քանիսը...

— Լավ,— համաձայնվեց Միքայելը,— այսօր ևեթ կգտնեմ և կտամ...

— Այ, այժմ տղամարդի ես նման, պետք է գործել սիրելիս, պետք է գործել։

Դռները բանալով, նա քիչ մնաց ընդհարվի Գրիշայի հետ։ Պարարտամարմին երիտասարդը հարգանքով ճանապարհ տվեց Մարութխանյանին և ներս մտավ հոգնած, թաշկինակով սրբելով կարմրած երեսի ու պարանոցի քրտինքը։ Նա ընկավ բազկաթոռի վրա՝ ինչպես մի ռետինե գնդակ։

— Օ՜հ,— արտասանեց հևալով,— տանջանք է սանդուղքով բարձրանալը։ Օրինավոր մարդկանց տունը սանդուղք չպիտի ունենա... Բժիշկների հերն անիծեմ, կանգնել են, թե ոտքով պիտի ման գաս, որ նիհարես։ Այս տիկը ես ի՜նչպես ման ածեմ։ Քյազիմ-բեգի մոտն ենք։ Բարեկամ, քացախ խմիր, մի մեծ դեբոշ է կազմակերպվում. ե՞րբ է հորդ քառասունքը։

— Կարծեմ, մի շաբաթից հետո։

— Այդպես էլ ասացի։ Ուրեմն մյուս կիրակի կտանք հանգուցյալի հիշատակին մեր վերջին հարգանքը, իսկ երկուշաբթի օրը քեզ սգից կհանենք։ Բայց նաղդից խոսենք. եկել եմ խնդրելու, որ այս երեկո մոտս գաս, մի թեթև բակարա եմ ուզում սարքել։ Հրամայիր մի բաժակ ջուր բերել։

Սպասավորը Միքայելի հրամանով, բերեց մի շիշ նարզանի ջուր, որ Գրիշան խմեց ուղղակի շշից։ Հետո նա համոզեց Միքայելին այսօր միասին ճաշել «Եվրոպա» հյուրանոցում։ Այնտեղ են ճաշում նորեկ օպերայի դերասանուհիները՝ գեղեցկուհի «պրիմադոննա» Բարանովսկայայի հետ:

— Դեհ, ես հանգստացա, հայդա, դուրս գանք...

Նրանք դուրս գնացին, եղանակը դեռ տաք էր, չնայելով, որ հոկտեմբերի սկիզբն էր։ Անցան մի քանի բազմամարդ փողոցներ, հասան մի քառակուսի հրապարակ, որ ծառայում էր իբրև զբոսարան։ Ընդունելով աջից ու ձախից իր բազմաթիվ ծանոթների բարևները, թվում էր Միքային, որ ամենքը լսել են իր հոր կտակի բովանդակությունը և ծաղրում կամ կարեկցում են իրեն։

— Դու գնա հյուրանոց,— ասաց Գրիշան,— ես տելեֆոնով մի քանի մարդ պիտի հրավիրեմ այսօրվա խաղի համար։

Նա անցավ փողոցի մյուս մայթը և մտավ դեմուդեմ գրասենյակներից մեկը։

Միքայելը ծռվեց մի նեղ փողոց, ապա մի ուրիշը և այստեղ կանգ առավ մի նորաշեն միհարկանի տան առջև ու մտածեց։ Վերջին ժամանակ այդ տան մոտով անցնելիս միշտ քանի մի վայրկյան կանգ էր առնում և նայում լուսամուտներին։

Այսօր փողոցը գրեթե ամայի էր։ Միայն մերթ ընդ մերթ երևում էր մի անցորդ, մի բեռնակիր կամ կառք, և այնուհետև դարձյալ տիրում էր ամայություն: Եղանակի մեղմությունը, արեգակի անուշ ջերմությունը զորեղ ու դուրեկան ազդեցություն էին անում Միքայելի վրա։ Զգում էր, որ արյունն սկսում է երակների մեջ հոսել առանձին ուժով, տալով մարմնին ինչ-որ ախորժալի ջերմություն։ Նա վերարկուն հանեց ու գցեց թևին: Սիրտն սկսեց բաբախել, քունքերի երակները զարկեցին այնպես, որպես տենդային տաքության մեջ, կրքոտ աչքերը պսպղացին, շրթունքների վրա երևաց անսովոր հուզում:

Լուսամուտներից մեկի առջև կանգնած էր մի կին և ժպտալով նայում էր։ Ահա հենց այդ ժպիտն էր, որ գրգռեց Միքայելի արյունը։ Կինը բարձրահասակ էր, առողջ թիկունքներով, դեմքի խոշոր, բայց բարեհամբույր գծերով։ Նշանավորն այդ դեմքի վրա բարակ, նոսր, նրբաթել բեղերն էին. մի բան, որ Միքայելի համար մի անօրինակ հրապույր ուներ։

Միքայելը մոտեցավ լուսամուտին:

— Ո՞րտեղ եք մնացել, մեր կողմերը չեք գալիս,—լսվեց կնոջ բարձր և թավշային կոնտրալտոն։

Թվում էր, որ նա պետք է ծնված լիներ այր մարդ, իսկ ահա այս կանացի նրբություն ունեցող երիտասարդը, որ այնպես քնքուշորեն սեղմում է նրա ձեռը, — կին։ Կարծես, բնությունը շփոթվել էր արբշիռ դերձակի պես, որ մեկի համար ձևած զգեստը մյուսին է հագցնում։

— Զբաղված եմ տնային գործերով։

— Դո՞ւք, տնային գործերո՞վ,— քրքջաց կինը, արմունկները հենելով լուսամուտի հատակին և թեքվելով դեպի դուրս։

— Չէ՞ որ ես սգավոր եմ,— ագահ աչքերով նայելով կնոջ լիք-լիք կրծքին, որ թեթևակի բաց էր և ցույց էր տալիս նրա մարմնի մաքուր ճերմակությունը։

— Ա՛հ, հասկացա, կտակի խնդրով... Բայց...

— Ի՞նչպես եք, տիկին,— ընդհատեց Միքայելը, չկամենալով խոսել կտակի մասին։

— Օ՜ օ, շատ վատ, շատ տխուր...

Եվ կնոջ, կենսական հրով լեցուն աչքերը հանդարտիկ բարձրացան վեր, շրթունքների վրա ալյակի պես ծփաց մի արյունահույզ ժպիտ ու կիսով չափ բաց բերանը երևան հանեց փղոսկրի պես մաքուր ու փայլուն ատամները։

Նրանք խոսում էին — մեկը մյուսին նայելով հետզհետե ավելի ու ավելի կրքոտ աչքերով։ Սովորական խոսակցությունը տիկինը ճարպկությամբ փոխեց, ինչո՞ւ Միքայելը չի ամուսնանում։ Ա՛հ, ժամանակակից երիտասարդները բոլորովին փչացել են, փախչում են ընտանեկան կյանքից, մատնելով իրենց թանկագին կյանքը զեխության։

— Նայեցե՛ք հայելուն, դուք օրեցօր նիհարում եք ու դալկանում։

— Ես նիհարում եմ, իսկ ձեր եղբայրն օրեցօր գիրանում է, ինչո՞ւ նրան չեք ստիպում ամուսնանալ։

— Գրիշայի՞ն... Օ՜օ, նա անուղղելի է. նրա սիրտն ու հոգին միշտ զբաղված են օպերային կամ օպերետային երգչուհիներով։ Իսկ դուք այլ եք, ձեր սիրտն ազատ է...

— Ո՜վ գիտե...

— Ա՛հ, ուրեմն, դո՞ւք էլ, իսկ ես կարծում էի, որ դուք ընդունակ չեք հափշտակվելու,— արտասանեց կինն անուշ հեգնությամբ։

— Ունիք իրավունք, երգչուհիների սերն ինձ չի հափշտակում։

Կնոջ ուռուցիկ կուրծքը բարձրացավ լուսամուտի հատակից, սպիտակ հեշտալի կոկորդի կրկնակի ծալը հարթվեց: Մի ժամանակ տիկին Անուշ Ղուլամյանի ամուսնության պատմությունը մեծ աղմուկ էր բարձրացրել քաղաքում։ Հարուստ կալվածատեր և քաղաքի առաջին մաղազիայի տեր Մնացական Հաբեթյանի դուստրը սիրահարվել էր իր հոր գործակատարի վրա։ Ծնողները, հարկավ ընդդիմացել էին անհավասար ամուսնությանը, բայց մի օր Անուշը չոքել էր մոր առջև և արտասուքն աչքերին մի շատ խորհրդավոր խոստովանք արել: Մայրը դստեր անզգուշությունն անհրաժեշտ էր համարել հաղորդել մարդուն: Գոռոզ կալվածատերը սարսափել էր, նախկին գյուղացու կատաղությամբ բորբոքվել: Նա կանչել էր Անուշին իր սենյակը, նախատել, անվանել էր «անառակ», ոմանց ասելով, մինչև անգամ ծեծել:

Բայց արդեն ուշ է եղել, մարդիկ բամբասում էին, ծաղրում, և հայրն ստիպված էր Անուշին տալ իր գործակատարին։ Այժմ այդ գործակատարը քաղաքի լավագույն փողոցի վրա ունի մի ընդարձակ խանութ, որի ճակատին ոսկեզօծ տառերով գրված էր. «Պյոտր Իվանովիչ Գուլամով, ներկայացուցիչ Մոսկվայի մանուֆակտուրային տների»։

Արկածավոր ամուսնության ժամանակ Միքայել Ալիմյանը ռեալական դպրոցի յոթերորդ դասարանի աշակերտ էր։ Պատմությունը տպավորիչ էր նրա հիշողության մեջ, և այն օրից նա շահագրգռված էր Անուշով։ Գրիշայի միջոցով ծանոթացավ երիտասարդ կնոջ հետ միայն երկու տարի առաջ և երբեմն այցելում էր իբրև նրա եղբոր մտերիմ ընկեր։ Թե՛ տիկինը և թե՛ ամուսինն ընդունում էին նրան բարեկամաբար, մինչև անգամ պարծենում էին, որ ունեն Ալիմյանի պես այցելու։

Անուշը նորեն թեքվեց առաջ և այս անգամ գլուխն ավելի մոտեցրեց Միքայելին, նայելով աջ ու ձախ։ Նրա այտերը շառագունել էին, աչքերը պսպղում էին սև ալմաստների պես, ուռուցիկ կուրծքը մերթ դիպչում էր լուսամուտի հատակին, մերթ բարձրանում։ Նա ստեպ-ստեպ հեռացնում էր ճակատից ու այտերից սևաթույր թանձր ու գանգուր մազերը։

Միքայելը բորբոքված աչքերով դիտում էր տիկնոջ գիրուկ ուսերը, կանոնակազմ իրանը, մանավանդ նրա կիսաբաց կուրծքը։ Ի՜նչ սքանչելի իրան, ի՜նչ կրակոտ աչքեր և որպիսի՜ ձգտիչ նայվածք։ Թող ինչ ուզում են ասեն այդ կնոջ առնականության մասին — օրիժինալ էակ է, ոչ նման սովորական կանանց։ Աջ ու ձախ նայելով, նա գլուխն ավելի ու ավելի մոտեցրեց Անուշին և պատրաստ էր համբուրել, երբ տիկինը հանկարծ գլուխը հեռացնելով լուսամուտից, ասաց։

— Գրիշան գալիս է։

Միքայելը հետ ցատկեց։ Տիկնոջ անուշ վերաբերմունքը, անսահման սիրալիր և խորհրդավոր ժպիտները, աչքերի պագշոտ արտահայտությունն այնպիսի հաճույք էին պարգևել նրան, որի նմանը երբեք չէր զգացել։ Մի հաճույք, որ արժեր շատ ուրիշ տեսակ հաղթանակների։ Չէ՞ որ Անուշը քաղաքի պատվավոր տիկիններից մեկն է, առաքինի ու պարկեշտ համարվող ամուսին, չնայելով արկածավոր ամուսնությանը։

— Անուշի հե՞տ էիր խոսում,— ասաց Գրիշան, մոտենալով Միքայելին.— տեսա՞ր ինչպես թաքնվեց, ինձ տեսնելով։ Խռով ենք, չենք խոսում...

— Ինչո՞ւ։

— Որովհետև նրա ամուսինն ավանակ է։ Այն օրը հենց ավանակ էլ անվանեցի նրան կնոջ ներկայությամբ։ Անուշը վիրավորվեց, հիմա հետս չի խոսում:

— Բայց ինչո՞ւ վիրավորեցիր մարդուն։

— Ինչպե՞ս չվիրավորեմ, սիրելիս, մի հազար ռուբլի ձեռապարտ խնդրեցի, չտվեց։ «Չունեմ», ասաց։ Ավազակը հորս կողոպտել է, կես միլիոնի կարողություն ունե, «չունեմ» ասում է։ Իսկ սիրուհիների համար ունե...

— Սիրուհինե՞ր է պահում։

— Հապա՜, այն էլ քանիսը. քաղաքի համարյա բոլոր թաղերում և ի՞նչ գեղեցկուհիներ, մեկը մյուսից այլանդակ...

Այդ մի նորություն էր Միքայելի համար և ուրախալի նորություն։ Եթե մարդը հավատարիմ չէ կնոջը, կինը կատարյալ իրավունք ունե նրան դավաճանելու։ Եվ այդ օրից նրբագույն բեղիկներն սկսեցին ավելի զբաղեցնել նրան։ Մի քանի օր որոշ ժամին անցավ միհարկանի տան լուսամուտների առջևով, տիկնոջը չտեսավ։ Այս ավելի գրգռեց նրան: Մի երեկո վճռեց այցելել։ Հակառակ սպասածին, տիկնոջ ամուսինն էլ տանն էր, թեև այդ պահին նա կլուբումն էր լինում։ Մի շաբաթվա խռովությունից հետո այսօր մարդ ու կին հաշտվել էին։ Մի ժամանակվա «սերը» այժմ փոխվել էր փոխադարձ սառնության, և նրանք ամիս չէր անցնում, որ միմյանց չվիրավորեին այս կամ այն պատճառով։ Հենց որ ամուսնական կյանքի առաջին տարին անցավ, Պետրոսն Անուշի և Անուշը Պետրոսի աչքում դարձան ամենատաղտկալի էակներ՝ մարդն իր շրջանի հատուկ գռեհկությամբ, կինն իր հավակնությամբ ու պահանջներով, երկուսն էլ կոպիտ և մեկը մյուսի համար չափազանց առօրյա, նույնիսկ տգեղ: Նրանք զգացին, որ միայն անցողիկ անասնական կիրքն էր, որ նրանց ձգեց իրարու գիրկ։ Մի կիրք, որ այժմ Պետրոսը նվիրել էր ծախու էակներին, իսկ Անուշի մեջ տակավին լուռ էր, սպասելով հարմար առիթի, որպեսզի բռնկվի։

Այսօր տիկինն առանձին ուշադրությամբ դիտեց ամուսնուն, դիտելով նաև հյուրին։ Տարբերությունը շատ խիստ էր: Հաստափոր, հաստապարանոց, խորն ընկած փոքրիկ ագահ աչքերով, ճաղատ գլխով, բշտիկներով ծածկված երեսով — ահա Պետրոսը։ Թեյը խմում է պնակից, թրջելով նրա մեջ իր հաստլիկ, վար իջած բեղերը և խորդալով: Անուշ խմորեղենի կտորները կլանում է իրարու հետևից, փռնչալով տավարի պես, մինչև անգամ չգիտե հյուր ընդունել ու նրա հետ զրուցել մարդավարի. նախ՝ շփոթվեց, տեսնելով իր տանն այդ նորաձև հագնված, նուրբ կազմվածքով, խոշոր կրակոտ աչքերով միլիոնատիրոջը, որի ձևերն ու շարժումները կրում են հարստության մեջ ծնվածի ու սնվածի որոշ կրթության դրոշմը։ Այո՛, խելագար էր Անուշը, կատարյալ խելագար, որ փաթաթվեց այդ մարդու պարանոցին։ Այնինչ այսօր այդ մարդը դեռ ինքն է դավաճանում ամուսնական անկողնին, փոխանակ հակառակը լինելու։

Պետրոսը խոսում էր Ալիմյանի հետ վաճառականական գործերի մասին — մի նյութ, որ բնավ հետաքրքրական չէր Միքայելի համար։ Նավթն օրեցօր թանկանաւմ է, երանի նրան, ով հանքեր ունե: Պետրոսը չունե։ Եթե Միխայիլ Մարկիչը լիներ բարի և իր հողերից մի դեսյատին էժան գնով տար, Պետրոսը հավիտյան երախտագետ կմնար։ Անուշը զզվանքով երեսը շուռ տվեց. այդ մարդը միշտ հարուստ երիտասարդի մոտ բերան է բաց անում թե չէ, մի բան է խնդրում։ Ահա՝ ինչ ասել է նախկին գործակատար։ Եվ մինչ մարդը խնդրում էր, կինը խոստանում էր... խորհրդավոր ժպիտներով, ձևերով ու շարժումներով։ Ավելի. նա հրաժեշտի միջոցին երեք անգամ այնպես սեղմեց երիտասարդի ձեռքը, որ այլևս կասկածի տեղ չմնաց...

Երկու օր անցած Միքայելը նորեն այցելեց և այս անգամ Անուշին մենակ գտավ։ Նույնիսկ երեխաները տանը չէին: Աղախինը նրանց տարել էր իրենց տատի մոտ։

Անուշը Միքայելին ընդունեց մի տեսակ պաշտոնական սառնությամբ և տխուր: Միքայելն անփորձի մեկը չէր: Տիկնոջ սառնությունը բացատրեց հոգեբանորեն ճիշտ: Այսօր Անուշն զգաց իր ամուսնու մասին խոսելու և նրան պարսավելու պահանջ։ Թվում էր նրան, որ եթե չպարսավե, Միքայելը կարող է կարծել, թե տակավին սիրում է այդ մարմնով այլանդակված հոգով կոշտ ու կոպիտ մարդուն։ Բայց և այնպես ինքնասիրությունը զսպեց նրա լեզուն, և նա բավականացավ մի քանի ակնարկներով, որ այնուամենայնիվ արտահայտեցին նրա դժգոհությունն իր վիճակից: Ժամանակի հետ փոխվում է և կնոջ ճաշակն ու պահանջները, ներկայումս ամուսինն ու զավակները բավական չեն մի կնոջ երջանկության համար, կան ուրիշ հոգեկան պահանջներ։ Ա՜հ, որքա՛ն Անուշը կփափագեր զբաղվել որևէ ոչ-ընտանեկան գործով։ Երեկ նա թատրոնումն էր, խաղում էին ինչ-որ նոր դրամա, ուր հերոսուհին ընտանեկան կյանքից ձանձրացած, ձգտում է իր հոգին զբաղեցնել հասարակական գործերով։ Անուշը հուզվել էր իր օթյակում և հազիվ էր կարողանում զսպել արցունքը։ Թվում էր նրան, որ եթե լիներ դերասանուհի, կարող էր այդ կնոջ դերը կատարել ավելի լավ, քան ովևէ։— Հավատացեք, ներկայումս ապրում են միայն դերասանուհիները, իսկ ինձ նմանները թշվառ են:

Միքայելը լսում էր և հավանություն տալիս տիկնոջ ասածներին։ Նա արդեն համոզվել էր, որ Անուշը ոչ միայն չի սիրում իր ամուսնուն, այլև ատում է և բոլոր նրա ցանկություններն ու ձգտումները հենց այդ բանից են առաջանում։

Այդ օրից նա այլևս չէր աշխատում սանձահարել իր հետզհետե ավելի ու ավելի բորբոքվող կրքերը։ Այցելում էր Անուշին երկու-երեք օրը մի անգամ, յուրաքանչյուր անգամ որևէ պատրվակով և միշտ Պետրոսի բացակայությամբ...

V

Մի ամսում Սմբատն արդեն ծանոթացավ հոր գործերի հետ։ Ուսումնասիրելով նրանց, ավելի ու ավելի հետաքրքրվում էր ու հափշտակվում։ Միլիոնների ձեռնարկությունը, բացի նյութականից, պարունակում էր և մի տեսակ բարոյական հրապույր։ Նա, որ մի ամիս առաջ իր իշխանության տակ հազիվ ուներ մի աղախին, այժմ կանգնած էր մի ամբոխի գլուխ։ Հազարի չափ արհեստավորներ, բանվորներ, գործակատարներ նայում էին նրան, իբրև լիազոր իշխանավորի, որ կարող է իրենց բախտավորեցնել, եթե կամենա, կամ զրկել մի կտոր հացից։

Զարմանում էր Սմբատը հանգուցյալի բնական խելքի, տակտի, եռանդի, մանավանդ համբերության վրա։ Այդ տգետ մարդը, որ հազիվ սովորել էր իր անունն ու ազգանունը դնել բանկային չեկերի ու մուրհակների տակ, տարիների ընթացքում վարել էր մի ընդարձակ և բարդ գործ, որը հաջող վարելու համար քիչ էին մի խումբ համալսարանականների ու մասնագետների ուժերը։ Այդ մարդը կատարյալ տաղանդ է եղել իր տեսակի։

Հաճախ Սմբատն հիշում էր Միքայելի կծու կշտամբանքն իր անցյալ հայացքների վերաբերմամբ։ Այո՛, նա շատ անգամ էր ասել, թե մեր ժամանակում շիտակ միջոցներով հարստություն դիզելն անհնարին է, թե բոլոր հարուստները մի տեսակ վամպիրներ են, որ ծծում են մարդկության արյունը: Եվ ահա այսօր նա կանգնած է աշխատավորի արյուն-քրտինիքով վաստակած հարստության գլուխ: Ի՞նչ անել այժմ. հավատարիմ մնալ անցյալին, արհամարհելով բոլորը հանձնել եղբորն ու մնալ աղքա՞տ, ինչպես էր դեռ մի ամիս առաջ: Մի կողմից նա մտածում էր, եթե կամքի ուժ ունենա և բարոյական մաքրություն, այդպես պիտի անե, մյուս կողմից՝ նրան պաշարում էին մեկից ավելի ուրիշ մտածումներ։ Չէ՞ որ այդ հարստությունն անցնելով Միքայելի ձեռքը, կարող է ապարդյուն հալվել ու չքանալ մի քանի տարում։ Այնինչ, որքա՜ն բարի և օգտակար գործեր կարելի է կատարել նրանով, ու այդպիսով բարոյական գործադրություն տալ անբարոյական միջոցներով ձեռք բերված զենքին։ Եվ այս մտքով ոգևորվելով, զգում էր իր մեջ մի անսովոր եռանդ ու նոր, անծանոթ բարոյական զորություն։ Կարծես, մի նիրհած ու թմրած ուժ էր զարթնել նրա մեջ և զարկ էր տալիս ներվերին։ Մտքում կազմում էր տասնյակ միմյանցից մարդասեր, միմյանցից հրապուրիչ ծրագիրներ, որոնք հիմնված էին մարդկային թշվառություններն ամոքելու ցանկության վրա։ Նախ և առաջ կբարվոքի իր իշխանության ներքո գտնվող բանվորների վիճակը — ահա նրա առաջին և ինքնըստինքյան մեծ գործը։ Մի գործ, որ դեռ ոչ ոք չի արել հանքատերերից ու գործարանատերերից։

Նա ցերեկներն զբաղվում էր գործերով, երեկոները փակվում էր սենյակում, գրում, կարդում, ուսումնասիրում տնտեսական օրենքները։ Երբեմն անձնատուր էր լինում անձնական զգացումներին, դուրս էր բերում ծոցի գրպանից նվիրական լուսանկարները, զննում երկար ու երկար ժամանակ, հեռու էր պահում ու ժպտում, մոտեցնում էր ու համբուրում։ Նա տխրում էր մենակ, առանց զավակների. թվում էր նրան, որ վաղուց, շատ վաղուց է բաժանվել նրանցից և, կարծես անջատված է նրանցից հավիտյան։ Մոսկվա վերադառնալու մասին նա առայժմ չէր մտածում և եթե մտածեր էլ, չէր կարող վերադառնալ` այնքան առայժմ անհրաժեշտ էր տեղն ու տեղը մնալը։ Մնում էր գրել ու հրավիրել կնոջը՝ երեխաների հետ։ Բայց ինչպե՞ս բերել տալ նրանց և դնել այն հարկի տակ, ուսկից ինքն էլ վռնդված էր մի ժամանակ նրանց պատճառով և ուր ոչ ոքի սիրտը բաց չէր նրանց ընդունելու։ Եվ մի՞թե ունի իրավունք այդ անելու։ Մի կողմից հայրական կտակն իր ծանր անեծքով, մյուս կողմից՝ մոր անվերջ կշտամբանքները։ Բայց չէ՞ որ նա տանջվում է առանց զավակների և չէ՞ որ այդ զավակներն այնտեղ, այդ սառցային երկրում ունին որդիական ջերմությամբ լեցուն սիրտ և այժմ կարոտում են նրա տեսակցությանը։ Ի՞նչպես զրկել այդ անմեղներին իրենց մորից և թողնել նրանց, որ տառապեն կարոտից։

Մի երեկո, այս ուղղությամբ խորհելով, նա զգացված էր առանձնապես։ Հանկարծ մի վճռական շարժում արավ, վերցրեց մի թերթ թուղթ և սկսեց կնոջը մի նամակ գրել։ Այլևս անկարող է դիմանալ զավակների կարոտին։ Այժմ նա ո՛չ գործել գիտե և ո՛չ մտածել գործի մասին։

Նամակը վերջացրեց, կարդաց և նորեն ընկավ մտատանջության մեջ։ Ի՞նչ է ուզում անել, ոտնատակե՞լ հոր կտակը, արհամարհել մոր աղերսանքներն ու արցունքները, մնալ հավիտենական անեծքի տակ։ Հետո՞․ նա ի՞նչպես պիտի հաշտեցնե նահապետական և նախապաշարմունքներով տոգորված մի գերդաստան մի եվրոպական ոգով կրթված օտարուհու հետ։ Այս դեռ բոլորը չէ, կա և՛ ուրիշ, գուցե ավելի մի բարդ խնդիր, չէ՞ որ նա չի սիրում իր կնոջը, չէ որ յոթ տարի վարել է նրա հետ գեհենային կյանք։ Այժմ հազիվ հեռացել է նրանից, հազիվ մի փոքր շունչ առել և նորե՞ն վերսկսել նույն տառապանքները։

Նա կամեցավ նամակը պատռել, դեն ձգել, բայց նորեն հիշեց զավակներին և նորեն զգաց խղճի սուր խայթ։ Երանի այսքան ընտելացած չլիներ նրանց, երանի լիներ մեկն այն իր հայրենակիցներից, որոնք համանման վիճակում կարողացել են ձգել ճակատագրի հաճույքին իրենց արյան և հոգու կտորն ու հանգիստ վերադարձել հայրենիք և նորեն ամուսնացել։ Այն ժամանակ նա իր անմաքուր խիղճը կսրբեր կրոնամոլության ավազանում։ Բայց նա սիրել է նրանց ոչ միայն իբրև ծնող, այլև իբրև զգայուն մարդ։ Ատելով կնոջն ու նրանից ատվելով, զգալով իր անթույլատրելի մոլորությունը, հորից անիծված, մորից, եղբայրներից ու բոլոր մերձավորներից հեռու, նա ուներ միայն և միմիայն մի սփոփանք — զավակները, ու նրանց մթնոլորտումն էր մոռանում իր հոգու կսկիծը։

Նա վերցրեց նամակը, ծրարեց։ Այդ պահին ներս մտավ Միքայելը, մոտեցավ և լուռ նստեց դեմուդեմ սեղանի մյուս կողմում։ Նրա դեմքն արտահայտում էր վճռականություն, երևում էր, որ եկել է մի լուրջ խնդրով և դրական որոշումով։

— Ժամանակ ունի՞ս,— հարցրեց նա։

— Նայելով, թե ինչի համար։

— Այդ կիմանաս, բայց այդ ի՞նչ նամակ է։

— Քո գործը չէ։

— Հասկացա, կնոջդ ես գրում։ Իհարկե, չունիմ իրավունք քո անձնական գործերով զբաղվելու․ սակայն հետաքրքրական է գիտենալ ի՞նչպես ես վճռել զավակներիդ վիճակը։

— Գրում եմ նրանց մորը, որ վերցնե նրանց և գա այստեղ։ Հույսով եմ, որ գոնե դու դեմ չես այդ բանին։

— Դու ինքդ ասացիր, որ այդ ինձ չի վերաբերում, բայց արդյոք վաղաժա՞մ չէ այդ նամակը։

— Ի՞նչ ես ուզում ասել։

— Այն, որ նախքան այդ նամակը գրելը պիտի խոսեիր ինձ հետ։

— Չեմ հասկանում։

— Կխոսեմ պարզ ու կտրուկ։ Դու պիտի շուտով վերադառնաս Մոսկվա։

— Վերադառնա՞մ։ Ինչո՞ւ։

— Քո նախկին կյանքը շարունակելու, այսինքն՝ գերդաստանից աքսորված։

— Միքայել, ես տրամադիր չեմ կատակներ անելու։

— Ես ևս առավել։ Լսի՛ր, ապօրինի ես տիրացել մեր հոր ժառանգությանը։

— Մի՞թե,— զոչեց Սմբատը հանգիստ, ցամքիչը սեղմելով ծրարի հասցեի վրա։ — Այո՛, դու չես այդ ժառանգության տերը, — կրկնեց Միքայելը։

— Մոտդ նամակադրոշմ կա՞,— հարցրեց Սմբատն ամենայն սառնասրտությամբ․— ուզում եմ այս նամակն իսկույն ևեթ փոստարկղ գցել տալ։

— Ես խնդրում եմ թողնել կատակներդ և լսել ինձ։

— Ասա՛, լսում եմ։

— Մեր հայրը քեզ ոչինչ չի կտակել, նույնիսկ մի աննշան բաժին։ Այն կտակը, որով տիրացել ես նրա հարստությանը, ապօրինի է։ Իսկականն ինձ մոտ է։ Եթե բարեհաճես, կարող ես ծանոթանալ նրա բովանդակության հետ։

— Երևի նոր ես ճաշից վեր կացել, գլուխդ մթնած է, գնա՛, հանգստացիր։

Միքայելը վրդովվեց։

— Ես հարբած չեմ և արթուն եմ ավելի քան երբևէ,— գոչեց նա և, ձեռը տանելով ծոցի գրպանը, դուրս բերեց մի քառածալ թուղթ։

Սմբատը մատը սեղմեց զանգակի կոճակին։ Ներս մտավ սպասավորը։

— Թադևոս,— հրամայեց նա,— այս նամակը տար ու փոստը ձգիր։

Սպասավորը վերցրեց նամակը և դուրս գնաց։

— Թղթի կտո՞ր, այդ ի՞նչ է,— հարցրեց Սմբատը նույն սառնասրտությամբ։

— Այո՛, թղթի կտոր, որ սակայն մեր հոր իսկական կտակն է։ Հավատում եմ քո ազնվության, ա՛ռ և կարդա․․․

Սմբատը ձեռքը մեկնեց թուղթն ընդունելու։

— Կա՛ց,— ասաց Միքայելը, ձեռը տանելով մյուս գրպանը,— ես սխալվեցի։ Մարութխանյանն ասում է՝ մեր ժամանակում ոչ ոքի չի կարելի հավատալ, նույնիսկ հարազատ եղբորը։ Նա ճանաչում է մարդկանց։

— Մանո՜ւկ,— արտասանեց Սմբատը, հեգնորեն ժպտալով, — երևի քեզ համար ուրիշ զորություն գոյություն չունի, բացի զենքը։

Նա վերցրեց թուղթը, բաց արավ, կարդաց, ստուգեց հոր ստորագրությունը և ասաց.

— Այո՛, շատ ճարպիկ ձեռք է ունեցել այս թուղթը հորինողը։

— Դու չե՞ս հավատում կտակի իսկությանը։

— Իհարկե, չեմ հավատում, բայց...

Նա կանգ առավ, խորհեց, ճակատը տրորելով։ Նա՝ և՛ չէր հավատում, և՛ չէր կարող չհավատալ։ Մի՞թե ճիշտ է։ Նայեց թղթի սկզբում գրված թվականին, շփոթվեց. նա գրված էր իր քովը եղած կտակից մի քանի ամիս հետո, երկուսի տակ ևս նույն ձեռով գրված ստորագրությունը։ Ուրեմն ջարդ ու փշուր են լինում նրա բոլոր ծրագիրները։ Ուրեմն նա դարձյալ չքավոր է, դարձյալ գերդաստանից աքսորված, անիծվա՞ծ։ Ի՞նչ է նշանակում այդ, կատա՞կ է արել հանգուցյալը մահվան անկողնում, մահամերձի դիվային կատա՞կ, թե՞ հոգեկան հիվանդ է եղել ծերունին և մի թղթի փոխարեն տվել է մյուսը։

Նա նայեց Միքայելի երեսին խորը, զննող հայացքով, և մի միտք հանկարծակի լուսավորեց նրա րոպեաբար մթագնած ուղեղը․ ճակատի կնճիռները պարզվեցին, և նրա դեմքով անցավ մի դառը ժպիտ։

— Ո՞վ է հորինել այս թուղթը,— գոչեց նա, ձեռը զարկելով կեղծ կտակին։

— Ինքը՝ հանգուցյալը, պարզ չէ՞ միթե։

— Վերցրու հետ, հե՛տ վերցրու և պատռիր ու դեն ձգիր։

Դու մի խայտառակ բանսարկության զոհ ես... վերցրո՛ւ․․․

— Հա՜ հա՜ հա՜,— ծիծաղեց բարձրաձայն Միքայելը, և նրա ծիծաղը հնչեց բռնազբոսիկ ու կեղծ։

Սմբատը մի անգամ ևս ստուգեց հոր ստորագրությունը՝ իր սեղանի մեջ գտնված մյուս ստորագրությունների հետ և նորեն շփոթվեց։ Մտածեց, որ եթե նույնիսկ այդ թուղթը մի կեղծված է, կարող է նրան ահագին անախորժություններ պատճառել։

— Դու ուզում ես, որ այս թղթի հիման վրա օրենքով հաստատված իրավունքներս քե՞զ հանձնեմ,- հարցրեց նա, ոտքի ելնելով։

— Ստիպված ես այդպես անել։

— Իսկ եթե չանե՞մ։

— Կդիմեմ դատարանին։

Սմբատը լռեց, ծալեց նորեն թուղթն ու դրեց եղբոր առջև։ Միքայելը նայում էր նրա երեսին։ Մի վայրկյան նա խորհեց, որ իր արածը լավ բան չէ, բայց միայն մի վայրկյան։ Չպիտի՛ սկսեր կոմեդիան, որ սկսել է, պիտի խաղա մինչև վերջը։

— Ուրեմն դատարանի՞ միջոցով։

— Դիմիր, ուր որ ուզում ես,— պատասխանեց Սմբատը, վճռաբար,— ես այդ կտակը համարում եմ կեղծ և հորինողը Իսահակ Մարութխանյանն է։

Միքայելը ցնցվեց թակարդ ընկած թոչնի պես, սակայն կարողացավ անմիջապես ուշքի գալ։

— Ցավում եմ, որ պիտի դիմեմ դատարանին,— ասաց նա և ոտքի ելավ։

Եվ որպեսզի իր կամքի ույժն ավելի դժվարին փորձի չենթարկի, շտապեց հեռանալ, թուղթը դնելով գրպանը։

Սմբատը բութ մատի եղունկը սեղմեց ատամներին, հայացքը հառելով հատակին։ «Իսկ եթե կեղծ չէ՞»։ Հայտնի բան է, այն ժամանակ պիտի մտածել անելիքի մասին։ Նա չի կամենում չոր տափի վրա մնալ, և ո՞վ կկամենար մնալ նրա տեղը։ Թող այդ հարստությունը դիզված լինե աններելի միջոցներով, նրան կարելի է զտել ու մաքրել կեղտերից, գործադրելով հօգուտ հանրության, բայց նորեն աղքատանա՜լ... о՜о, ո՛չ, չի կարող...

Հետևյալ առավոտ նա ինքը գնաց Միքայելի սենյակը և այնտեղ հանդիպեց Իսահակ Մարութխանյանին։ Գուշակեց անմիջապես, թե ինչն է այդ մարդուն բերել այստեղ այդչափ կանուխ առավոտյան։ Գուշակեց նաև, որ փեսան իր աներձագի տրամադրությունն արդեն լարել է իր դեմ։ Նա բացատրություն պահանջեց. Միքայելը կրկնեց նույնն ավելի դրականորեն, քան նախընթաց երեկո։

— Դիմելու եմ դատարանին այսօր ևեթ, եթե չկամենաս գործը հաշտությամբ վերջացնել։

— Դիմի՛ր,— ասաց Սմբատը, մի զննիչ հայացք ձգելով Մարութխանյանի վրա,— դիմեցե՛ք, երկուսդ էլ կկորչեք որպես կեղծարարներ։

— Խնդրեմ, առանց վիրավորանքի,— արտասանեց Մարութխանյանը.— ի՞նչ իրավունքով ես ինձ խառնում այդ գործի մեջ։

Եվ պատասխան չստանալով ավելացրեց․

— Իմ միակ մեղքն այն է, որ ես Միքայելին հավատում եմ ավելի, քան քեզ։ Կոնտր-կտակն իսկական է և անժխտելի։ Իբրև իրավաբան ես համոզված եմ այդ բանում։

Սմբատի տրամադրությունը վայրկենապես մեղմացավ, ոչ երկյուղից, այլ մի ուրիշ մտքից։ Եթե նույնիսկ կեղծ է կոնտր-կտակը, կարող է մեծ աղմուկ բարձրացնել և դառնալ աղբյուր ով գիտե ի՜նչ չարիքների։

— Միքայել,— ասաց նա, աշխատելով լինել կարելույն չափ սառնասիրտ,— այդ մարդուն հավատ մի՛ ընծայիր. նա կարող է քեզ կործանել, ես այս ասում եմ առանց քաշվելու, իր ներկայությամբ։

Ասաց ու դուրս գնաց, իջավ ցած և մտավ տան ներքին հարկում գտնվող խանութներից մեկը։

Դա մի երկայն ու լայն սենյակ էր, բաժանված տախտակյա միջնորմով երկու մասերի — առաջին և հետին։ Հետին մասը ծառայում էր իբրև կացարան՝ քաղաքային գործակատարներից մեկի համար, իսկ առաջին մասը՝ գրասենյակ էր։ Այստեղ դրված էին մի քանի քայքայված, դեղնագույն պահարան և մի հնամաշ գրասեղան՝ մի քանի նույնչափ հնամաշ աթոռներով։ Դրամարկղ չկար։ Մի ուրիշ գրասեղան դրված էր խորքում։ Հատակի մի կողմը ծածկված էր զանազան հանքային ու գործարանային պարագաներով — խողովակներ, ծորակներ, պարանների կապոցներ և այլն։

Խորքի սեղանի մոտ նստած գրում էր մոտ քառասուն տարեկան մի մարդ, նիհար ու ժամանակից առաջ թառամած դեմքով։ Սմբատին տեսնելով, նա ոտքի կանգնեց ու բարևեց, երևան հանելով իր հասակի բարձրությունն ու մեջքի կորությունը։ Հագած էր նա երկայն մոխրագույն հնամաշ ռեդինկոտ, որի մաշված կոհակների արճիճագույն թիթեղիկները փայլում էին շքանշանների պես։ Ծնկների կողմում կուչկուչված անդրավարտիքի տակից երևում էին մեկից ավելի անգամ կարկատված կոշիկների բերանները և այնտեղից ցցված ճերմակ գուլպաները։ Պարանոցին կապած էր մի սև թաշկինակ, յուղոտված ու փայլուն, որ նրան տալիս էր հիվանդի տեսք։ Մի ուրիշ գույնզգույն թաշկինակի ծայրը ցցվել էր ռեդինկոտի հետևի գրպանից։ Ընդհանուր առմամբ այդ մարդը կյանքից ծեծված մեկի տպավորություն էր գործում։

Սմբատը նստեց գրասեղանի քով և ստորագրեց մի քանի թղթեր, որ լռորեն նրա առջև դրեց կորամեջք մարդը, որ թե՛ գրասենյակի վարիչ էր, թե՛ գործակատար, թե՛ հաշվապահ։ Այնուհետև մարդը վերցրեց ստորագրված թղթերը և յուրաքանչյուրի տակ ստորագրեց իր անունը․

«Հաշվապահ՝ Դավիթ Զարգարյան»։

Հետո դուրս բերեց գրպանից մի կապ թղթադրամներ և դրեց Սմբատի առջև, ասելով․

— Ստացվել է երկու խանութպաններից։

— Պահեք ձեզ մոտ, վաղը կտաք,— ասաց Սմբատը։

— Ո՛չ, վերցրեք, ես չեմ կարող մոտս մի ժամ անգամ դրամ պահել։

Հաշվապահը հուզված էր երևում։ Նրա ամբողջ կեցվածքի մեջ նկատվում էին վրդովմունքի հետ նաև հպարտություն և վիրավորված ինքնասիրություն։

— Դարձյալ ի՞նչ է պատահել,— հարցրեց Սմբատը, որ արդեն բավական ճանաչել էր այդ մարդու բնավորությունը։

— Պարոն Սմբատ, վերցրեք այդ փողերը և այսուհետև ինձ ազատեք առհասարակ դրամի հաշիվներից։

Այս ասելով, Զարգարյանը խոշոր քայլերով սկսեց անցուդարձ անել։ Յուրաքանչյուր քայլին նրա վտիտ իրանը թեքվում էր առաջ այնպես, որ կարծես, ամեն անգամ ոտների տակ սողուն էր ջարդում։

— Ես ձեր միտքը չեմ հասկանում,— ասաց Սմբատը,— մի գուցե ես ձեզ վիրավորե՞լ եմ։

— Ո՛չ, պարոն Ալիմյան, դուք բավական կրթված եք ինձ նմաններին չվիրավորելու համար։ Ես ուղղակի սարսափում եմ ինձ մոտ փող պահելուց։

— Երևի վախենում եք կորցնե՞լ։

— Այո՛, վախենում եմ։

— Բայց, որքան ինձ հայտնի է այսքան տարի մեզ մոտ ծառայելով, դուք դեռ ոչ մի անգամ փող չեք կորցրել։

— Սխալվում եք, մի-երկու անգամ պատահել է հանգուցյալի կենդանության ժամանակ։

Զարգարյանի խոսքերի մեջ Սմբատն զգում էր հետին միտք։ Այդ մարդու ազնվության մասին նա մազի չափ կասկած չուներ։ Արդեն բավական էր, որ հանգուցյալի նման վերին աստիճանի զգույշ և կասկածամիտ մեկը պահել է նրան իր մոտ յոթը տարի։

— Ի սեր անկեղծության, պարզ խոսեցեք։ Ինչպես տեսնում եմ, դուք մի բան ուզում եք ասել, բայց քաշվում եք․․․

— Շատ բարի, պարզ կխոսեմ, քանի որ թույլ եք տալիս,— ասաց Զագարյանը և մի խոշոր քայլ ևս անելով, կանգ առավ Սմբատի առջև.— ձեր եղբայրը, պարոն Սմբատ, գողություն է անում։

— Զարգարյա՜ն,— ընդհատեց Սմբատը վրդովված։

— Դուք իրավունք տվեցիք ինձ լինել անկեղծ, ուրեմն չպիտի բարկանաք։ Այո՛, պարոն Միքայելը գողություն է անում, և ես անզոր եմ նրան արգելելու։ Նա այս շաբաթ երեք անգամ գրասենյակից փող է վերցրել առանց ստացական տալու։ Ահա հաշիվը, հազար յոթ հարյուր ռուբլի․․․

Նա դրեց Սմբատի առջև մի թուղթ։

Գողությո՜ւն. ո՛րպիսի վիրավորանք Ալիմյան գերդաստանի պատվին և ինքնասիրությանը։ Միքայելն այդ փողերի մասին ոչինչ չի ասել Սմբատին և, իհարկե, երբեք չպիտի ասեր։ Ահա ի՜նչ. ուրեմն նա չի բավականանում մորից առանձին և եղբորից առանձին ստացածներով․ ձեռներն ապականում է գողության մեջ։ Նա չի խնայում անգամ այն խեղճ հաշվապահին,— վտանգի ենթարկելով նրա վարկը։ Ահա թե ո՛րքան է ապականվել այդ տղան։

— Հանգուցյալը,— շարունակեց Զարգարյանը հառաչելով,— լավ էր ճանաչում որդուն, ուստի բոլոր վարձողներին և գործակատարներին պատվիրել էր ոչ մի կոպեկ չտալ նրան։ Լավ կլիներ, որ միևնույնն էլ դուք անեիք․․․

— Շատ բարի, ես աչքի առջև կունենամ ձեր խորհուրդը․․․

Ասաց և վրդովմունքը ցրելու համար դուրս եկավ փողոց։

Կյանքն արդյունաբերական քաղաքում եռում էր։ Մարդիկ անցնում էին դեսուդեն շտապ քայլերով, մտազբաղ դեմքերով։ Դժվար չէր գուշակել, որ գլուխները պաշարված են միայն մի մտքով և սրտերը համակված միայն մի զգացումով — վաստակել որքան կարելի է շուտ և որքան կարելի է շատ։ Արդեն ամբողջ մթնոլորտը տոգորված էր այդ գաղափարով։ Մարդիկ բարևում էին իրարու հապճեպ, խոսում էին արագ-արագ, հևալով, շնչասպառ։ Հազիվ կանգ էին առնում, երբ հարկավոր էր իրարու ձեռը սեղմել։ Ամբողջ քաղաքն անսովոր մարդու վրա գործում էր երկաթուղու կայարանի տպավորություն, ուր ամեն ոք շտապում է, վազում, հրում ու հրվում, վախենալով գնացքը փախցնել։ Աջ ու ձախ սլանում էին տնային ու վարձու կառքերը, տանելով գործի մարդկանց՝ դեպի փայլուն ոսկին։ Աջ ու ձախ երևում են նոր կառուցվող և արդեն կառուցված հոյակապ տներ։ Սպիտակ քարաշեն եվրոպական ձևի շինությունները փոխարինում էին նախկին նեղ ու ցածր ասիական կացարաններին՝ հողե տափակ կտուրներով։ Ամեն ինչ փոխվում ու նորոգվում էր տենդային թափով, իսկ ամենից առաջ մարդկանց արտաքինը։ Երեկվա պարսկական փափախը, կապան ու քոշերը տեղի էին տալիս քաղաքակիրթ աշխարհի գլխարկին, ռեդինկոտին ու փայլուն կոշիկներին։ Գրասենյակներն ու փարթամ խանութները լեցուն էին հաճախորդներով։ Մտնում էին, դուրս գալիս, գնում, վաճառում, խաբում ու խաբվում և միշտ շտապում։

Մի երկհարկանի տան առջև Սմբատը տեսավ խումբ-խումբ մարդիկ, որ այս ու այն տեղ խորհրդավոր դեմքերով փսփսում էին։ Բնազդմամբ գլուխը բարձրացրեց և տան ճակատին կարդաց «Բորսա»։ Այստեղ էին օրվա որոշ ժամերին ժողովվում առևտրական միջնորդները և «բորսային նապաստակները», այստեղ էին շահում ու շահագործում։ Յուրաքանչյուրն աշխատում էր ուրիշի ապրանքը թանկ ծախել, ուրիշի համար էժան գնել և ստանալ իր բաժին վարձը։ Մի քանի խմբակներ, Սմբատին ճանաչելով, պատկառանքով հետ քաշվեցին՝ նրան ճանապարհ տալու, ոմանք խոնարհ գլուխ տվեցին։

Սկզբում Սմբատն զգաց մի տեսակ արհամարհանք և նույնիսկ նողկանք դեպի այդ մարդիկ։ Ահա ձրիակերների մի ավելորդ տարր, մի տեսակ խոց հասարակական մարմնի վրա։ Ընկերական շրջաններում, ուսանողական որոշ խմբերի ազդեցությամբ, շատ անգամ էր դատապարտել տնտեսական աշխարհի այն տարրերը, որոնք ո՛չ աշխատավորներ են, ո՛չ արդյունաբերողներ։ Այժմ արհամարհանքը փոխվեց մի այլ զգացման։ Արդյոք արդարացի՞ է թեկուզ այդ խումբ-խումբ ժողովված մարդկանց դատապարտել իբրև պարազիտների։ Արդյոք թեթևամտություն չէ՞ երևույթը պարսավել առանց պատճառները քննելու։ Եթե միջնորդը պարազիտ է — պարազիտ է նաև արդյունաբերողը, հանքատերը, գործարանատերը, կալվածատերը, վաճառականը, խանութպանը, ուրեմն և ինքը՝ Սմբատը․․․

Նա զգաց, որ իր մտքերը գնում են հեռու, շատ հեռու, թափանցելով քաղաքատնտեսության խորքերը։ Շփոթվեց ինքն իր մտքերից, զգաց մի տեսակ ամոթ իր մտավոր և բարոյական աշխարհի առջև։ Այդ պահին նա կանգնած էր երկու մրդու միջև. մեկն այժմյան Սմբատն էր, մյուսը՝ մի երկու ամիս առաջվա Սմբատը, մեկը՝ միլիոնների ժառանգը, մյուսը՝ այն աղքատ երիտասարդը, որ իր ընտանիքը պահում էր մասնավոր դասերով, հորից անիծված, գերդաստանից աքսորված, նպաստից զրկված։

Որի՞ն մոտենալ, որի՞ հետ ձուլվել առմիշտ, ո՞րն է բարվոքը — հարստությունից, մնալ հավատարիմ տեսականին և անզեն, թե՞ լինել հարուստ, զորավոր, ինքնիշխան։ Հարցն անլուծելի էր։

Հանկարծ նա ցնցվեց։ Նա հիշեց Միքայելի կոնտր-կտակը, որի մասին մոռացել էր։ Այո՛, եթե այդ կտակն օրինական է,— խնդիրը կլուծվի ինքնըստինքյան, առանց նրա կամքի։ Նրան նորեն կարտաքսեն գերդաստանից, նորեն կմնա նույնը, ինչ որ էր երկու ամիս առաջ։ Այն ժամանակ թո՛ղ գնա իր գաղափարները պաշտելու և քաղցած փորով բարոյական սկզբունքներ քարոզե և իր զավակներին կերակրե բարձրագույն թեորիաներով:

— Սմբա՛տ,— լսեց նա մի ծանոթ ձայն և հետ նայեց։

Գրիգոր Հաբեթյանն էր, որ հևալով, տնքալով ու քրտնած, մոտենում էր։

— Ո՜ւֆ, տրաքեցի հետևիցդ վազելով։ Այդ անիրավ բժիշկները հոգիս հանեցին, բայց օգնել չկարողացան... Լսի՛ր, ես պատգամավոր եմ ուղարկված քեզ մոտ... Քյազիմ-բեգ Ադիլբեգովը խնդրում է այսօր երեկոյան շնորհ բերել իր տունը, ուր պիտի տեղի ունենա գալա-քեֆ. նա ուզում է քեզ սգից դուրս բերել և հատկապես քեզ հետ բարեկամանալ։ Հանուն բոլոր միջազգային դարդիմանդների, մի մերժիր, խոսք եմ տվել տանելու քեզ, պիտի տանեմ։

— Ովքե՞ր են լինելու։

— Ասացի էլի, միջազգային դարդիմանդներ։

— Միքայե՞լն էլ։

— Առանց սումաղի լուլաքաբաբ կլինի՞։ Միքայելը մեր ընկերական շրջանի համն ու հոտն է։

Սմբատը կփափագեր մերժել, բայց հետաքրքրությունը գերազանցեց։ Արժե գեթ մի անգամ լինել Միքայելի ընկերական շրջանում և տեսնել` ինչպես է նա վատնում իր կյանքը։

— Լավ, կգամ,— վճռեց նա։

— Այդպես չի կարելի, կարող ես խոստումդ մոռանալ կամ փախչել։ Երեկոյան ութ ժամին կգամ նախ քեզ կլուբ տանելու։ Սպասի՛ր ինձ տանը, բայց ոչ, գրասենյակում։ Ես այդ սանդուղքով բարձրանալու ախորժակ չունեմ...

VI

Հասարակական ժողովարանի սպասավորները Սմբատին տեսնելով, միմյանց առաջեցին՝ նրա վերարկուն ու գլխարկն ընդունելու։

Ընդարձակ քարե սանդուղքով վեր բարձրանալով Գրիշայի հետ, նա մտավ մի սենյակ, անցավ մի մեծ սրահ։ Այստեղ ոմանք զբաղված էին թղթախաղով, ոմանք խմբակների բաժանված խոսում էին, վիճաբանում, բացատրում, համոզում։ Այստեղ ևս առևտուր էր կատարվում։ Կատակներ էին անում, սրախոսում, ցինիկ անեկտոդներ պատմում և, միմյանց ուսին ու փորին զարկելով, տասնյակ հազարների գործեր վերջացնում։ Լսվում էին դարձվածքներ, նկատվում էին ձևեր ու շարժումներ, որ անսովոր մեկի վայելչասիրության զգացումը կարող էին վիրավորել։ Երեկվա գռեհիկ գյուղացիների, մրգավաճառների, սայլապանների միայն հագուստն էր փոխվել։ Փողոցը, օսլայած շապկով ու փայլուն կոշիկներով տեղափոխվել էր մի հասարակական հավաքարան, որ լուսավորված էր էլեկտրական լամպաներով և զարդարված փարթամ կահ-կարասիով։ Թավշե բազկաթոռների վրա անփույթ ընկղմված էին մարդիկ, որ դեռ երեկ-մեկէլ օրը հնամաշ խսիրների վրա էին ծալապատիկ նստում։

Կային բժիշկներ, իրավաբաններ, ինժեներներ, որոնց արտաքինը, ձևերն ու արտասանած դարձվածքները կրում էին շրջանի դրոշմը։ Գրեթե նույն կոշտ ու կոպիտ կեցվածքը, նույն գռեհիկ եղանակը խոսակցության, ինչ որ հատուկ էր անկիրթ ու անտաշ շրջանին, այնպես որ անծանոթ անձը չէր կարող երևակայել, որ յուրաքանչյուրի գրպանում կա մի-մի վկայական բարձրագույն ուսման։ Կրթությունն ու զարգացումն ազդելու փոխարեն ազդվում էին և նկատելի էր, որ կրթվածները նույնիսկ գիտակցաբար օրինակում էին հարստացած խոհարարների ու դռնապանների գռեհիկ ձևերն ու սովորությունները` նրանց դուր գալու համար։

Սմբատն ամեն կողմից հանդիպում էր սիրալիր ողջույնների, ստրկական ժպիտների, և կրթվածները, միմյանց առաջում էին նրա ձեռը սեղմելու։ Եվ ամենքն իրենց կարեկցությունն էին արտահայտում հոր մահվան առիթով և գովում ու փառաբանում էին հանգուցյալի առաքինությունները։

— Դրանք էլ մեր ազգասերներն են,— ասաց Գրիշան` հեգնաբար, առաջնորդելով Սմբատին մի փոքրիկ սենյակ, ուր հինգ-վեց մարդ առանձնացած տաք-տաք վիճաբանում էին ինչ-որ բանի մասին։

— Քաղցած փորը մարդու գլխին զոռ է տալիս,— ասաց Գրիշան։

Նրանք մտան շատ պայծառ լուսավորված ընդարձակ սենյակ, ուր երկայն սեղանի քով մի խումբ մարդիկ լրագիրներ էին կարդում։

— Մեր տեղական պոլիտիկոսներն են,— ասաց Գրիշան:

Հետևյալ սենյակները լիքն էին թուղթ խաղացողներով։ Կավիճի փոշին, ծխախոտի ծուխը, շնչառությունների գոլորշին օդի մեջ գոյացրել էին մի տեսակ մանիշակագույն մշուշ, որի միջով հազիվ-հազ երևում էին կարմրած երեսները, ճարպոտ աչքերը և մեկը մյուսից հաստ ու պարարտ փորերը։ Ոմանք թե՛ խաղում էին և թե՛ առևտուր անում։ Այս ու այն կողմից լսվում էին հանքային ջրերի բացվող շշերի պայթոցները։ Նորաբողբոջ բուրժուազիան կուշտ ճաշից հետո իր ճարպոտ որովայնը զովացնում էր, թառանչելով ու բղկոց տալով։

Վերջին սենյակում բիլիարդ էին խաղում։ Այստեղ էին Մելքոնն ու Մովսեսը։

— Գալուստդ բարի, սգավոր,— ասաց Մելքոնը Սմբատին, թեքվելով, որ գնդակին զարկե։

— Իշալլա՛հ,— արտասանեց քնահարբ Մովսեսը, կիի ծայրը դանդաղորեն կավիճելով։—Կռամբոլ... հայ աթասինի...

— Դե լավ, վերջացրեք, արդեն տասը ժամն է, — գոչեց Գրիշան անհամբեր։

Գնդախաղը վերջացավ։ Սմբատը, Մելքոնն ու Մովսեսն անմիջապես ուղևորվեցին Քյազիմ-բեգի տունը, իսկ Գրիշան գնաց թատրոն, ասելով.

— Գնամ գեղեցկուհիներիս հսկելու, որ ուրիշները չփախցնեն։

Թատրոն կոչվածը մի քառանկյունի անոճ ու անճաշակ սրահ էր, նման շտեմարանի։ Մտնելով մի նեղ անցք, Գրիշան վերարկուն շպրտեց առաջ վազող հանդերձապահին և անցավ կուլիսների հետև։ Այդտեղ տիրում էր շուկային խառնակություն. մինչ բեմի վրա երգում էին խորային երգիչ-երգչուհիներն ու պարուհիներն իրենց թեթև զգեստներով, բարձրաձայն խոսում էին, վիճաբանում, իրարու բոթում, իրարու հայհոյում, ծիծաղում, քրքջում։ Կային մի քանի կնամոլներ, որ եկել էին իրենց ժամանակավոր սիրուհիներին ներկայացումից հետո ընթրիքի տանելու։ Դրանք գլխավորապես գողությամբ հարստացած գործակատարներ կամ նավթային միջնորդներ էին։

Գրիշան ձեռով շփեց մի սիրունիկ պարուհու երեսը և մոտեցավ գեղադեմ կոմպրեմարիոյին առժամանակ, մինչև որ պրիմադոննան կավարտեր իր արիան բեմի վրա և կստանար երկրպագուների սովորական ծափերը, նաև մի որևէ նախկին սայլապանից` ծաղիկների մի կողով։ Կուլիսների հետևում նա առհասարակ ընդունվում էր սիրով ու հարգանքով, և շատ դերասանուհիներ ու երգչուհիներ իրենք էին փաթաթվում նրա պարանոցին։

Հայտնելով պրիմադոննային, թե այս գիշեր ուր պետք է անցկացնեն իրենց ժամանակը ներկայացումից հետո, նա շտապեց անցնել թատերասրահ, որ ծայրեիծայր լիքն էր։ Հպարտ, ինքնավստահ քայլերով անցավ ադամանդազարդ տիկինների ու պոչավոր պարոնների միջով և բռնեց իր տեղն առաջին կարգում։ Տասնյակ նախանձոտ աչքեր ուղեկցում էին նրան, իբրև մի երջանիկ անձի, որի համար թատրոնը, կարծես, սեփական տունն էր, իսկ կուլիսների հետևը` հարեմ։

Քյազիմ-բեգ Ադիլբեգովը Միքայելի ընկերների մեջ ամենից ազատն էր ընտանեկան պայմանների նկատմամբ, ամենից հարուստն ու ամենից շռայլը։ Նրա ծնողները մեռել էին մի քանի տարի առաջ, տանը ոչ ոք չուներ, բացի երկու-երեք լեզգի ծառաներից, խոհարարից և կառապանից: Ապրում էր որպես ոչ-մահմեդական, նիստն ու կացը բոլորովին հարմարեցրած էր քրիստոնյա ընկերների ճաշակին ու պահանջներին։ Հորից ժառանգել էր երեք-չորս հոյակապ տներ, բազմաթիվ նավթահորեր, երկու առագաստավոր նավեր, մի շոգենավ և մի քանի տոպրակ ոսկիներ։ Արդեն կեսն իր հարստության վատնել էր, մնում էր մյուս կեսը։ Մոլեռանդ մուսուլմանները վաղուց էին հաշտվել նրա մեղսալի կենցաղի հետ, համարելով նրան ապականված գյավուր, որ հանդերձյալ աշխարհում պիտի չարաչար պատժվեր...

Հյուրերը մտան կես եվրոպական և կես ասիական ոճով կահավորված մի ընդարձակ սրահ։ Մի անկյունում ծալապատիկ թախտի վրա նստած, երգում ու նվագում էին սազանդարները։ Տանտերը մի քանի հյուրերի հետ վինտ էր խաղում։ Դա առույգ և կայտառ մի երիտասարդ էր, գեղեցիկ դեմքով, խոշոր, սև աչքերով, մաքուր սափրած երեսով և բարակ սևաթույր ընչացքով։ Հագած էր թավշե արխալուղ, Դաղստանի նրբագույն շալից կարած կապա՝ ոսկե վազմաներով։ Մեջքին կապած էր ոսկե գոտի, որից կախվում էր մի գեղեցիկ դաշույն` զմայլելիորեն շինած ոսկեխառն փղոսկրե պատյանի մեջ։

Տեսնելով հյուրերին, նա արագությամբ ոտքի ելավ նրանց դիմավորելու և երևան հանեց իր բարձր հասակն ու նուրբ կազմվածքը։ Դեմքի կարմրությունից, վառ աչքերի արյունախառը շրջանակներից կարելի էր գուշակել մեծ սերը դեպի ոգելից ըմպելիքները և անքուն գիշերները։

— Մաշալլա՜, մաշալլա՜,— գոչեց նա, մոտենալով Սմբատ Ալիմյանին,— Հիսուսի անունով երդվում եմ, այս երեկո ես երջանիկ եմ քո գալստյամբ։ Թաքո՜յ սյուրփրիզ, թաքո՜յ սյուրփրիզ...

Նա գրկեց ու համբուրեց Սմբատին և ներկայացրեց հյուրերին։ Ներկա էին՝ մի ռուս սպա, մի վրացի իշխան, պարսկաց հյուպատոսը, երեք հայ, մի լեզգի, երկու հրեա, մի հույն և մի լեհացի։ Հայերից մեկը մոտ հիսունհինգ տարեկան մարդ էր, միակ ծերն այդ շրջանում և մեկը քաղաքի առաջնակարգ հարուստներից, կույր բախտի մի ընտրյալ, որի մասին ասում էին, թե մի ժամանակ եղել է խոհարար։ Մյուսը վաղաժամ ծերացած մի երիտասարդ էր՝ աշխարհի հաճույքներից հոգնած դեմքով։ Նրա դեմքը կրում էր վատագույն հիվանդության նշաններ։ Երրորդը՝ Միքայելն էր, որ Սմբատին տեսնելով, հեռացավ սրահի հեռավոր անկյունը։

Վինտն ընդհատվեց։ Նստեցին «բակարա» խաղալու: Նորեկները, առանց «ոսկե ժամանակը կորցնելու», միացան խաղացողներին, բացի Սմբատից, որ կյանքում երբեք թուղթ չէր խաղացել։ Քյազիմ-բեգը չհամարձակվեց թախանձելու նրան, որ խաղա։

Սկզբում խաղացողները սառն էին, դնում էին քարտին տասնական-քսանական ռուբլի և ոչ ավելի։ Զսպողը սպան էր։ Նա շատ դրամ չուներ. մյուսներն էլ խաղում էին զգույշ, խաղի «էտիկան» պահպանելու համար։ Վերջապես սպան տանուլ տվեց ինչ որ ուներ, ոտքի ելավ, որով և մեծ հաճույք պատճառեց քնահարբ Մոսիկոյին։ Շուտով բոլորը տաքացան։ Միքայելը տանուլ էր տալիս, Մելքոնը նույնպես։ Քյազիմ-բեգը դադարեց խաղալ, վեր կացավ, գրկեց Սմբատին և միասին դուրս եկան պատշգամբ։

Միքայելն սկսեց հուզվել ու կատաղել թղթերի դեմ։ Տասնումեկ անգամ միմյանց հետևից նրա թուղթը «խփեցին»։ Ո՛չ, այդ անկարելի է, տնաքանդություն, հազիվ կարողացել է մի քանի հազար ռուբլի գտնել պարտքով և ահա կեսից ավելին գնաց։ Պետք է «ձեռքը փոխել»։ Քանի խաղը փոքր էր, տանում էի, իսկ այժմ։

— Նիկոլայ Լուկիչ,— դարձավ նա սպային, որ նախանձոտ աչքերով հետևում էր խաղացողներին՝ նման անոթի մեկին, որ մասնակից չէ ճոխ սեղանին,— նստեցե՛ք։

Սպան թեքվեց, և Միքայելը նրա ձեռի մեջ դրեց մի բուռը թղթադրամ, ավելացնելով.

— Քաջ խաղացեք…

Տասը րոպե չանցած սպան մաքրվեց, իսկ Միքայելը, որ իր բախտը կապում էր նրա մասնակցության հետ, շարունակ տանուլ էր տալիս։

Արդեն ամենքը բորբոքվել էին։ Այլևս ոչ ոք հաշվի չէր առնում բանկոմետի առաջարկը, դնում էին որքան նա կանչում էր։ Դեմքերը կարմրել էին, աչքերը վառվել, սրտերը բաբախում էին հուզումից, այն ինքնատեսակ հուզումից, որ հատուկ է միայն թղթախաղին և որն է իսկական պատճառը, որ դրդում է խաղամոլին տասնյակ ժամերով շարունակ և անդադար խաղալ։ Մի գրգիռ, որ ունի իր հաճույքը։

Սմբատը ներս էր եկել և հետաքրքրված դիտում էր Միքայելին։ Հետաքրքրականը եղբոր տանելը կամ տանուլ տալը չէր, այլ հոգեկան դրությունը: Նկատում էր, որ թղթախաղը Միքայելին բոլորովին այլափոխել է։ Աչքերը կարմրել են, պսպղում են վառ ածխի պես, քթի պնչերը դողդողում են՝ նման արաբական նժույգի ռնգերի, ամբողջ էությունը տակն ու վրա է եղել։ Դեմքը գունատվել է թղթի պես և կուրծքը բարձրանում-իջնում է փուքսի նման։ Սմբատին չի նայում, խաղում է խելագարի պես, մերթ տալով, մերթ վերցնելով հարյուրանոցները։ Մեկը ևս մաքրվեց և Քյազիմ-բեգը բռնեց նրա տեղը։ Սմբատն զգաց, որ ինչ-որ դիվային ուժ մղում է նրան դեպի խաղի սեղանը։ Ամեն անդունդ ունի ձգողական զորություն, որին դիմադրելը մի տեսակ հերոսություն է։ Արդեն նա սովորել էր դյուրին խաղը և կարող էր մասնակցել։ Մերթ ընդ մերթ հուզվում էր մեծ գումարով խաղացողների հետ, երբեմն զայրանում էր մեկի կամ մյուսի անհաջողության դեմ։ Հրապույրը քանի գնում, այնքան անհաղթելի էր դառնում։ Հանկարծ նա, մի ձեռը տանելով ծոցի գրպանը, մյուսը դրեց սեղանի վրա և ասաց.

— Փորձի համար։

Բանկոմետը Մոսիկոն էր, որ արթնացել էր, վառվել և ամենից թունդ էր խաղում։ Նա եռապատկեց գումարը։ Սմբատը թուղթը վերցրեց։ Միքայելի գունատ դեմքով սահեց մի հեգնական ժպիտ։ Սմբատը ձգեց սեղանի վրա վեց հատ հարյուրանոց. նա տանուլ տվեց։ Վերցրեց երկրորդ թուղթը, դարձյալ տանուլ տվեց։ Երրորդ թուղթը զարկեց և հեռացավ սեղանից։

Վրացի իշխանը բոլոր ունեցածը տանուլ տվեց և այժմ խաղում էր «կավիճով»։

— Պապաշա, տեղդ ինձ տուր,— դարձավ Մելքոնը նախկին խոհարարին, որ տանում էր։

— Ես ըը պառավ մարդ եմ, ես ըըը վեր կենալ չեմ կարող,— ասաց Պապաշա կոչվածը, որ երկու խոսք ասելիս երեք անգամ կմկմում էր։

— Կոնյա՛կ,— գոչեց Մոսիկոն։

Լեզգի սպասավորն իսկույն կատարեց հրամանը, բերելով մի ամբողջ շիշ։ Բոլորը դատարկեցին մի-մի բաժակ, հետո երկրորդը, երրորդը և նրանց արյունն ավելի տաքացավ։

Այժմ Միքայելը տանում էր։ Տանում էին նաև Մոսիկոն ու Պապաշան։ Մյուսներից բախտը երես էր դարձրել։

Թղթերը շրջան անելով, անցան Մելքոն Ավրումյանի ձեռքը։ Նա մի սուր հայացք ձգեց հարևանի երեսը և գոչեց.

— Հազար ռուբլի։

Ոչ ոք մինչև այժմ առաջին թղթի վրա այդպիսի մի գումար չէր առաջարկել։ Հարևանը, որ վրացի իշխանն էր, կանգ առավ, նայեց Պապաշայի երեսին։ Փող էր խնդրում նախկին խոհարարից, բայց հայացքը պահանջողական էր, ծերունին գլուխը բացասաբար շարժեց, բավական է որքան տվել է, տվածն էլ հետ չի պահանջում։ Բոլորը նայեցին միմյանց երեսին։

— Գալիս է,— ասաց Մոսիկոն,— բռունցքը զարկելով սեղանին։

Նա տարավ իննանոցով «խփելով» ութանոցը։ Մելքոնը բերանից արձակեց մի կեղտոտ հիշոց թղթերի հասցեին՝ շպրտելով նրանց մի կողմ։ Բերեցին նոր թղթեր։ Այդ էլ չօգնեց. բախտն այդ գիշեր դավաճանում էր նրան։ Կատաղում էր, փրփրում, առանց մի որևէ առիթի սրա ու նրա հետ վիճում։ Առհասարակ հայտնի էր իր կռվասիրությամբ։ Նա գոռաց երաժիշտների վրա, որ շրջապատել էին սեղանը և ագահ աչքերով նայում էին հարյուրանոցների դեզերին։ Այլևս գրպանում փող չուներ, խաղում էր «կավիճով»։ Թղթերը նորից անցան նրա ձեռքը, նա կանգ առավ, մի քանի վայրկյան խորհեց, ձեռով ճակատը շփեց և գոչեց.

— Երեք հազար ռուբլի։

Այս անգամ Մոսիկոն էլ տատանվեց, չնայելով, որ շատ էր տարած։ Գումարը խոշոր էր։

— Գնացե՛ք,— խորհուրդ տվեց վրացի իշխանը Պապաշային։

— Հալա ըըը հարբած ըըը, չեմ, ըըը, նուշ չի…

— Պակասացրո՛ւ,— դարձավ Միքայելը Մելքոնին,— տեսնում ես չի գալիս, թուղթը դիմադրություն չի սիրում։

— Հինգ հազար ռուբլի,— ավելի տաքացավ Մելքոնը։

— Կոնյա՛կ,— աղաղակեց Մոսիկոն։

Բաժակը դատարկեց, ձեռը դրեց ճակատին և մտածեց մի քանի վայրկյան։ Հետո վերցրեց անկյունում դրած թղթերից մեկը, նայեց գույնին։ Նա գուշակում էր խաղի ելքը։ Թուղթը կարմիր էր, կարելի էր գնալ։

— Վեց հազար,— ավելացրեց Մելքոնը, որ բոլորովին գունատվել էր։

Սմբատն աչքերը հառել է Միքայելի երեսին։ Տեսնում էր, որ եղբայրը գրգռվում էր և այս անգամ հասկացավ նրան։ Նա ինքը ենթարկվել էր խաղի դիվային զորությանը։

— Յոթ հազար,— արտասանեց Մելքոնը և, անմիջապես պատասխան չստանալով, ավելացրեց,— վախկոտնե՜ր…

Միքայելի ինքնասիրությունը վիրավորվեց։

— Գալիս է,— ասաց նա և նայեց եղբոր երեսին։

Սմբատը ձևացավ անտարբեր։

— Կատակ չէ, խաղ է,— ասաց Մելքոնը։

— Խաղի մեջ կատակ անողներից չեմ՝ թուղթ տուր ինձ։

— Գումարը պայծառացրու սեղանի վրա, հետո կտամ թուղթ։

— Կարող ես հավատալ, վաղը կստանաս,— ասաց Միքայելը և նորից նայեց եղբոր երեսին:

Նորեն Սմբատն անտարբեր ձևացավ։

— Կհավատամ, եթե թուղթը վերցնե եղբայրդ։

— Ուրեմն դու ինձ շուլե՞ր ես համարում,— գոչեց Միքայելը, ձեռն ուժգին զարկելով սեղանին։

— Քա՜վ լիցի, ես միայն քո վարկաընդունակությանը չեմ հավատում։

— Ես սնանկ չեմ, պարոն…

— Սնանկանում են նրանք, որոնք ունեին մի ժամանակ։

Տիրեց վայրկենական ընդհանուր շփոթություն։ Սազանդարները, որ կանգնած էին վիճողների հետևում, հետ քաշվեցին երկյուղով։

— Տալո՞ւ ես թուղթ, թե ոչ,— գոռաց Միքայելն արագությամբ և սպառնալի ոտքի ելնելով։

Մելքոնը նայեց Սմբատի երեսին:

— Կարող ես տալ,— արտասանեց Սմբատը, չհանդուրժելով եղբոր ստորացումը։

Մելքոնը երկու թուղթ ձգեց Միքայելի առջև, երկուսն էլ երեսնիվայր ձգեց իր առջև։

Հետո գաղտնի նայեց իր թղթերին, աչք-ունքը թթվեցրեց և ասաց.

— Տալիս եմ...

— Քեզ տես,— արտասանեց Միքայելը։

— Յոթանոց է մտել...

Մելքոնը ձեռքի կոլոդից դրեց սեղանի վրա մի թուղթ ևս։ Նրա շրթունքները դողդողում էին։

— Անո՞ւնդ,— հարցրեց նա։

— Դո՛ւ ասա։

— Անո՞ւնդ։

— Վեց ա։

— Ցո՛ւյց տուր…

— Յոթ…

Եվ Միքայելն իր թղթերը պարզեց սեղանի վրա։ Նա համոզված էր, որ տարել է։ Բայց Մելքոնը շուռ տվեց իր թղթերը և ցույց տվեց երկու տասանոց և մի իննանոց։ Միքայելը ցնցվեց։

— Անկարելի է,— գոռաց նա, ինքն իրեն կորցնելով,— անկարելի է, ես չեմ թույլ տալ ինձ կողոպտելու։

— Խա՜ղ է,— ասաց Մելքոնը սառնարյուն,— վաղը կվճարե եղբայրը։

— Ավազա՛կ, դու իննոցը դուրս բերիր կոլոդի տակից։

— Շուլերը դու ես։

Սկսվեց իրարանցում։ Երկու հակառակորդները ոտքի ելան և մի-մի աթոռ բարձրացրին։ Մի վայրկյան ևս և նրանք պիտի հարձակվեին իրարու վրա։ Սմբատը բռնեց Միքայելին և ուժով մի կողմ տարավ։ Ապա, դառնալով Մելքոնին, ասաց.

— Վաղն առավոտյան տարածդ կստանաս։

Հարկավ, խաղը դադարեց։ Սմբատը կամեցավ անմիջապես հեռանալ և տանել իր հետ Միքայելին։

— Ո՛չ, ո՛չ,— թախանձեց Քյազիմ-բեգը,— ես կվիրավորվեմ, եթե գնաք։ Դատարկ բան է, կհաշտվեն։

Մինչ բոլորն աշխատում էին կռվածներին հանգստացնել, ներս մտան Գրիշան, պրիմադոննան, երկու խորային երգչուհիներ և մի երգիչ։ Եվ նրանց երևալը, մանավանդ պրիմադոննայի ժպտուն գեղեցկությունը՝ կրքերը մեղմացրին։

Գեղեցկուհի համարվածը բարձրահասակ, բավական գեր, շիկահեր մի էակ էր, մազերը ճակատի վրա խոպոպացրած և ծոծրակի վրա հունական ձևով հյուսած։ Վարի թերթերունքների տակ խնամքով շինված սև գծերը նրա բնականից փոքրիկ աչքերին տալիս էին արվեստական խոշորություն, նույնիսկ մի տեսակ թախիծ։ Պուդրն ու շպարը ծածկում էին երեսի մորթու քանի մի անհարթությունները, իսկ սնգույրն այտերին տալիս էր թեթև կարմրություն։ Ունքերի նոսրությունը սքողված էր այնպիսի վարպետությամբ, որ ամենանրբատես աչքը կարող էր խաբվել։

Նա բոլորի ձեռքը սեղմեց մտերմաբար, բոլորին պարգևեց մեկն այն հրապուրիչ ժպիտներից, որ ինքնըստինքյան դառնում են բեմին ծառայողների հատկանիշը։

Սազանդարները ոգևորվեցին, նախատեսելով մի արտաքո կարգի քեֆ, ուրեմն և առատ վարձատրություն, մանավանդ եթե Միքայելին և Մելքոնին հաշտեցնեն։

Գրիշան գրկեց ու համբուրեց պատկառելի Պապաշային, շշնջալով նրա ականջին մի քանի արյունահույզ խոսքեր կանանց մասին։ Ծերունին հաստ բեղերը ոլորելով փողկապն ուղղելով, աչքերը կրքոտ կատվի պես տնկեց երգչուհու երեսին և հետո, նայելով ոտքից մինչև գլուխ, մտքում մերկացրեց նրան։

Կես ժամ անց, Քյազիմ-բեգը հյուրերին հրավիրեց սեղանատուն, ուր ուտելիքներով և ըմպելիքներով ծանրաբեռնված սեղանն սպասում էր նրանց։ Միքայելը նստեց պրիմադոննայի աջ կողմում։ Ամիս ու կես էր կանանց հետ սեղան չէր նստել — կարոտել էր. Գրիշան նստեց երգչուհու ձախ կողմը։ Քյազիմ-բեգն ու վրացի իշխանը նստեցին դեմուդեմ։ Սմբատը նստեց տանտիրոջ և Պապաշայի միջև։

Գրիշան ընտրվեց սեղանապետ։ Սկզբում բոլորն աշխատում էին իրենց լուրջ պահել պրիմադոննայի ներկայությամբ, մանավանդ, որ անախորժ ընդհարման տպավորությունը դեռ չէր անցել։ Սեղանապետն առաջարկեց գեղարվեստի «փայլուն աստղի» կենացը, որ և ընդունվեց հոտնկայս և բուռն ծափահարությամբ։ Սազանդարները «տուշ» նվագեցին։

— Silence,— գոչեց հոգնած դեմքով մի երիտասարդ իրավաբան, որ հաշտարար դատավորի պաշտոնակատար էր։

Բոլորը լռեցին։ Նա արտասանեց գեղեցիկի և գեղարվեստի մասին մի ճառ։ Սկսելով հին հույներից, անցնելով հռովմեացիներին, հետո մեր ժամանակներին, նա դատարկեց իր գիտության ամբողջ տոպրակը և գոչեց.

— Ergօ, մենք իբրև գեղարվեստի ջերմ երկրպագուներ, խոնարհվենք նրա թագուհու առջև…

Քյազիմ-բեգն ասաց.

— Աֆարի՛մ…

Վրացի իշխանը գոչեց.

— Վաշա՜…

Գրիշան իր հետ եկած երգչին առաջարկեց երգել մի ռոմանս։ Ոտքի կանգնեց բեղերը սափրած մի մաշված ու քայքայված մարդ օպերայի երկրորդ տենորը և, ներողություն խնդրելով, հրաժարվեց երգելուց։ Ուզում էր, որ բոլոր ներկա եղողները միաձայն խնդրեին։ Եվ խնդրեցին. բայց երգիչն զգում էր, որ իր ձայնը վաղուց է քայքայվել։

— Ջիոկոնդա՜,— դարձավ նա պրիմադոննային,—ռոմանսը քեզ համար շաբլոն բան է։ Թույլ տուր ինձ երգել ու ներկայացնել «Խելագարը»։

— Բռավո՜, բռավո՜, հրաշալի քեռի,— ասաց պրիմադոննան։— Պարոններ, խնդրեմ ուշադրությամբ լսել, Վիստուխինի «Խելագարը» բացառիկ է։ Պատիվ ունեմ ծանոթացնել, ապագա Բառնայ կամ Սալվինի։ Վճռել է օպերան թողնել և դրամային նվիրվել։ Օ՜օ, տեր աստված, ներվերս քայքայեցին այդ վայրենի հնչյունները,— ավելացրեց նա, ձեռով դժկամական նշան անելով դեպի սազանդարները։

— Ադա՛, լռեցե՛ք,— հրամայեց Քյազիմ-բեգը, և սազանդարները դադարեցին նվագել։

«Ապագա Բառնայը կամ Սալվինին» հանդիսավոր կերպով նայեց աջ, նայեց ձախ, բերանը սրբեց, փողկապն ուղղեց, որ ընդհանուրի ուշադրությունը գրավե։ Եվ սկսեց երգել ու ներկայացնել «Խելագարը»։ Նրա շրթունքները կամաց-կամաց աղավաղվեցին, երեսի կաշին կուչկուչվեց, աչքերի բիբերը ծռվեցին նախ մի կողմ, հետո մյուս կողմ, ապա բարձրացան վեր, և ապագա Բառնայը դարձավ կրկեսային խեղկատակ։ Նրա խռպոտ ձայնը, որ կրում էր ալկոհոլի կործանիչ ազդեցությունը, մերթ բարձրանում էր մինչև դիապազոն, մերթ կոկորդի մեջ խեղդվում, արձակելով ամենատարօրինակ հնչյուններ, նման տեղական սայլերի ճռճռոցներին։

Պրիմադոննան, որ իր հոգու խորքում խղճում էր իր «կորած» ընկերոջը, ծափահարեց՝ նրան չվշտացնելու համար։ Բոլորը հետևեցին նրա օրինակին։ Ապագա Բառնայն արժանավայել ձևով գլուխ տվեց աջ ու ձախ, նստեց՝ տխուր հառաչելով։

— Որքա՜ն զգացմունք, որքա՜ն զգացմունք,— գոչեց պրիմադոննան, թաշկինակը հպելով աչքերին՝ իբրև թե արցունքը սրբելու համար,— էքստրա քո կենացը, գեղարվեստի բազմաչարչար նահատակ։

— Օ՜, Լիզա, Լիզա, էքստրա,— բացականչեցին բոլորը, մի-մի բաժակ դատարկելով։

Գրիշան գիտեր պատվել կանանց սեռը։ Առաջարկեց խորային երգչուհիների կենացը միասին։

Հերթը հասավ Սմբատ Ալիմյանի կենացին։ Գրիշան ասաց, թե այսօր շրջանը ձեռք է բերում մի թանկագին անդամ, մի «մոլորյալ գառնուկ», որ գրեթե մանուկ հասակում փախել էր հարազատ փարախից։

Բոլոր սեղանակիցների կենացներն ավարտելուց հետո, Քյազիմ-բեգը հրամայեց սազանդարներին՝ նվագել ինչ-որ պարերգ։ Առաջինն ինքը սկսեց պարել, աչքերը տնկած գեղեցկուհի պրիմադոննայի կրծքին, պտտելով սեղանի շուրջը։

— Ադա՛, փադայ շամփանսկիյ,— դարձավ նա սպասավորներին։

Սմբատը զգում էր ինչ-որ անսովոր ջերմություն։ Անծանոթ մթնոլորտը, ուր մի ժամ առաջ նա իրեն խորթ էր զգում, փափկացել էր և նրա հոգու մեջ տարածվում էր մեղմություն։ Այլևս նա չէր կշտամբում իրեն, որ եկավ այդտեղ։ Այժմ նա իր մտքում արդարացնում էր Միքայելին և պատրաստ էր նրան գրկել ու համբուրել…

VII

Միքայելը մոռացել էր իր անախորժ ընդհարումը Մելքոնի հետ և շարունակ քչփչում էր պրիմադոննայի հետ։ Քանի թուղթ էր խաղում, հիշում էր տիկին Անուշ Ղուլամյանի բեղիկները։ Այժմ երգչուհու հարևանությունը բոլորովին մոռացնել էր տվել տիկնոջը։ Արյունը բորբոքվել էր և նրա մարմնին պատճառում էր բուռն անձկություն։ Անզպելի ցանկությամբ նա նայում էր մերթ գեղեցկուհու ուռուցիկ կրծքին, մերթ թղթի պես ճերմակ պարանոցին։ Լինում էին վայրկյաններ, երբ պատրաստ էր շրթունքները հպել այդ պարարտ կոկորդին և ատամներով խածնել նրան, բայց աջ ու ձախից նայող նախանձոտ աչքերը զսպում էին նրան՝ մանավանդ Սմբատի աչքերը, որ նույնպես անտարբեր չէին դեպի երգչուհին։

Շամպանիայի առաջին բաժակը նվիրվեց երգչուհու կենացին, այս անգամ ոչ իբրև գեղարվեստի «Թագուհու», այլ բոլոր աշխարհների բոլոր կանանց լավագույնին։ Ամենքը ոտքի կանգնեցին, գոռալով ու աղաղակելով, բացի Սմբատից, որ տակավին պահում էր սգավորի լրջությունը։ Քյազիմ-բեգը մոտեցավ «անզուգական էակին», խնդրեց թույլ տալ «եթերային ուսը» համբուրելու։ Օրինակը գայթակղիչ էր, բոլորը հերթով համբուրեցին հրապուրիչ ուսը գեղեցկուհու։ Տեղիցը չշարժվեց միայն Սմբատը։ Մի հանգամանք, որ չխուսափեց երգչուհու ուշադրությունից։

— Պարոն Ալիմովը շատ է զբաղված իր վիզավիով,— ասաց նա ծիծաղելով։

«Վիզավին» խորային երգչուհիներից մեկն էր, որի վրա մինչև այդ րոպե Սմբատը չէր նայել անգամ։

Ապագա Բառնայն արդեն հարբել էր և լալիս էր, քովը նստած սպային նկարագրելով գեղարվեստին ծառայողների հոգեկան տանջանքները։ Հարբել էին նաև Մելքոնն ու Մոսիկոն։ Պապաշան հարմար վայրկյան որսալով, աթոռը վերցրեց ու գնաց նստեց երգչուհու կողքին։ Բարձրացավ ընդհանուր ծիծաղ։ «Պապաշան գժվեց, Պապաշան կործանվում է» գոչեցին այս ու այն կողմից։ Երգչուհին մի քնքուշ հայացք պարգևեց նախկին խոհարարին, որի հարստության մասին լսել էր վաղուց։

Գրիշան ինչ-որ շշնջաց երգչուհու ականջին, բաժակը լցնելով շամպանիայով։

— Պարոննե՛ր,— գոչեց երգչուհին, բաժակը բարձրացնելով,— այնտեղ, ուր կա զվարճություն, ոխ չպետք է լինի․․․

— Ուշադրությո՛ւն, ուշադրությո՛ւն, ինքն աստվածուհին է խոսում,— գոչեց Գրիշան։

— Խմում եմ Միխայիլ Մարկիչի և Մոիսեյ Ամբարձումովիչի կենացը և խնդրում եմ նրանց համբուրվել իրարու հետ։

— Համբուրվել, այո՛, համբուրվել, էվրիվա, հուռռա՜, հուռռա՜,— գոչեցին ոմանք։

Մի խումբ շրջապատեց Միքայելին, մի ուրիշը՝ Մելքոնին, մոտեցրին իրարու՝ հրելով ու բոթելով և ստիպեցին համբուրվել։

Հաշտությունն ամենքին ոգևորեց։ Այժմ կարելի էր ավելի բաց սրտով շարունակել քեֆը։

Սմբատը զայրացած նայեց հաշտվողների գրկախառնությանը․ ուրեմն այդ միջավայրում խոսքերն արժեք չունին, և վիրավորվածները ոչ մի ազդեցությո՞ւն կամ այդ մարդիկ զո՞ւրկ են պատվո զգացումից, որ միմյանց ցեխի մեջ թավալելով, մի ժամ հետո համբուրվում են։

Միքայելը ևս կորցրել էր իր գլուխը, այնքան դերասանուհին հափշտակել էր նրան իր քաղցր, իմաստալի ժպիտներով և ձայնի գրգռիչ հնչյուններով։ Մերթ ընդ մերթ փորձի համար թևը սեղմում էր հարևանուհու թևին, և փորձերը զգալի ընդդիմության չէին հանդիպում։

— Ե՞րբ է ձեր բենեֆիսը,— հարցրեց նա։

— Առաջիկա կիրակի։

— Կարո՞ղ եմ հուսալ, որ այդ օրն ինձ հետ կճաշեք։

— Հաճույքով։

— Եվ կընթրե՞ք։

— Այդ մասին խոսք տալ չեմ կարող։ Կախված է հասարակության վերաբերմունքից, գուցե ինձ հրավիրեն խմբովին։

— Թույլ կտա՞ք, որ իմ պարտքը կատարեմ այժմ իսկ։

— Ի՞նչ եք կամենում ասել։

— Ահա,— պատասխանեց Միքայելը և իր ձագ մատից հանելով ադամանդյա մատանին, խնդրեց երգչուհուն թույլ տալ մատին հագցնելու։

Գեղեցկուհին շփոթված ձևացավ, նայելով մատանու գրավիչ քարին, որ փայլում էր աստղի շողերով։ Ո՛չ, ո՛չ, նվերները նա սովորաբար գեղարվեստի տաճարումն է ընդունում։ Բայց, ա՜խ, ի՜նչ հրաշալի ադամանդ է և ի՛նչ լավ շինվածք։ Օ՜, ո՛չ, չի՛ վերցնիլ, ի՞նչ կասե Սմբատ Մարկիչը։

— Տեսեք, ինչպես է նայում...

Միքայելի ինքնասիրությունը գրգռվեց։ Նա անկախ մարդ է, ոչ մի եղբայր չի կարող նրա վրա իրավունք բանեցնել։ Եվ նվերը հենց այդ նպատակով է անում ընկերների ներկայությամբ, որ ապացուցանե, թե ազատ է, ինքնագլուխ։ Նա արդեն բոլորին հայտնել էր հոր կոնտր-կտակի մասին։ Վճռված էր վաղը վերջին անգամ Սմբատին առաջարկել կամավոր ընդունել այդ կտակի օրինավորությունը, հակառակ դեպքում գործը վաղն իսկ պիտի հանձնվեր դատարանին։

— Գրիշա՛, օգնի՛ր ինձ,— դիմեց Միքայելն ընկերոջը։

— Ներեցեք, Ելենա Անաստասիևնա,— ասաց Գրիշան, բռնելով երգչուհու ցուցամատը՝ մատանին հագցնելու համար,— մենք կոշտ ու կոպիտ կովկասցիներ ենք, երբ խոսքը չի ազդում, դիմում ենք ուժի օգնությանը...

— Ասացեք պարզասիրտ և անկեղծ ասպետներ եք, մի՞թե կարելի է ձեզանից վիրավորվել,— ասաց երգչուհին, թույլ տալով, որ մատանին հագցնեն իր մատին։

Սակայն մատանին ցուցամատին չանցավ, հագցրին ձագ մատին։

— Ի՜նչ նուրբ ձեռներ ունեք, ի՜նչ հրաշալի,— արտասանեց երգչուհին, շոյելով Միքայելի մատները։

Այս թեթև փաղաքշումը լիովին վարձատրեց Միքայելին՝ թանկարժեք նվերի փոխարեն։

— Այդ ի՞նչ եք քչփչում այդտեղ,— գոչեցին այս ու այն կողմից։

— Ոչինչ,— ծիծաղեց երգչուհին,— ձեռս դանակով կտրեցի, Միխայիլ Մարկիչը վերքս փաթաթեց։ Եվ, մատը բարձրացնելով օդի մեջ՝ ցույց տվեց թանկարժեք նվերը։ Այսպիսով՝ նա ցանկանում էր շարժել ամենքի նախանձը, բայց չհաջողվեց։ Ոմանք ծաղրեցին Միքայելի թեթևամտությունը. ի՞նչ կարիք կա բենեֆիսից առաջ նվերներ տալու. դա մեշչանական սնամոլություն է։

Սմբատն ամաչեց եղբոր արածից, սակայն շտապեց զսպել իր դժկամությունը։ Այլևս բոլորը հարբել էին, բացի հույնից և հրեաներից։ Լեհացին շտապեց հեռանալ աննկատելի։ Սրահը լցվել էր ծխախոտի ծխով, կերակուրների ծանր հոտով։

— Ախ, շատ շոգ է,— ասաց երգչուհին, հասկացնել տալով, թե ժամանակ է վեր կենալու։

Բանն այն է, որ ծխախոտի ծուխը վնասում էր սնգույրին, իսկ շոգից պուդրը շարունակ իջնում էր, և նա ստիպված էր ամեն րոպե նորեն բամբակը դուրս բերելու քսակից։

— Այո՛ շոգ է,— կրկնեց Մոսիկոն, կամենալով բաճկոնը հանել։

Նրա ձեռները բռնեցին և արգելեցին։

— Լուցկի եմ ուզում,— գոռաց Մելքոնը, որի նախանձը շարժել էր Միքայելի նվերը երգչուհուն։— Մի փոքրիկ ֆեյերվերկ դիցուհու պատվին։

Դատարկ ափսեի վրա փաթաթել էր պսակի ձևով մի քանի թղթադրամներ և մեջը դրել երգչուհու լուսանկարը։ Պսակը վառեց լուցկով, և լուսանկարի շուրջը լուսավորվեց մանիշակագույն բոցով. թղթադրամները թրջված էին բենեդիկտինի մեջ։ Էֆեկտը բավական մեծ եղավ․ բոլորը ծափահարեցին, երաժշտությունը թնդաց — լուսանկարի հետևում անվնաս էին մնացել մի քանի հարյուրանոցներ։ Մելքոնը ծիածանագույն պսակը ներկայացրեց գեղարվեստին, այսինքն՝ գեղեցկուհուն։

— Էտո դիկո՛, նո օչեն օրիգինալնո, օչեն,— հիացավ երգչուհին, բարձրաձայն ծիծաղելով և հարյուրանոցները ձգելով քսակի մեջ։

Խորային երգչուհիները ագահ աչքերով դիտում էին տեսարանը և անզոր նախանձում պրիմադոննային։ Հանկարծ նրանք ծվացին ինչ-nր դուետ։ Պապաշան նրանց բաժակների մեջ ձգեց երկու-երկու ոսկի և հետո գաղտագողի համբուրեց նրանցից մեկի պարանոցը։

— Բրավո, Պապաշա, բրավիսիմո,— գոչեց երգչուհին, որի արթուն աչքից ոչինչ չէր խուսափում։

Սեղանը քանի գնում այնքան խառնաշփոթվում էր։

Գրիշան բարկացած, երկու անգամ շամպանիայի բաժակը դատարկեց երաժիշտների վրա։ Նա կատաղած էր, որ երգչուհին զբաղված է Միքայելով ավելի, քան իրանով։ Մոսիկոն խորային երգչուհիների հետ կոպիտ կատակներ էր անում, երբեմն ուրախ տրամադրված ձիու պես խրխնջալով կծոտում էր նրանց ուսերը, շարժելով հնարյուն Պապաշայի նախանձը։ Մելքոնը շուտ-շուտ համբուրվում էր սրա ու նրա հետ, ինչպես գավառական արբշիռ թղթակից։ Քյազիմ-բեգը հաճախ մոտենում էր և համբուրում երգչուհու «եթերային ձեռիկը», տակավին չհամարձակվելով ավելի վեր բարձրանալ։ Իշխան Նիասամիձեն քայքայված տենորին տարավ դուրս և գլխին մի դույլ սառը ջուր թափեց, ասելով թե Թիֆլիսի կինտոներն այդպես են անում։ Լեզգի հյուրը, որ մի հաստապարանոց շիկահեր երիտասարդ էր, զբաղված էր մտքում խորային երզչուհիներին իրարու հետ համեմատելով, որն է ավելի լավ և ո՞րը... Հաշտարար դատավորի պաշտոնակատարը վերջին ճառն արտասանելիս այնքան ոգևորվեց, որ բաժակը զարկեց շշին և փշրեց։

Սմբատը մտածում էր, որ այլևս ուշ է, պետք է, վերջապես, հեռանալ այս այլանդակ միջավայրից։ Բայց անհասկանալի մի ուժ տակավին ստիպում էր նրան մնալ։ Այստեղ նա հաճույք չէր զգում, բայց և չէր էլ ձանձրանում։ Բոլորը, ինչ որ կատարվում էր, դեմ էր նրա բարոյական սկզբունքներին, նրա ճաշակին, բայց և այնպես ուներ մի դիվային զորություն, որ, հրելով նրան, միևնույն ժամանակ պահում էր կաշկանդված։

Ոտքի ելավ սպան և, շամպանիայի շիշը վերցնելով, մոտեցավ երգչուհուն: Նա բաց էր արել «կիտելի» կոճակները, մի ձեռը դրել կապտագույն անդրավարտիքի գրպանը։ Նա բարձր ձայնով ուշադրություն խնդրեց։ Ոչ ոք չլսեց նրան։ Նա ձեռը զարկեց սեղանապետի ուսին և գոռաց․

— Լսի՛ր, բարեկամ. լսեցեք, պարոններ...

Եվ մի վայրկյան գրավելով սեղանի ուշադրությունը ասաց.

— Պարոննե՛ր, ես Մոսկվայում տեսել եմ, ինչպես են պաշտում գեղարվեստը մեր գիժ հարուստները։ Դուք չգիտեք, դուք ասիացիներ եք… Լսեցե՛ք, լսեցե՛ք. ապակյա բաժակի եզրերը կոպիտ են գեղարվեստը հարգելու համար… Հասկացա՞ք ինձ, սատանան տանե, թե՞ չէ…

Երգչուհին չգիտեր սպան ինչ է ուզում անել, վախեցավ, նայելով նրա հարբած աչքերին։ Այդ օֆիցերներն ամեն տեղ սկանդալներ են սարքում։

— Պարոննե՛ր, կար ժամանակ, որ ես էլ լողում էի շամպանիայի մեջ, ավա՜ղ հայրական հարստություն։ Թույլ տվեք, սատանան տանի ձեզ, թույլ տվեք ինձ մի քիչ վերակենդանացնել իմ անցյալը…

Նա թեքվեց և բռնեց երգչուհու մի ոտը։

— Այդ ընդունված է ամեն տեղ, ուր գիտեն, սատանան տանե, կյանքն այրել բենգալյան հուրի նման։

Երգչուհին արդեն հասկացել էր նրա միտքը, ուստի ինքը հանեց իր կոշիկներից մեկը և տվեց սպային։

— Կեցցե՜ Մելպոմենը, որ այսպիսի զմայլելի ոտիկ ունե, — գոչեց սպան և կոշիկը լցնելով փրփրալի հեղուկով, բարձրացրեց գլխից վեր ու աղաղակեց․— հանուն գեղարվեստի և նրա սիրույն…

— Հուռռա՜, Հուռռա՜,— պոռացին ամենքը։

Եվ խմեցին մի-մի կոշիկ շամպանիա, բացի Սմբատ Ալիմյանից, որ նման տեսարանների մասին լսել էր ու մինչև այդ օրը չէր տեսել։

Երգչուհին ծիծաղից թուլացել էր, տեսնելով իր կոշիկն այդ բարձրագույն պատվին արժանացած։

— Ֆա՜հ, դա մեզ համար նորություն չէ, շատ ենք արել,— ասաց Գրիշան սպային և գրպանից մի զույգ նոր մետաքսյա կոշիկներ, թեքվեց ու հագցրեց երգչուհու ուսերին։

Որպես խելացի ու գործնական կին, երգչուհին զգաց, որ բանն արդեն չափազանցության է հասնում և ով գիտե ինչ կարող է պատահել։ Նա հանկարծ ոտքի կանգնեց, մի ձեռը սեղմեց ճակատին, մյուսը կրծքին, գլուխը ցած թեքեց, գունատվեց․ Միքայելը վախեցած գրկեց նրան։

— Ի՞նչ պատահեց, ի՞նչ պատահեց,— գոչեցին ամենքը։ Երգչուհին ուշաթափվում էր, աչքերի բիբերը ծռվել էին դեպի վեր, շրթունքները կպել էին ատամներին։

— Կուրծքս, կուրծքս…

Հարկավ, բոլորը շրջապատեցին նրան։

— Հաքիմ, ըըը, հաքիմ, ըըը բերեք,— արտասանեց Պապաշան շփոթված։

Բերեցին օդեկոլոն, երեսին ջուր սրսկեցին, Քյազիմ-բեգը վազեց տելեֆոնով բժիշկ հրավիրելու․ ոչինչ չօգնեց։ Երգչուհին շարունակ կրկնում էր․

— Տուն տարեք ինձ, տուն եմ ուզում…

Շատերը փափագեցին նրան ուղեկցել, մանավանդ Միքայելն ու Գրիշան, սակայն նա աննկատելի ճարպկությամբ կռթնեց տենորի ուսին, մյուս ձեռքով գրկելով խորային երգչուհիներից մեկին։ Ճար չկար, նրան դուրս տարան և նստեցրին Քյազիմ-բեգի կառքը։ Ա՜հ, պարոններ, ներեցեք, նա ձեզնից շատ ու շատ շնորհակալ է. ցավում է, որ ներվերը չդիմացան, հիվանդացավ, օ՜օ, երբեք չի մոռանալ ձեր տված հարգանքն ու պատիվը։ Նա ամենքիդ սիրում է ջերմ սիրով ու հույսով է, որ չեք մոռանալ նրա բենեֆիսը...

— Գլուխս, օօօ՜, սիրտս, քշիր, կառապան, քշի՛ր, շուտով սենյակս հասցրու ինձ, հրաշալի քեռի և դու աննման ընկերուհի...

Երբ կառքն անհետացավ գիշերային մթության մեջ, երգչուհին հանկարծակի այլափոխվեց, ձեռը զարկեց տենորի ուսին և բարձրաձայն ծիծաղելով գոչեց.

— Տեսա՜ր… դեհ ասա, ե՞ս կարող եմ ավելի լավ կատարել դրամատիկ դերեր, թե՞ դու… ապուշներ, հավատացին…

— Հրաշալի էր, իմ դիցուհի, զմայլելի… Այդ հարյուրանոցներից մեկը տուր ինձ, վաղը հյուրանոցին պիտի վճարեմ սենյակիս վարձը…

Երգչուհին տվեց նրան թղթադրամը, ասելով.

— Երևի, վաղն այն կողքիս նստած էֆիոպներից մեկը կգա ինձ այցելության, մի քիչ լաց կլինեմ, հետո…

Հյուրերը գլխիկոր վերադարձան սեղանատուն։ Միքայելը տխրեց։ Նա նմանվում էր մի մանկան, որ հազիվ-հազ բռնել էր թռչնիկը, որ իսկույն թռավ, անհետացավ հետը տանելով ոսկե օղակը։

Քեֆը խափանվեց, այլևս չարժեր նստել։

— Իսկ ե՞ս, ե՞ս. ինձ ո՞վ կուղեկցի իմ համարը,— դարձավ ամենքին երկրորդ խորային երգչուհին, մի սևաչյա, սևահեր հրեուհի, քրքրված ու մաշված։

— Պապաշան, Պապաշան,— գոռացին այս ու այն կողմից։

— Անկարելի է, ոչ մի քայլ,— ընդդիմացավ Քյազիմ-բեգը,— ոչ ոքի թույլ չեմ տալ հեռանալու, իսկական քեֆը նոր է սկսվում։

— Պարոննե՛ր,— ասաց Գրիշան,— այժմ ես հրաժարվում եմ թամադայությունից։

— Կեցցե՜ հանրապետությունը,— պոռացին ոմանք։

— Լռե՜լ,— գոռաց սպան։

Նորեն տրաքեցին շամպանիայի շշերը, նորեն սազանդարները նվագեցին, և քեֆը փոխվեց մի օրգիայի, որ Սմբատը երազել անգամ չէր կարող։

Պապաշան ռեդինկոտը հանեց, շպրտեց սազանդարների գլխին և սկսեց «զարաբազի» պարել։ Նրա օրինակին հետևեցին Մոսիկոն և Մելքոնը։ Իշխան Նիասամիձեն պահանջեց «լեկուրի» և չերքեզկի փեշերը հետ ծալելով, մեջ ընկավ իր լայնածավալ միրուքով։ Տիրեց անասելի աղմուկ, իրարանցում, ուր ոչինչ չէր կարելի հասկանալ, յուրաքանչյուրն իր ձայնն էր միայն լսում։

Քյազիմ-բեգը կատաղությունից բեղերն էր կրծոտում։ Այդ «շան աղջիկը» սուտ ասաց, ոչ մի տեղը չէր ցավում, դա մի փորձ էր ամենքից ազատվելու և ոչ ոքի չպատկանելու այս գիշեր։ Վաղը պետք է նրանից բացատրություն պահանջել։ Եթե հաստատվի, որ երգչուհին կեղծ է հիվանդացել, պիտի պատժել։ Իսկ պատժելու ձևը, օօ՜օ, Քյազիմ-բեգը գիտե շատ լավ։ Նա բենեֆիսի առաջին կարգի բոլոր տոմսակները կգնե, կբաժանի թոկից փախած սրիկաներին։ Հենց որ երգչուհին կերևա բեմի վրա, սրիկաները կսկսեն շվացնել, ոռնալ և ձգել նրա վրա փտած վարունգներ, խնձորներ, տանձեր, փորթուգալի կճեպներ, հոտած ձկնիկներ, սատկած մկներ և այլն և այլն։ Թող այն ժամանակ զգա, որ կովկասցիների հետ կատակ անելը շատ էլ դյուրին բան չէ։ Իսկ առայժմ պետք է հյուրերին մի առանձին զվարճություն տալ...

Նախ նա ստիպեց խորային երգչուհուն վազել Պապաշայի հետևից, թռչել ու նստել նրա ուսերի վրա։ Կատակն հաջողվեց, բոլորը ծիծաղից փորները բռնեցին։ Հետո նա սպասավորներին հրամայեց.

— Ադա՛, բերեք այստեղ մի լողարան։

— Օօ՜օ, օօ՜օ,— բացականչեցին ամենքը միաձայն, գուշակելով բանի էությունը։

Պրիմադոննայի հեռանալը բոլորին սթափեցրել էր և այժմ, որ գրեթե լուսաբաց էր, յուրաքանչյուրն զգում էր իր արածը։ Միայն Սմբատն էր մթության մեջ, ոչ ըմպելիքների ազդեցությունից, այլ միջավայրի անծանոթությունից։ Նա տեսնում էր, բայց պարզ չգիտեր, ինչ է կատարվում իր շուրջը, նայում էր մերթ մեկի, մերթ մյուսի երեսին։ Եվ բոլոր դեմքերն արտահայտում էին ինչ-որ արտաքո կարգի բան և, կանխավ, արդեն նրանց հոգնած արյունը նորեն հուզվում էր, նորեն բորբոքվում։ Գիտեին, որ երբ Քյազիմ-բեգը ոգևորվում է, այլևս նրա ֆանտազիան սահման չունի։

Պապաշան բեղերը սրում էր ու երիտասարդանում։ Այդ հիսուն ու հինգ տարեկան առողջ գյուղական արյունը հին գինու ուժ ուներ. չէր փրփրում, այլ բոցավառվում էր։

Դռների մեջ լսվեց դղրդոց։ Լեզգի սպասավոըները տնքալով ու հևալով, ներս էին մղում մի մեծ մարմարյա լողարան։ Հետո բերեցին մի քանի դյուժին շշեր շամպանիա. սազանդարների ճարպոտ դեմքերը փայլեցին հաճույքից։ Ամենից շատ նրանք էին ճանաչում Քյազիմ-բեգի քմահաճույքները։

Լողարանը մղեցին սենյակի կենտրոնը։

— Քյաբուլի՛,— դարձավ Քյազիմ-բեգը սազանդարներին, մտավ լողարանի մեջ, դաշույնը մերկացրեց և սկսեց պարել։

Նա պտտում էր, թեքվում, բարձրանում, թռչում վեր, դաշույնի ծայրը դնում էր աչքի տակ, անց էր կացնում ծնկների տակով այնպես ճարպիկ ու արագ, որ բոլորը հիացել էին։ Քառորդ ժամ պարելուց հետո, նա դուրս ցատկեց լողարանից, դաշույնը դրեց պատյանի մեջ, մոտեցավ խորային երգչուհուն և իր հուժկու գրկի մեջ առավ նրան։

Արդեն լույսն սկսել էր բացվել, բայց լամպաները դեռ վառ էին։ Պապաշան իջեցրեց լուսամուտների վարագույրները և սպասավորներին հրամայեց հեռանալ։ Նրա առաքինության ու պարկեշտության զգացումը վիրավորվում էր այդ ծառաների ներկայությունից։

Այժմ միայն Սմբատը հասկացավ, թե ինչ տեսարանի վկա պիտի լինի։ Կամեցավ թողնել ու հեռանալ։ Բայց անծանոթ ուժն անհաղթելի զորությամբ դարձյալ կաշկանդեց նրա կամքը։

— Կարաո՜ւլ, оգնեցե՛ք, կարաո՜ւլ,— գոռում էր խորային երգչուհին։

Բայց Քյազիմ-բեգը խելքը կորցրել էր։ Ոմանք խնդրեցին նրան՝ թողնել իր մտադրությունը, թեև ներքուստ բոլորն էլ փափագում էին ճաշակել տեսարանի արյունահույզ հաճույքը։

— Քրիստոնյանե՛ր, ազատեցե՛ք ինձ,— գոռում էր հրեուհին իր քայքայված, անախորժ ձայնով։

Սպան հեռվում կանգնած, բեղերը ոլորում էր. այ, դա քեֆ է, Մոսկվայումն էլ այդ անում են։

Դժվար էր Քյազիմ-բեգից խլել երգչուհուն։ Նա արդեն մերկացնում էր խեղճին, հրամայելով սպասավորներին շամպանիայի շշեր դատարկել լողարանի մեջ։

Հարգանքը դեպի կնոջ ամոթխածությունը և սպառնալի տեսարանի այլանդակությունն ստիպեցին Սմբատին միջամտել։ Նա խնդրեց Գրիշային թույլ չտալ երգչուհուն լողարանի մեջ ձգելու։ Երկու տարի առաջ, Գրիշան ինքն էր տվել առաջին օրինակը։ Այն ժամանակ նա անառականոցում գարեջրի մեջ լողացրեց մի պոռնիկ, որ հետո հիվանդացավ և քիչ էր մնում մեռներ թոքերի բորբոքումից։

— Դու չե՞ս ուզում տեսնել,— հարցրեց նա Սմբատին։

— Ո՛չ, այդ վայրենություն է, տգեղ, անճոռնի։

— Բայց Քյազիմ-բեգը քեզ համար է անում այդ։

— Ես չեմ ուզում, ես զզվում եմ,— գոչեց Սմբատը, գրգռվելով։ — Եթե վախենում ես Քյազիմից, հույսդ դիր իմ օգնության վրա։

Գրիշայի անձնասիրությունը խոցոտվեց. ի՜նչ, նա վախենա որևէ մեկից։ Բայց այդ կինը խեղճ չէ, նա ինքն ուրախ է լողալ շամպանիայի մեջ, միայն կոտրատվում է՝ իրեն թանկ վաճառելու համար։

— Մի՛ թույլ տուր, խնդրում եմ,— պնդեց Սմբատը։

— Լա՛վ։

Գրիշան մոտեցավ Քյազիմ-բեգին, ձեռը դրեց նրա ուսի վրա և ասաց թուրքերեն։

— Քյազիմ, թո՛ղ այդ կնոջը, բավական է:

— Դու ո՞վ ես,— արտասանեց կրքամոլը, որի կրակոտ աչքերը պսպղում էին։

— Ես Գրիշան եմ։

— Գնա՛, կորիր...

— Խնդրում եմ։

— Թո՛ղ ինձ...

Այժմ այլևս բոլորի ուշադրությունը Գրիշայի վրա էր։ Միակ մարդն էր, որից Քյազիմ-բեգը քիչ թե շատ վախենում էր, և նկատելի էր, որ Գրիշան արդեն կորցնում է իր սառնասրտությունը։

— Ես խնդրում եմ քեզ, Ադիլբեկով,— դարձյալ նա փորձեց համոզել թուրքին։

— Ադա՛, կապի՛ր, ռեխդ,— գոռաց Քյազիմ-բեգը,— ուզում եմ անել, պիտի անեմ։

Գրիշան ուժեղ ձեռով հրեց նրան և, կանգնելով նրա ու երգչուհու մեջտեղը, կատաղի աչքերը հառեց թուրքի երեսին և ատամների միջից արձակեց.

— Դու մոռացա՞ր, որ ես Գրիշան եմ։

Եվ ձեռը տանելով ծոցի գրպանը, դուրս բերեց մի փոքրիկ ռևոլվեր։

Քյազիմ-բեգը սթափվեց ոչ երկյուղից, այլ ամոթից, մի՞թե տանտիրոջը վայել է կռվել հյուրերի հետ՝ մի ինչ-որ քածի պատճառով։

— Լա՜վ, ես կատակ էի անում,— ասաց նա և դառնալով՝ սպասավորներին, հրամայեց.— կորցրե՛ք լողարանն այստեղից։

Կինը, ազատվելով Քյազիմ-բեգի երկաթե բազուկներից, կիսամերկ, հոգնած, շնչասպառ ընկղմվեց թախտի վրա։

Տեսարանը խափանվեց, բայց ոչ ոք չհամարձակվեց դժկամություն հայտնել։

Քյազիմ-բեգը երգչուհուն թույլ տվեց գնալ, սեղմելով նրա ձեռի մեջ երկու հատ հարյուրանոց և հրամայելով ծառաներին կես դյուժին շամպանիա դնել նրա կառքի մեջ։

— Տանն ինքդ վաննա կընդունես,— ասաց նա։

Երգչուհին ծիծաղեց, մոռանալով ամեն ինչ։ Նա մինչև անգամ համբուրեց Քյազիմ-բեգին և դուրս թռավ, երգելով ու պարելով։

— Միքայե՛լ, կշտացա՞ր, թե՞ չէ,— դիմեց Սմբատը եղբորը։

— Ֆինալը դեռ մնում է։

Օրը բոլորովին լուսացել էր, թեև արեգակը դեռ չէր երևում։

Հյուրերը սազանդարների հետ դուրս եկան փողոց։

Այժմ նրանց պարագլուխը Մոսիկոն էր։ Զարմանալի էր այդ մարդու բնույթը, որքան մյուսները խմելով հարբում էին, թուլանում էին, այնքան նա, ընդհակառակը, արթնանում էր ու թարմանում։ Այժմ նա անճանաչելի էր. խոսում էր ամենից ավելի, երգում է, գոռում, թռչկոտում։

Եղանակը հանդարտ էր և ոչ ցուրտ։ Ծովի հայելանման մակերեսն անդրադարձնում էր երկնքի մուգ կապտագույն կամարը։ Դեպի ձախ փայլում էին «Սև» ու «Սպիտակ» կոչված քաղաքիկների բյուրավոր էլեկտրական լամպարները, ինչպես խոշոր ադամանդներ, հետզհետե աղոտանալով բնության լույսից։ Հարյուրավոր գործարանների ծուխն ուղիղ գծով բարձրանալով երկնակամարը — երկինքը, սքողել էր սև շղարշով։ Դեպի աջ երևում էր Բաիլով կոչված թերակղզին՝ իր ծովային զորանոցներով և գողտրիկ եկեղեցիով, որի սոխաձև գմբեթները երկնակամարի վրա նկարվել էին որպես միգային աշտարակներ, որոնք, կարծես, լուռ խորհրդակցության մեջ էին արարչի հետ։ Այնտեղ ավելի հեռու, լեռան հետևից ցցվել էին նավթային բուրգերի սուր գագաթները։

Փողոցներում արդեն անցնում էին մշակներն ու արհեստավորները, շտապելով գործի — որը տխուր ու գլխակոր, որը զվարթ՝ երգելով։ Լսվում էին գործարանների շոգեշունչ շվիների սուլոցները, խուլ՝ որպես առյուծի բառաչյուն, սուր՝ որպես օձի ֆշշոցը։ Եվ շոգին, դուրս գալով ծորակներից, քանի մի վայրկյան փայլում էր օդի մեջ ալեբաստրի գույնով ու չքանում։ Հեռու հորիզոնում այրվում էր ինչ-որ գործարան և կատաղի բոցերը ճեղքում էին սև ծխերի թանձրությունը։

Ահա, վերջապես, Աֆշերոնյան թերակղզու հետևից բարձրանում է բոսորագույն արեգը որպես հալած բրոնզի մի հսկայական գավաթ, հանդարտ, հպարտ, ինքնավստահ, որպես տիեզերքի գերիշխան և լողալով ինքն իր մեջ որպես հրեղեն ծով։ Բարձրագույն ամպերի դեզերը վառվում են աբեթի պես և լուսավորվում, լուսավորելով երկնակամարը։ Բյուրավոր ճառագայթները զմայլելի բոցեղեն ծովից տարածվում են հեռու ու հեռու, վանելով գիշերային մթության մնացորդը։ Ոսկեզօծվում են նավերի կայմերն ու առագաստները, տների ճակատները, ապակյա լուսամուտները, շրջակայքի լերկ և ավազոտ լեռները, գերեզմանները, եդեմներն ու խաչերը և այն քարաշեն հսկայական աշտարակը, որի վրա դրոշմված է մի առասպելական հերոսուհու կյանքի ողբերգը։

Աստղերը հետզհետե կորցնում են իրենց փայլը, էլեկտրական լույսերը հանգչում, ձայներն ու դղրդյունները սաստկանում։ Նավերն ու շոգենավերը, որ իրենց խարիսխների վրա հանգստանում են ամառային երթևեկությունից հետո, մեղմիկ օրորվում են ծովի երեսին՝ որպես վիթխարի կարապներ։ Պատանի ձկնորսները պատրաստում են ուռկաններն ու կարթերը, որ իրենց օրվա պարենը հայթայթեն։ Նավաստիները լվանում էին իրենց նավերի տախտակամածները, երգելով այն առողջ, առնական ձայներով, որոնց մեջ զգացվում է անապական ջրերի տարերային զորությունը։ Անթիվ հակերով ու տակառներով ծանրաբեռնված փայտյա երկայն կայարանների վրա աշխատում են հազարավոր բանվորներ՝ նավերը դատարկելով, նավերը լցնելով՝ միշտ մեջքից թեքված, միշտ նայելով դեպի երկիր որպես անբան գրաստներ, որոնց բնությունը ձեռներ չի տվել։

Աջ կողմից լսվում էր փոքրիկ բոժոժների մետաղային մեղմ ու ներդաշնակ հնչյուններ, որ հիշեցնում են ինչ-որ երկնային նվագածություն։ Ուղտերի մի երկայն շարք բարձրանում է քաղաքից դեպի ավազոտ լեռները՝ մի նեղ շավղով, որ տանում է հեռո՜ւ, հեռո՜ւ, երկրի խորքերը, ուր տակավին շոգին մուտք չի գործել։ Նայելով բիբլիական կենդանիների կարավաններին, մարդ կարծում է, թե գտնվում է հնադարյան անապական աշխարհում։ Նայելով դեպի ձախ, անթիվ շոգենավերին, գործարաններին, էլեկտրական լույսերին՝ ժամանակակից քաղաքակրթությունն է աղաղակում — շոգու և երկաթի գոռոզ թագավորությունը։ Մի կողմ Ասիա, մյուս կողմ՝ Եվրոպա — հակադրությունների մի կատարյալ քաոս, ուր նորը կատաղի կռիվ է մղում հնի դեմ։

Սմբատը դիտում էր աննման տեսարանն ու հրճվում։ Բայց նրա հրճվանքի մեջ կա զորավոր թույնի մի կաթիլ, որ փոթորկում է նրա հոգին և, սիրտն սկսում է աղի արցունք թափել։ Բնության թովիչ արթնումը հիշեցնում է նրան իր կյանքի վաղաժամ նիրհը։ Մոռանում է շուտով բոլորը՝ և՛ Միքայելին իր խմբով, և՛ հայրական գործերը, և՛ կեղծ ու ոչ կեղծ կտակները և եղբոր օր-օրի վրա սաստկացող սպառնալիքները։ Ամեն ինչ և ամենքին, բացի զավակներից։ Ա՛հ, մի՞թե բյուր անգամ նա երջանիկ չէր լինի. ապրելով կիսամերկ, կիսանոթ, լիներ ազատ, չունենար ամուսնական ձախորդ վիճակը, ինքն իր մոլորությամբ չխորտակեր իր կյանքը… ութ տարի առաջ…

Նա նստեց ծովափի մի նստարանի վրա հոգնած ու ուժասպառ՝ ոչ գիշերվա անքնությունից կամ ոգելից ըմպելիքներից, այլ հոգեկան տառապանքներից։ Ամենուրեք, ուր նայում էր, տեսնում էր երկու անմեղների դառը կշտամբանքով և կսկծալի աղերսով դեմքերը, այդ երկու զույգ աչքերը, որոնց շողերը մի-մի ասեղներ էին նրա սրտի մեջ։ Ո՛չ, ո՛չ, նա երբեք նրանց չի ձգիլ ճակատագրի հաճույքին, երբեք չի անջատվիլ նրանից՝ ո՛չ հանուն հայրական անեծքի, ո՛չ հանուն կրոնի, ո՛չ մայրական աղերսների և ո՛չ հասարակական նախապաշարումների ու արհամարհանքի։

Աղավնիներն ու ճնճղուկները թռչկոտում են այս ու այն կողմ՝ իրենց համար կեր որոնելով։ Ա՛հ, նույնիսկ թռչուններն աշխատանքի մեջ են և միայն մի խումբ մարդիկ, թմրած, դանդաղաքայլ անցնում են ծովափով, ըստ երևույթին անփույթ ու անհոգ, բայց իրոք կյանքից հոգնած ու ձանձրացած երիտասարդ հասակում։ Նրանց համար օրը նոր է վերջանում, գիշերը նոր է սկսվում, զեխությամբ, հարբեցողությամբ լի օրը, հիվանդոտ, անբնական գիշերը։ Առջևից թառ ածելով ու երգելով գնում են ասիական երաժիշտները, հետևից գալիս են մի քանի դատարկ կառքեր, հուսալով տանել «աղաներին» իրենց տները և ստանալ առատ վարձ։ Աջ ու ձախ գնացող գործավորները նայում են խմբին անտարբեր։ Հարստահարվածի ու ընկճվածի անզոր կատաղության հետ՝ նրանց գունատ ու վտիտ դեմքերն արտահայտում են և՛ մի տեսակ արհամարհանք, ազնիվ աշխատանքի արհամարհանքը դեպի ձրիակերությունը։ Ոչ ոք կանգ չի առնում շվայտության պատկերով զվարճանալու, վասն զի գործարանների սուլիչները հրամայողաբար գործի են կանչում նրանց, և նրանք չունին իրավունք մի վայրկյան անգամ ուշանալու։

Հանկարծ երեք մշակ, խումբը ճեղքելով, վազում են առաջ։ Բարձրանում է միահամուռ ծիծաղ։ Ոմանք ծափահարում են, ոմանք քարեր արձակում մշակների հետևից։ Ասիական երաժիշտները նվագում են ինչ-որ եվրոպական քայլերգ։ Մշակների ուսերի վրա նստած են Գրիշան, Մոսիկոն և Միքայելը։ Գդակները վեր բարձրացրած ու գոռգոռալով, նրանք ոտներով անխնա հարվածում են բանվոր գրաստների փորերն ու կողերը։ Ինչո՞ւ չէ. նրանք մի ռուբլի են տվել մարդկային էակներին, որ կատարեն անասնի պաշտոն, իսկ մի ռուբլին մշակի երկու օրվա վարձն է։ Եվ մշակներն ուրախ են, ծիծաղում են ու քրքջում. աղաներն են, թող քեֆ անեն, աղային ամեն ինչ ներելի է։

Սմբատը լուռ նայում է ծովի հեռավոր հորիզոնին, ուր առավոտյան նոսր, մանիշակագույն մշուշի մեջ նշմարվում է մի փոքրիկ կղզի։ Վաղը, մյուս օրն այդ կղզու հետևից կերևա շոգենավը, որ բերելու է նրա զավակներին ու կնոջը, այլ խոսքով նրա ուրախությունն ու վիշտը։

Մի վայրկյան երեսը ծովից դարձնելով, նա նկատեց պատանիների մի խումբ, որ երգելով ու աղաղակելով մոտենում էր ծովային լողարաններից մեկին։ Մեկը բաժանվեց խմբից և սկսեց շտապով հեռանալ։ Արշակն էր — Սմբատի կրտսեր եղբայրը, ռեալական դպրոցի աշակերտը ծպտյալ հագուստով։ Սմբատը հետևեց պատանուն և բռնեց փողոցի մեջտեղում։

— Դու օրվա այս միջոցին ի՞նչ գործ ունես այստեղ։

— Իսկ դո՞ւ ինչ գործ ունես,— հանդգնեց պատանին, թևն ազատելով եղբոր ձեռից։

— Հա՛, ուրեմն դո՞ւ էլ ես սկսել։

— Ինչպես և դու։ Տարբերությունը մեր մեջ այն է, որ ես ժամանակին եմ սկսել, իսկ դու ուշացել ես։

Պատանու հանդուգն պատասխանը կատաղեցնելով հանդերձ, շփոթեցրեց Սմբատին։

— Կորի՛ր տուն,— գոռաց նա։

— Քո բանը չէ։ Չկարծես թե քեզանից էի փախչում, դու ո՞վ ես, դու ի՞նչ իրավունք ունես ինձ վրա։ Իմ մեծը Միքայելն է... ես նրանից էի փախչում։

Սմբատի ձեռները թուլացան, բաց թողին պատանուն։ Ահա ի՜նչ, ասել է Մարութխանյանը այդ տղային էլ է շեղել ճանապարհից և լարել իմ դեմ...

Արշակը վազեց, միացավ ընկերներին և անցավ լողարան։ Ամբողջ գիշեր զվարճացել էր, հարբել, արթնացել և այժմ գնում էր ծովային ջրերի մեջ թարմանալու։

Միքայելի խումբը վճռեց զբոսնել ծովի վրա՝ նույնպես թարմանալու համար։ Վարձեցին ներկած երկու գույնզգույն մակույկներ և նստեցին սազանդարների հետ։ Հակառակ խմբի թախանձանքին, Սմբատը մնաց ծովափում՝ մի կապարային ծանրություն սրտի վրա։ Արդյոք, բարվոք չէ՞ր լինի, եթե նա ևս իր պատանեկությունն ու երիտասարդությունը վարեր այնպես, ինչպես այդ մարդիկ։ Այն ժամանակ թերևս չգործեր անուղղելի սխալը։ Նրանք չունեն բարոյական սկզբունքներ, բայց միշտ կարող են շտկել իրենց. մոլորված են, բայց ժամանակ ու միջոց ունեն ճանապարհի գալու։ Մինչ ի՞նքը… Ահ, երանի մնար ծնողների թևերի տակ, թերուս, նույնիսկ տգետ, քան օտար երկրում հանդիպեր այն էակին, որին իբրև թե սիրեց և որին այժմ ատում է, որից իբրև թե սիրված էր, և որն այժմ ատում է նրան իր հոգու ամբողջ զորությամբ։

«Այո՛, ամբողջ զորությամբ»,— կրկնեց նա մտքում,— այս իր խոսքերն են, որ կրկնում է ամեն օր։

Չհեռագրե՞լ արդյոք, որ այդ կինը մնա իր ծննդավայրում... Սակայն զավակները, այդ մի զույգ անմեղ ու զմայլեյի դեմքե՞րը...

VIII

Երբեք Ալիմյանների տունն այնքան անկոչ հյուրեր չէր ընդունել, որչափ Մարկոս աղայի մահվան քառասունքից հետո։

Ամենից առաջ եկավ թեմական առաջնորդը և դարձյալ խոսեց եկեղեցու կարիքների մասին: Հարկավոր է թեմի մի գյուղում եկեղեցի կառուցանել, եթե ոչ — գյուղական համայնքը կորած է։ Լյութերականները մտել են և Քրիստոսի փարախից մեկիկ-մեկիկ գողանում են անմեղ գառնուկներին։

Այրի Ոսկեհատը սրբազանին ներկայացրեց մի բավական կլորիկ գումար։ Երեք օր անցած մի լրագրում նորին սրբազանության ստորադրությամբ տպվեց շնորհակալական նամակ «հօրինակ այլոց հավատացելոց»։

Ներկայացան առանձին-առանձին Տեր-Աշոտը և Տեր-Սիմոնը։ Մեկը ֆերաջեի թևից հանեց մի ստորագրաթերթ և դրեց Սմբատի առջև։ Պետք է մի բան նվիրել այսինչ «հայտնի գործիչի և հրապարակախոսի անմահ երկերը հրատարակելու գործին», մի գործիչ, որ եթե աշխարհ եկած չլիներ, հայ ազգը կորած էր։ Մյուսը տխուր գույներով նկարագրեց մի խմբագրի նյութական վիճակը. մի խմբագիր, որ եթե ծնված չլիներ, եկեղեցին հիմնահատակ կլիներ։

Սմբատը երկուսին էլ մի բան տվեց՝ գլուխն ազատելու համար։ Մի քանի օր հետո այս մասին էլ լրագրում լուրեր տպվեցին։ Մի լրագրում գովված էր Տեր-Աշոտը և խայտառակված էր Տեր-Սիմոնը, իբրև «խավարամիտ», մյուս լրագրում գովված էր Տեր-Սիմոնը և խայտառակված էր Տեր-Աշոտը, իբրև «ծակ ազատամիտ»։

Ներկայացավ մի երիտասարդ և հայտնեց, թե երգեցողության պրոֆեսորներն ասել են, որ նա անզուգական տենոր է. պետք է գնա Իտալիա, փող չունի։ Ներկայացավ մի ուրիշը և, ցույց տալով մի խծբծանք, ասաց, բոլորը նրան խորհուրդ են տալիս գնալ մայրաքաղաք՝ նկարչական ձիրքը մշակելու։ Եկան և գալիս էին տիրացուներ, գաղթական քահանաներ, աղքատ աշակերտներ, և բոլորը նպաստ էին խնդրում։ Հասավ այն տեղը, որ Սմբատը հրամայեց սպասավորին՝ այլևս ոչ ոքի չընդունել տանը։ Այն ժամանակ արշավանքն ուղղվեց դեպի գրասենյակ։ Զարգարյանը բարկացած ամենին վռնդում էր։ Այնուհետև մուրացկաններն սկսեցին հալածել Սմբատին փողոցում, կլուբում, խանութներ մտնելիս և ամեն տեղ, ուր երևում էր։

Հերթը հասավ թղթակից Մարզպետունուն։ Հազիվ, երկար հետևումներից հետո, հարմար րոպե գտավ և Ալիմյանին մենակ բռնեց գրասենյակում։ Նրա բախտից հաշվապահ Զարգարյանն էլ այնտեղ չէր, գնացել էր բանկից փող բերելու։

Մարզպետունին սկսեց հեռվից։ Մի ժամանակ հայերը կարծում էին, թե ազգը պահպանվում է կրոնով։ Եվրոպական քաղաքականության «համասփյուռ ճառագայթները տարածվեցին և մեր վրա»։ Այժմ ազգին հարկավոր են, իհարկե, ոչ միայն ավետարան ու շարական, այլև գիտություն, արվեստ, մանավանդ գրականություն։

Խոսելով այս ուղղությամբ, Մարզպետունին կամացուկ շոշափեց խնդրի նուրբ կողմը։ Հայտնվեց, որ մի գիրք է շարադրել և փող չունի հրապարակելու։ Եթե մի լուսամիտ մեկենաս դուրս գար, չի ասում նվեր,— ո՛չ, ո՛չ, Մարզպետունին նվեր վերցնողներից չէ — այլ պարտք տար, յուր «համեստ երկը» կձգեր մայրենի աղքատիկ գրականության գանձարանը։ «Պատահաբար» ձեռագիրն էլ մոտն էր, հանեց, սեղանի վրա դրեց։ Վերնագիրն էր «Մահացյալ անմահներ»։ Խոսքը հինգերորդ դարի «փայլուն աստղերի» մասին է։ Եթե հեղինակն աջողություն գտնի, պիտի անցնի մեր ժամանակներին, որովհետև «այժմ էլ կան անմահներ»։

Հակառակի պես հենց այս շահագրգիռ րոպեին ներս մտավ Զարգարյանը և մի կապոց թղթադրամ դրեց Սմբատի առջև։ Մարզպետունին գիտեր, որ հաշվապահն իրեն չի սիրում։ Նայեց փողերին ու փողկապն ուղղեց։

— Այդ ի՞նչ է, պարոն թղթակից, գի՞րք եք լույս ընծայում,— ասաց Զարգարյանը հեգնաբար։

Հեղինակն շտապեց ձեռագիրն իր կողմը քաշել։

— Բարեկամ, խնայեցեք թուղթն ու թանաքը. բարեկամ, դուք գրող չեք, այլ մրող... Գործով զբաղվեցեք...

— Այդ ձեր խելքի բանը չի։

Սմբատը տվեց հեղինակին հիսուն ռուբլի։ Հեղինակը դրամը դրեց «Մահացյալ անմահների» մեջ, գլուխ տալով և, մի սպառնական թունալի հայացք ձգելով Զարգարյանի վրա, դուրս գնաց։

— Ինչո՞ւ տվեցիք,— ասաց հաշվապահը։

— Մարդ է, տերը նրա հետ, գուցե կարոտության մեջ է...

Զարգարյանը դառն հեգնությամբ ժպտաց։ Կարոտություն, ա՜խ պարոն Ալիմյան, դուք դեռ երիտասարդ եք, դուք դեռ չեք հասկանում, ինչ ասել է իսկական կարոտություն, այո՛, ներեցեք, չեք հասկանում։ Իսկական կարոտությունը դռնե-դուռ չի ընկնում, ձայն չի հանում, չի գոռում ու լալիս ուրիշների մոտ, այլ միայն զգում է, միայն տառապում։

Նրա ձայնը դողում էր, աչքերի մեջ երևում էր անսովոր փայլ. յոթ տարի էր նա ծառայում էր այս գրասենյակում, և ոչ ոք չգիտեր, որ աղքատը, բուն աղքատը հենց այդ մարդն է։ Ամսական քառասուն ռուբլով պահում էր վեց հոգուց բաղկացած մի ընտանիք — անդամալույծ եղբորը, նրա կնոջն ու աղջկանը և այրի քրոջը երկու զավակների հետ։ Եվ երբեք ոչ ոք այդ մարդուց չէր լսել գանգատ իր վիճակի դեմ։ Դա այն լռիկ ու համեստ հերոսներիցն էր, որոնք ուրիշների համար ուտում ու մաշում են իրենց սիրտը և հետո մի օր չքանում աշխարհի երեսից, առանց որևէ հետք թողնելու, բացի գուցե երախտագիտական զգացումից՝ երախտագետ բարերարվածների սրտերում։ Նրանք կյանքի տառապանքները կրում են լուռ ու մունջ, խեղդում են իրենց կոկորդում դառն արցունքները, վախենալով թունավորել մերձավորներին տված մի կտոր հացը։

Սակայն չքավորության լուծը, որ մինչև այժմ Զարգարյանը կրել էր անտրտունջ, այլևս սկսել էր դառնալ նրա համար անտանելի։ Ահա ինչու նա վերջին ժամանակ հուզվում էր։ Վտիտ ուսերը, որոնց վրա բարձված էր ահագին ընտանիքի հոգսը, չէին դիմանում ծանր բեռան և ավելի ու ավելի կորանում էին: Պետք է մի օր նյարդերը խորտակվեին, որպես չափից դուրս ամուր ձգված լարեր։ Ա՜խ, մանկության հասակից այդ լարերի վրա հնչել էր միայն կարիքը։ Այնինչ, մյուս կողմից՝ երբեք չէր լռել անձնասիրության ձայնը, աղքատի անզոր հպարտության ձայնը, որ սոսկալի դիսսոնանս է նրա կյանքի սրտաճմլիկ ողբերգի մեջ։

Նա զսպեց իրեն, նստեց պարապելու, բայց չկարողացավ։ Գրիչը ձգեց սեղանի վրա։ Պարզ էր, այսօր մի արտաքո կարգի վիշտ ուներ։ Սմբատը գաղտնի դիտում էր նրա տարօրինակ շարժումները, զգալով, որ նա դարձյալ մի բան ուզում է ասել և չի վստահանում։

— Պարոն Սմբատ,— խոսեց, վերջապես, Զարգարյանը, ոտքի կանգնելով,— խնդրեմ ինձ արձակեցեք պաշտոնից։

Սմբատը զարմացած նայեց նրա երեսին։ Յոթ տարի այդ մարդն անվրդով ծառայել է և այսօր ուզում է դուրս գալ։ Անշուշտ, մի խոշոր պատճառ կա։

— Դուք ավելի լավ պաշտո՞ն եք գտել,— հարցրեց նա։

— Ո՛չ, ես դեռ պաշտոն չեմ գտել:

— Կնշանակե, հարստացել եք։

— Այո՛, պարտքերով:

— Ես չեմ հասկանում, ինչո՞ւ եք ուրեմն ուզում թողնել ձեր պաշտոնը:

— Նրա համար, որ ես այսուհետև այստեղ ավելորդ եմ: Լսել եմ, որ ուզում եք հաշիվները նոր սիստեմով պահել, իսկ ես մասնագետ չեմ։

— Այո՛, մտադիր եմ նոր սիստեմով պահել հաշիվները, բայց դուք դարձյալ ինձ հարկավոր եք... Պարոն Զարգարյան, այդ չէ պատճառը, երևի, դուք վիրավորված եք մեզանից...

Զարգարյանը բռնեց իր ջղուտ, երկայն մատներով նոսր սևագույն միրուքը և ասաց հանկարծ.

— Այո՛, վիրավորված եմ... Ձեր եղբայրը, պարոն Սմբատ, ինձ հալածում է, ես այլևս այստեղ մնալ չեմ կարող։ Անտանելի է, ազատեցեք ինձ. շնորհակալ եմ, որքան պահեցիք...

Սմբատը մտատանջության մեջ ընկավ։ Դուրս բերել Զարգարյանին չէր ուզում, այնինչ գիտեր, որ Միքայելը, արդարև, հալածում է հաշվապահին այն օրից, երբ սա այլևս փող չէր տալիս նրան։

— Կկամենա՞ք տեղափոխվել հանքերը,— հարցրեց նա։

— Հանքե՜րը...

— Այո՛։ Ես ձեզ կնշանակեմ կառավարչի օգնական ու հաշվապահ։ Այնտեղ կունենաք ձրի բնակարան չորս սենյակից բաղկացած: Կարող եք տեղափոխել և ձեր տնեցիներին։ Դուք այժմ ստանում եք ամսական քառասուն, այնտեղ կստանաք երկու անգամ ավելի...

Զարգարյանը չհավատաց ականջներին, նայեց զարմացած տիրոջ երեսին։ Սմբատը կրկնեց իր առաջարկությունը։ Զարգարյանի դեմքը մի վայրկյան ժպտաց, և այս առաջին ուրախ ժպիտն էր, որ տեսավ Ալիմյանը նրա մռայլ երեսի վրա։

— Բայց ես հանքային գործերին տեղյակ չեմ,— ասաց նա անվստահ։

— Կսովորեք։ Եթե այդ է միակ առարկությունը, կարող եք վաղը ևեթ տեղափոխվել: Ես իսկույն գնալու եմ հանքերը, կհրամայեմ, որ սենյակները մաքրեն, պատրաստեն։

Կես ժամ անցած Զարգարյանը շտապում էր տուն, ուրախալի լուրը տնեցիներին հայտնելու։ Հաճելի հուզումից նրա երկայն ծնկները ծալվում էին։ Երբեք այնքան բախտավոր չէր եղել. ութսուն ռուբլի, ձրի բնակարան, ավելի մաքուր օդ անդամալույծ եղբոր համար և, որ ամենագլխավորն է, հեռու Միքայելից — ահա անսպասելի բախտ։

Խոսում էր ինքն իր հետ, հաշիվներ էր անում, պարտքեր վճարում, քրոջ երեխաների համար նոր հագուստներ դնում, ձեռները շարժում օդի մեջ, ժպտում, ծիծաղում, անցորդների ուշադրությունը գրավելով։

Հասավ մի նեղ, ցեխոտ և հոտած փողոց։ Մեծ դարբասով մտավ բավական ընդարձակ մի բակ, որ խոնավ էր, կեղտոտ, խորդուբորդերով լի։ Նա այնքան շփոթված էր, որ ներս մտնելիս ընդհարվեց մի կեղտոտ հագուստով թուրքի հետ, որ իսկույն հետ կանգնեց, գոչելով.

— Հա՛յ, ինձ մուռտառեցիր...

Բակում ուրախությունից բարևեց մի ոտաբոբիկ թուրքի, որ դանդաղ քայլերով, մի ձի առջևը դրած, քշում էր առաջ։ Ձիու կրծքին կապած էր մի պարան, որի մյուս ծայրը հասնում էր ջրհորին. երբ ձին հեռանում էր, ջրհորից դուրս էր գալիս մի տիկ, որ ջրի ազդեցությունից սպիտակել էր ու փափկել բամբակի պես։ Թուրքը շարժում էր պարանը, և ջուրը տկից թափվում էր ու հոսում մոտակա բաղնիքը։ Բակում աջ ու ձախ ճյուղավորված էին բազմաթիվ պարաններ, ծանրաբեռնված բաղնիսային լաթերով, որոնցից բարձրացող գոլորշին տարածել էր անասելի գարշահոտություն։ Լաթերն աջ ու ձախ հրելով, Զարգարյանը հասավ մի նեղ ու երկայն պատշգամբի, որ բակին հավասար էր։ Մտավ մի փոքրիկ, կիսախավար սենյակ, ուր խաղում էին երկու ոտաբոբիկ, կիսամերկ մանուկներ։ Քանի մի դեղնագույն աթոռներ, մի հասարակ աններկ սեղան՝ ծածկված սպիտակ մաքուր ծակոտիկ սփռոցով, վրեն դրած կլոր երկոտանի հայելի — ահա ամբողջ կահ-կարասին։ Պատերը սպիտակ կավից էին, հատակը նույնպես կավով սվաղած, միայն դեղին խսիրներով ծածկված։

Զարգարյանն անցավ մյուս սենյակը, որ նույն տեսքն ուներ, միայն առանց աթոռների ու սեղանի։ Երկայն թախտի մի անկյունում նստած էր նրա անդամալուծ եղբայրը — Սարգիսը։

Դեռ վեց ու կես տարի առաջ այդ մարդն աջող վաճառական էր հյուսիսային քաղաքներից մեկում։ Բախտի անիվը շուռ եկավ, բավական հարուստ խանութը դարձավ զոհ հրդեհի, մարդը սնանկացավ։ Չդիմանալով խայտառակության, կաթվածահար եղավ ու բևեռվեց անկողնին։ Մինչև այդ ժամանակ նա չէր հիշել, թե Կովկասում ունի մի եղբայր, որ պարապելով առաջ ուսուցչությամբ և այժմ մասնավոր գրասենյակներում, չափավոր ռոճիկով պահել է նախ իր ծերունի ծնողներին, իսկ հետո այրիացած քրոջը՝ իր զավակների հետ։ Դժբախտությունը հիշեցրեց նրան և դրդեց աղերսալի նամակով դիմել մոռացված եղբոր օգնության։ Եղբայրն ընդունեց նրան քրիստոնեական ներողամտությամբ և այն օրից կերակրում էր անդամալույծին, կնոջն ու աղջկան։

Երջանիկ մարդուց այժմ մնացել էր կես կմախք, մարմնի ձախ կողմը գոսացած, դեմքը կորցրած մարդկային արտահայտությունը, երեսն ուռած և աչքերը պլշած։ Սակայն այդ կես կմախքն իր երջանիկ անցյալից անխախտ պահպանել էր երկու բան — առողջ ստամոքս և մշտապես տրտնջող լեզու։ Կար տանն ուտելու բան, թե չկար, քաղցած էին երեխաները, թե կուշտ, միևնույն էր անդամալույծի համար։ Նա պիտի ունենար իր նախաճաշը, ճաշն ու ընթրիքը։ Ուրախ էր ընտանիքը, թե տխուր, տան մեջ առաջին տեղն էր բռնում օրից-օր մանկացող հիվանդի քիմքը։

Եվ այդ քմքի առաջին գերին էր նրա քսաներկու տարեկան դուստրը — Շուշանիկը։ Ամբողջ օրն օրիորդը գրեթե միայն նրանով էր զբաղված։ Թևից բռնած սենյակում զբոսեցնում էր, գիրք էր կարդում նրա համար, հետը թուղթ խաղում և ծառայում՝ որպես աղախին։ Նա դեռ սիրում էր այդ կես-կմախքը, և սիրում էր զգայուն սրտի բոլոր ուժով։

Շուշանիկը կերակրում էր անդամալույծին, երբ հորեղբայրը ներս մտավ։ Դա միջին հասակից քիչ բարձր, գունատ, բայց ոչ հիվանդոտ դեմքով մի աղջիկ էր, հագնված, հարկավ, շատ հասարակ և ուսերին գցած մի մոխրագույն ասվյա շալ, որ ծածկում էր նրա կանոնավոր իրանը։ Նրա պարզ գույնի մտախոհ աչքերից բուրում էին հրեշտակային հեզություն և անսահման համբերություն։ Մի ձեռին կերակրի ամանը, մյուս ձեռին գդալը — այդ վայրկյանին նա հիշեցնում էր գթության անձնվեր մի քրոջ, որ կարծես իր սրտի վիշտն ու ուրախությունը նվիրել էր ուրիշների անդորրությանը։ Բայց նա ավելի էր, քան մի գթության քույր. նա մի սիրող դուստր էր, որի սիրտը բաղկացած էր էոլյան նվագարանի լարերից։

Զարգարյանը հաղորդեց ուրախալի լուրը։ Երկու վաղաժամ թառամած կանայք, սև հագնված, որոնցից մեկը քույրն էր, մյուսը՝ եղբոր կինը, ուրախության թեթև կռինչ արձակեցին։ Շուշանիկի մելամաղձիկ դեմքի վրա փայլեց լուսավոր ժպիտ։ Եվ նա, ճակատի վրա թափվող շոկոլադի գույն թանձր մազերը հետ տանելով, նայեց հոր երեսին։ Անդամալույծն ուրախ չէր եղբոր հաղորդած լուրին կամ գուցե թաքցրեց ուրախությունը։ Այդ պահին նա բարկացած էր, որովհետև տաք կերակուրն ուշացրել էին։ Մի քանի րոպե առաջ հայհոյել էր կնոջը, եղբորը, ամբողջ ընտանիքին և ամբողջ աշխարհին։ Բոլորը նրան թշնամացել են և դիտմամբ քաղցած են թողնում, որ սովից մեռնի։ Լսելով եղբոր խոսքերը, թե այսուհետև պիտի ապրեն հանքերում, նա առողջ ձեռով հրեց կերակրի ամանը և գոչեց.

— Դու ուզում ես ինձ տանել նավթի հորում խեղդե՞լ... Չեմ գնալ, չեմ գնալ...

Շուշանիկը հոր եղբորը սիրում էր ոչ պակաս, քան հորը։ Այն մարդը, որի վրա ծանրացած է ամբողջ ընտանիքի հոգսը, փոխանակ շնորհակալության, հանդիպում է մերձավորի դժգոհության։ Եվ այն էլ եղբոր կողմից, մի մարդու, որ հարուստ և առողջ ժամանակ հասարակ նամակագրության անգամ չէր արժանացրել նրան։ Դա երախտամոռություն չէ՞ արդյոք։ Ներքին տանջանքից օրիորդը սեղմեց բռունցքները, կարծես կամենալով սրտի դառն կսկիծը խեղդել եղունգների մեջ։

— Պապա,— ասաց նա զգացված ձայնով,— այսուհետև դու ամեն օր խորոված ձուկ կուտես, հորեղբայրս ռոճիկ շատ է ստանալու։

— Սուտ ես ասում,— գոչեց անդամալույծը, իր պլշած աչքերը դանդաղորեն հառելով աղջկա ճակատին։ — Դուք ինձ այնտեղ կթաղեք, կթաղեք... Գազը կտրաքացնեք, նավթ կվառեք, ինձ մեջը կգցեք... Ես ձեզ չե՞մ ճանաչում, ինչ է, դուք անաստվածներ եք։

Եվ, գլուխը դնելով բարձի վրա, սկսեց լալ երեխայի պես.. Զարգարյանը զսպելով իրեն, անցավ մյուս սենյակը։ Նա սոված էր, ուտել էր ուզում, բայց այնքան հուզված էր, որ մի երկու պատառ պանիր ու հաց բերանը դնելով, վեր կացավ տեղից։

— Հիվա՞նդ եք, հորեղբայր,— հարցրեց Շուշանիկը,— դողո՞ւմ եք։

— Ո՛չ, ո՛չ, հիվանդ չեմ։ Համոզիր հորդ, որ համաձայնի հանքերը տեղափոխվել։ Այնտեղ լավ կապրենք, աստված վկա, լավ կապրենք: Երեք սենյակ, ո՛չ, չորս, հասկանո՞ւմ ես, չորս, ամսական ութսուն ռուբլի, հանա՞ք ես իմանում։ Ով գիտե, գուցե կարողանանք մի աղախին էլ վարձել և քեզ ազատել տնային կոպիտ աշխատանքից։ Տե՛ս, ձեռներդ ինչպես կոշտացել են, Շուշան, չեմ ուզում, որ դու խոհանոցում աշխատես, դու, դու, ափսոս ես, գեղեցկուհի...

Շուշանիկը ծիծաղեց։ Զարմանալի մարդ է նրա հորեղբայրը, չէ՞ որ նա ուրիշների համար չի աշխատում խոհանոցում, այլ իր ծնողների, իր հորեղբոր, իր հորաքրոջ համար։

— Այդ ճիշտ է, ճիշտ է,— գոչեց Զարգարյանը,— մենք մեր մերձավորների համար ենք աշխատում։ Բայց ո՞վ գիտե, երիտասարդ աղջիկ ես, ինչո՞ւ այդպես մաշվես, դեղնես... Ճշմարիտ է, ես երբեք չեմ գանգատվել, բայց հայրդ քեզ չի սիրում, Շուշանիկ, չի խնայում։ Նա երախտագետ մարդ չէ...

— Հիվանդ է, ներողամի՛տ եղիր...

— Հիմա՜ր,— արտասանեց Զարգարյանն արդեն մեղմացած,— մի՞թե ես բարկանում եմ նրա վրա։ Երբե՛ք։ Բայց պիտի հասկանա քո դրությունը, ես միայն քո մասին եմ հոգում։

Անդամալույծի սենյակից դուրս եկան օրիորդի մայրը և հորաքույրը։ Խոսակցությունն ընդհատվեց։ Պատշգամբից ներս վազեցին ոտաբոբիկ մանուկները, որոնցից մեկն արդեն ինը, մյուսը՝ յոթ ու կես տարեկան էր, արտասվելով փաթաթվեցին իրենց մոր փեշերին։ Դրացի թուրք ընտանիքի ավելի մեծ մանուկները հարձակվել էին նրանց վրա ու ծեծել։ Շուշանիկը գրկեց նրանց, հանգստացրեց, իսկ մայրը դուրս եկավ կռվելու հարևանների հետ, որ չեն զսպում իրենց մանուկներին։

— Գոնե այդ աղմուկից կազատվենք, ասաց Զարգարյանը,— այնտեղ հարևաններ չենք ունենալ։ Դե, լավ, Աննա, մի՛ կռվիր,— գոչեց նա մոտենալով դռներին,— չարժե, չարժե...

Աննան ներս եկավ բարկացած ու կամեցավ ծեծել իր երեխաներին, որ չէին լսում իրենց մորը և ամեն ժամ դուրս էին վազում թուրքերի հետ խաղալու։ Շուշանիկը պաշտպանեց մանուկներին, հեռացնելով նրանց մյուս սենյակը, ուսկից լսվում էին անդամալույծի մրմունջները։

— Կանչի՛ր նրան, կանչի՛ր այստեղ,— դարձավ անդամալույծն աղջկան։

Օրիորդը հասկացավ, որ հայրն ուզում է իր եղբորը, կանչեց։

— Դավիթ,— գոչեց անդամալույծը,— թե աստված ունես, ինձ ազատիր այս դժոխքից։ Այդ թուրք հարևաններն ինձ կսպանեն, կխեղդեն գիշերը։ Ա՜խ, այս բաղնիսի հոտն ինձ սպանեց… ազատի՛ր, ազատի՛ր…

Հետևյալ օրը Դավիթ Զարգարյանը գրասենյակի գործերը հանձնեց նոր հաշվապահին և տեղափոխվեց հանքերը։ Իսկ երրորդ օրը նա տեղափոխեց ընտանիքը։ Ուղևորվելուց առաջ անդամալույծը դարձյալ ասաց, թե չի ուզում հանքերում ապրել և առողջ ձեռով հրեց աղջկան, որ օգնում էր նրան տեղից վեր կենալու։ Բայց երբ եղբայրը վճռաբար ասաց, թե լա՛վ, կարող է մնալ քաղաքում, հիվանդը հայհոյեց նրան։ Ի՜նչ, ուզում են նրան թուրքերի ձեռքը գցել։ Կառք, շուտով կառք բերել տվեք և տարեք թեկուզ դժոխք…

Այդ օրը Սմբատն էլ հանքերումն էր։ Նրան հետաքրքրում էր Զարգարյան ընտանիքի վիճակը։ Զգում էր մի տեսակ հոգեկան հաճույք, որ այդչափ գոհություն էր պատճառել ստորադրյալին նոր պաշտոնով։

Կանանց հնամաշ հագուստները, տնային ողորմելի կահ-կարասին, երեխաների ցնցոտիները ծանր տպավորություն գործեցին նրա վրա։ Նա չգիտեր, որ Զարգարյաններն այդքան աղքատ են։

— Ո՞վ է այդ օրիորդը,— հարցրեց հաշվապահին:

Շուշանիկն էր, որ անբաժան մոխրագույն շալն ուսերին գցած, մեկ-մեկ սրբում էր քաղաքից բերված իրերը և տանում ներս։ Նրա պայծառ ու խելացի աչքերը, մելամաղձիկ դեմքն ակամա գրավեցին Սմբատի ուշադրությունը։ Չկարողացավ զսպել հետաքրքրությունը և գրեթե ինքն ակնարկեց քաղաք ուղևորվելուց առաջ Զարգարյանների տանը թեյ խմելու մասին։

Աղքատիկ ընտանիքը հրճվեց միլիոնատեր երիտասարդի համեստությամբ։ Թեյը մատուցանում էր Շուշանիկը պատշգամբում։ Անդամալույծը ներսում էր, և Սմբատը լսում էր նրա անընդհատ մրմունջները։ Երեխաները խաղում էին զավթում։ Իսկ կանայք զբաղված էին իրեղենները դասավորելով։

Սմբատը, ակամա գրավված Շուշանիկի պայծառ աչքերով, գեղեցիկ հասակով, համակրելի դեմքով, դիտում էր նրան, խոսակցելով իր ստորադրյալի հետ գործերի մասին։ Թվում էր նրան, որ չքավորության տակ օրիորդի հոգին այնքան չի ճնշվել, որ կա նրա մեջ ինչ-որ հպարտություն։ Միևնույն ժամանակ զգում էր, որ նա մի պահապան հրեշտակ է ողորմելի անդամալույծի, ցնցոտիապատ երեխաների և ամբողջ ընտանիքի համար։ Եվ որքան շատ էր դիտում, այնքան ավելի էր ուրախանում մտքում, որ գեթ համեմատական թեթևություն էր տվել աղքատ ընտանիքին։ Այսուհետև, երևի, նա այնքան չքավոր վիճակ չի ունենալ, և այդ երիտասարդ ու սիրունադեմ աղջկա տնային աշխատանքը կթեթևանա։

Հրաժեշտ տալիս, նրա աչքերն ակամա հառվեցին օրիորդի աչքերին։ Զգաց, որ ձեռը ցնցվեց իր ափի մեջ։ Դա աղքատի շփոթությունը չէր հարուստ մարդու մերձավորությունից։ Դա կանացի ամոթխածության ցնցումն էր, մի նոր ծանոթացած տղամարդի արդեն չափից դուրս հետաքրքիր հայացքից…

IX

Այն օրը Սմբատը մի առանձին կարոտով էր հիշում զավակներին, կառքի մեջ նստած, դարձյալ դիմելով դեպի հանքերը։

Եղանակը սառն էր։ Փչում էր սուր կտրուկ հյուսիսային քամի։ Խոշոր ավազը, երկրից բարձրանալով, պտտում էր օդի մեջ և փոքրիկ գնդակների ուժգնությամբ զարկում նրա երեսին։

Կառքը դուրս եկավ քաղաքից։ Դեպի աջ պարզվել էին նավթային գործարանները,— ծխի, մրի և շոգու խառնուրդով մթագնած սև քաղաքը։ Ծովը սքողված էր մոխրագույն մառախուղով, որ փոթորկի նշան էր։ Դեպի ձախ ամայի ավազուտ դաշտեր և լերկ բարձրավանդակներ էին, տեղ-տեղ հերկված, մեծ մասամբ չոր, տխուր, մռայլ։ Բուսականության հետք չէր երևում։ Ամեն տեղ ավազ ու կիր, քարքարուտներ և չորացած աղային լճեր, որոնք հեռվից փայլփլում էին ձյունապատ դաշտերի պես։

Գարնանը կարճ միջոցով այստեղ երկիրը ծածկվում է ցանցառ խոտերով։ Արտերը ծաղկում են, ցորենն ու գարին բարձրանում են երկու թիզաչափ։ Շուտով արեգակի կիզիչ ճառագայթները խորշակահարում են ու դեղնացնում ամեն ինչ։ Աղքատիկ հունձն սկսվում է, և ամառվա կիսին արդեն երկիը նորից հագնում է անգույն ցնցոտիներ։ Բայց այդ ցնցոտիների տակ պարունակվում է անհուն գանձ։ Այստեղ բնությունը, կարծես, երկրի երեսից խլել է ամեն հարստություն, որպեսզի ծծի երկրի մեջ։

Մեռյալ բնությունն ավելի է սաստկացնում Սմբատի թախիծը։ Այսօր նա միանգամայն դժբախտ է համարում իրեն։ Միքայելի հետ կռվել է կոնտր-կտակի վերաբերմամբ և բացարձակ ասել, թե կարող է դիմել դատարան և թե ինքը պատրաստ է թշնամանալ նրա հետ, բայց կամավոր բաց թողնել հոր ժառանգությունը ձեռից — երբեք։ Սակայն այս չէր նրա գլխավոր վիշտը։ Նա դեռ մտքում համոզված էր, որ նոր կտակը կեղծ է, և վերջ ի վերջո Միքայելը պիտի ինքը հաշտվի նրա հետ, ենթարկվելով օրինական իրավունքներին։ Կար տխրության ավելի խոր շարժառիթ։ Մինչև այժմ կարողանում էր հեռացնել իրենից ծանր մտքերը և, հաշտվելով իր վիճակի հետ, փակել աչքերն իրականության առջև։ Իսկ այժմ մի համառ ու անհաղթելի զորություն շարունակ դրդում է կրկնել մտքում․ «մի՞թե չկա ելք այս դրությունից»։

Մի՞թե ատելով կնոջը — պարտավոր է հավիտյան կապված մնալ նրա հետ։ Մի՞թե սիրելով զավակներին — պարտավոր է հավիտյան կրել հոր անեծքը, մոր դառը կշտամբանքների ծանրությունը։

Հայացքը ձգել էր դեպի հեռու տարածություն։ Այնտեղ, ընդարձակ բարձրավանդակի վրա երևում էր մի սև անտառ: Անտերև, անճյուղ ծառերի կախարդական մի անտառ, ուր սառնորակ աղբյուրների փոխարեն հոսում է թանձր ու սև մի հեղուկ, ուր թռչունների երգեհոնին փոխարինում են շվիկների սուլոցները, առավոտյան շամանդաղին — շոգին ու ծուխը։ Ուր գիշեր-ցերեկ գործում են հազարավոր մեքենաներ և բյուրավոր մարդկային ձեռներ։ Դա ստորերկրյա գանձարանն է — նավթային հորերի սև բուրգերի խտությունը, դաժանատեսք, ինչպես շրջակա ավազուտներն ու աղային լճերը, մթին, ինչպես երկրի բնակչության հոգին։

Մթին անտառը հետզհետե նոսրանում է, սև ծառերը հեռանում են իրարից։ Երևում են ցածր շինություններ, երկաթե գմբեթաձև շտեմարաններ, ապա էլեկտրական լապտերների և տելեֆոնի բարձր սյուները, բոլորը մրոտ ու նավթոտ, բոլորը սև։

Կառքն անցնում է մի մեծ նավթային լճի ափով և բարձրանում ստորեկրյա գանձարանի կտուրը։ Աջ ու ձախ գործում են հանքերը։ Այստեղ փորում են նոր հորեր, այնտեղ մաքրում են հները։ Բուրգերի գագաթներում պտտող անիվները ցույց են տալիս հորերի անդնդային գործունեությունը։ Մերթ ընդ մերթ այս ու այն կողմից լսվում են ինչ-որ խշշյուններ։ Դա հորերից դուրս բերվող հեղուկն է, որ թափվում է մոտակա չաների մեջ, խողովակներով հոսում ամբարները և հետո, ամենահաղթ շոգու ուժով, մղվում դեպի գործարանները։ Այնտեղ նա զտվում է, մաքրվում, ար արտահանվում աշխարհի բոլոր կողմերը, ոսկի դառնում և անցնում մի քանի տասնյակ բախտավորների գրպանը։

Այս բախտավորների թվին է պատկանում և՛ Սմբատ Ալիմյանը, որովհետև նա է օրինական ժառանգը Մարկոս աղայի հարստության։

Բայց նա մտքում ասում է.

— Ես դժբախտ եմ։

Կառքը կանգ է առնում մի բավական մեծ շինության առջև։ Սմբատը սթափվում է մտքերից, ցած է իջնում։ Հանկարծ, դառնալով դեպի դիմացի պատշգամբը, նրա տխուր դեմքը մի վայրկյան փայլում է, ինչպես մռայլ մեգն արևի շողերից։ Այդ շողերն են երկու պայծառ, խելացի և հեզ աչքեր…

Սմբատն անցնում է ցեխոտ ու նավթոտ մի տարածություն և Զարգարյանի հետ մտնում բուրգերից մեկի տակ։ Դա մի երկայնաձև փայտյա շինություն է, պատերը նավթով ողողված, հատակը հողային։ Մեջտեղում փորված է հորը — երկու թիզ լայնությամբ և կես վերստ խորությամբ մի կլոր ծակ, որի պատերը պատրաստված են երկաթով, այնպես որ նա իսկապես ներկայացնում է երկաթի խողովակ՝ գետնի մեջ ուղղահայաց խրված։

Ներս մտնելով, մարդ զգում է գազի սուր ու շշմեցուցիչ հոտը։ Շոգին մի անկյունում պտտեցնում է մի մեծ անիվ, որին փաթաթված հաստ ու լայն կաշվե փոկը, երկճյուղ անցնելով մինչև շինության կեսը, պտտեցնում է թմբուկաձև ահագին գլանը։ Մերթ դեպի առաջ, մերթ դեպի հետ պտտելով, գլանը բաց է անում կամ հավաքում իր վրա ոլորած երկայն պարանը նայելով, թե ինչ ուղղություն է տալիս նրան քովը կանգնած մշակը։

Այդ մշակը, տիրոջը տեսնելով, հանում է մորթե մեծ գդակը, գլուխ տալիս։ Սմբատը նայում է նրա նավթոտ երեսին և մտածում․

– Դու ինձանից դժբախտ չես…

Պարանն ուղղահայաց բարձրանում է վեր, ինչպես օդային օձ, բուրգի ծայրում փաթաթվում է մի անիվի և թեքվում ցած։ Նրա ծայրին կապված է մի քանի սաժեն երկայնությամբ մետաղյա դույլ։ Երբ գլանն արձակում է պարանը, դույլը սրընթաց գնում է հորի մեջ։ Զարկվելով երկաթի պատերին, դղրդալով ընկնում է ստորերկրյա լճի մեջ և, խուլ շառաչյուններ արձակելով, նորից բարձրանում է վեր՝ թանկագին հեղուկով լի։ Այդ հեղուկն օր-օրի վրա պիտի ավելացնի Ալիմյանների հարստությունը, այնինչ Սմբատը նրա խշշյունի մեջ անգամ լսում է․

— Դու դժբախտ ես։

Նա մոտենում է հորի բերանին և ականջ դնում։ Այնտեղ մթին անդնդում, կարծես կատարվում է ինչ-որ գեհենային գործողություն։ Նավթը եռում է դարերով կուտակված գազի զորությունից։ Լսվում են տարօրինակ ձայներ, նման քամու խուլ փոթորկի անտառի խորքում կամ ծովային ալիքների հեռավոր շառաչյուններին։ Սմբատի ականջին այդ ձայները հնչում են․

— Դու դժբախտ ես…

Երկայն դույլը ֆշշալով դուրս է սողում, որպես մի վիշապ իր բնից։ Քանի մի վայրկյան նրա կինամոնագույն բծավոր մեջքը փայլում է օդում։ Նա արագ բարձրանում է վերև, նորից կանգ է առնում, կարծես, հոգնած և մտածելով, զարկում է քիթն ինչ-որ ամրության և իր միջի հեղուկը թափում չանի մեջ։ Գազախառն նավթի կաթիլները, բյուրավոր փոշի դառնալով, ցրվում են օդի մեջ։

Ա՜խ, երանի մի զորեղ հարվածով Սմբատը կարողանար փոշի դարձնել այն ծանր վիշտը, որ քարի պես ճնշում է սիրտը։

Նա անցնում է մի ուրիշ բուրգ, հետո երրորդը, չորրորդը։ Ամենուրեք կեղտ, մուր, ցեխ։ Երևում են ոտաբոբիկ էակներ, ոտից մինչև գլուխ նավթոտ, ինչպես կենդանի պատրույգներ։ Այստեղ մարդկային կյանքը յուրաքանչյուր րոպե ենթարկված է վտանգի։ Մի թեթև անզգուշություն կրակի հետ, և կիզանուտ գազը կարող է բռնկվել ու օդը ցնդել մարդկանց։

Սմբատը մտնում է մի առանձին քարաշեն շինություն։ Զարգարյանը զարմացած է, երբեք նրա տերն այնքան մանրամասն չէր դիտել իր հանքերրը և երբեք միևնույն ժամանակ, այնքան մտախոհ չէր եղել, որքան այսօր։ Ինչո՞ւ, հարցնում են իրարու մշակները։

Հինգ վիթխարի հրեղեն աչքեր աղյուսյա պատի մեջ վառվում են, արձակելով խլացուցիչ աղմուկ։ Նավթային բոցը գլանաձև կաթսաների տակ մրրկի պես պտույտ-պտույտ է անում, գազանի պես մռնչում ու կատաղած լիզում երկաթե ակութի պատերը։ Կաթսաների մեջ եռում է ջուրը և մեքենաների համար շոգի արտադրում։ Երկու մշակ հերթով գիշեր-ցերեկ պտտվում են հրեղեն ակների առջև և նրանց մեջ շարունակ վառ պահում կրակը, որպես քուրմերն ատրուշանների մեջ։

Անսովոր մարդու վրա սարսափ է ազդում տիրող աղմուկը։ Միտքը կամա-ակամա սլանում է հեռո՜ւ, ու հեռո՜ւ, և մտացածին դժոխքը դառնում է իրական, այն տարբերությամբ, որ իրական գեհենին մարդիկ են իրենք իրենց դատապարտում կամավոր։ Թվում է, որ ահա, ահա կաթսաներից մեկը, մյուսը, չդիմանալով ջրի ու կրակի դիվային մրցմանը, կտրաքի և օդը կցնդի ամբողջ շինությունը, և ամենից առաջ իր առջև պտտող մշակներին, որ սոսկալի տաքության մեջ հազիվ կարողանում են շունչ քաշել։

Սմբատին թվում է, որ այդ հրեղեն ակներն անգամ արտասանում են․

— Դու դժբախտ ես։

— Զարգարյան,— դառնում է նա հաշվապահին,— չգիտեմ ինչու, այսօր, կարծես օդը խեղդում է ինձ։

— Այստեղ օդ բոլորովին չկա,— պատասխանում է Զարգարյանը, նրա ասածը հասկանալով ուղիղ մտքով։

Սմբատը լռում է, դուրս է գալիս։ Մտնում է տասը քայլ երկարությամբ և հինգ քայլ լայնությամբ մի սենյակ՝ ցածր լուսամուտներով։ Հատակն աղյուսյա է, բայց շատ տեղ ավերված, խորդուբորդերով լի։ Հազիվ մարդու հասակից մի թիզ բարձր առաստաղը ծխից ու մրից սևացել է, ինչպես խոհանոց, պատերը խոնավությունից բորբոսնել են և սպիտակ բծերով ծածկվել, որպես բորոտի դեմքը։ Սենյակի երկարությամբ մի պատի տակ երկու կանգուն բարձրությամբ փայտի թախտ է շինած, որի տակ հատակը հողային է։ Թախտի վրա դարսված են կեղտոտ, կույտեր — մշակների անկողինները։

Սմբատը նոր է միայն ուսումնասիրում, թե այդ խեղճերն ինչ տաժանակիր աշխատանք են վարում, ինչ վտանգավոր գործ են կատարում և ուր հանգստանում, ուր գիշերում։ Նա զգում է խղճի անսովոր խայթոց։ Նրան թվում է, թե ինքն ապօրինի է տիրացել հարստության, թե բոլորը, բոլորը, ինչ որ հայրը դիզել է, պատկանում է այդ խեղճերին և միայն նրանց սև ու կոպիտ ձեռների աշխատանքին։ Նա դառնում է Զարգարյանին և ասում.

— Մենք պարտավոր ենք մշակների համար նոր բնակարան կառուցանել։

— Վատ չէր lինի, պարոն Սմբատ, վատ չէր չինի,— կրկնում է Զարգարյանը, կարծես ուրախանալով։

— Այսօր ևեթ դիմեցեք մի ճարտարապետի և հատակագիծը պատվիրեցեք։

— Չսպասե՞նք Սուլյանի առողջանալուն։

Սուլյանը հանքերի կառավարիչ-ինժեներն էր, որ այժմ հիվանդ էր և քաղաքում պառկած։

— Կարիք չկա սպասելու, դուք հատակագիծը պատրաստել տվեք։ Որքա՞ն է մեր մշակների թիվը։

— Բալախանի վաթսուն, Սաբունչի հիսունհինգ, Ռոմանի հարյուր իննսուն… Ընդամենն առայժմ երեք հարյուր տասնուհինգ։

— Բոլոր հանքերում պիտի քանդել հին կացարանները և նորերը շինել տալ։ Այդ խոզաբներում մարդ ապրել չի կարող։ Գնանք թեյ խմելու, մանրամասն կխոսենք։

Սեղանի քով նա ինքը մատիտով մի թղթի վրա ընդհանուր գծերով նկարեց ապագա կացարանների հատակագիծը, տալով Զարգարյանին կարևոր բացատրություններ։ Նա հետզհետե ոգևորվում էր և ավելի ու ավելի եռանդով արծարծում հանկարծակի հղացած միտքը։ Նա պահանջում էր ոչինչ չխնայել կացարաններն ընդարձակ, լուսավոր ու հարմար կառուցանելու համար։

Թեյը դարձյալ Շուշանիկն էր մատուցանում, և այս անգամ արդեն այն սենյակում, որ հարմարեցրած էր հյուրերի համար և բավական լավ կահավորված։ Այսօր օրիորդը մազերը սանրել էր առանձին խնամքով, հագել էր միակ տոնային մեխակագույն ասվյա կտորից հագուստը։ Այսօր նրա ծննդյան օրն էր, լրանում էր քսաներկու տարին, մի օր, որ իսկապես նրա համար մինչև այժմ ոչնչով չէր տարբերվել տարվա մյուս օրերից. աղքատ ընտանիքը սովոր չէր տոնել իր անդամների ծննդյան օրը։ Եվ միայն անդամալույծը, հիշելով երջանիկ անցյալը, առավոտը պահանջեց, որ օրվա առիթով Շուշանիկը նրա համար կարկանդակ պատրաստի, մի պահանջ, որ աղջիկը կատարեց հաճույքով։

Սմբատը, գլուխը թղթին թեքած, նկարելով, Զարգարյանին բացատրություններ տալով, երբեմն գրեթե ակամա նայում էր վեր, օրիորդին և նկատում, որ օրիորդն էլ իրեն է նայում։ Զգում էր, որ Շուշանիկը հետաքրքրվում է իր բացատրած ծրագրով, և այս ավելի էր ոգևորում նրան։ Միևնույն ժամանակ, մտքում ինքն իր դեմ չարանում էր, որ օրիորդի հետաքրքրվելն իրեն զբաղեցնում է։

Նա միշտ այն համոզմունքին էր եղել, որ հայ կինը երբեք ընդունակ չէ առօրյա մանր, անձնական շահերից բարձրանալ։ Եվ ուսանողական շրջաններում միշտ եղել էր հայ կնոջ կատաղի հակառակորդը։ Հենց այս համոզմունքն էր գլխավորապես դրդել նրան իր իդեալը որոնելու օտար շրջաններում։ Այժմ նրան թվում էր, որ մի անհայտ համեստ աղջկա մեջ հանդիպում է հակառակը։ Իսկապես նա ոչ մի առիթ չուներ այդ աղջկան որևէ բանով իր շրջանի էակներից բարձր համարելու, քանի որ տակավին հետը մոտիկ ծանոթ չէր։ Բայց մի ներքին ձայն թելադրում էր, թե նրա մեջ կարող է գտնել այն, ինչ որ իր նախկին համոզմունքով զուր կլիներ որոնել ուրիշ ազգի կանանց մեջ։

— Ինձ թվում է,— ընդհատեց վերջապես Զարգարյանը Սմբատի ընդարձակ ծրագրի բացատրությունը,— որ եթե ձեր բոլոր ասածները բանվորների համար իրագործենք, կարժանանաք հարևան հանքատերերի թշնամությանը։

— Ինչո՞ւ։

— Իհարկե, այդքան բարի՜ք — բաղնիս, այգի, դպրոց, ընթերցարան, մինչև անգամ թատրոն։ Դրանք մեր երկրում չտեսնված բաներ են։

— Շատ սովորական և շատ հասարակ բաներ խիղճ ունեցող մի գործարանատիրոջ կամ հանքատիրոջ համար։ Ամեն մի բուրժուա իր ֆանտազիան ունի, իմ ֆանտազիան էլ այս է պահանջում։ Չկարծեք, թե շատ էլ հոգում եմ մշակների մասին։

Նա այս խոսքերն արտասանեց անփույթ եղանակով և անկեղծ։

— Երանի ամեն գործարանատեր այդպիսի ֆանտազիա ունենա,— ասաց Զարգարյանը, ակամա հրապուրվելով նրա համեստությունից։

— Թողնենք այդ։ Ահա, վաղը ևեթ այս ծրագրով դուք կպատվիրեք հատակագիծը, հետո կտեսնենք։ Իսկ առայժմ,— դարձավ նա Շուշանիկին,— օրիորդ, ասացեք, ի՞նչ դեր հանձն կառնեք այս ձեռնարկության մեջ։

— Ե՞ս,— հարցրեց Շուշանիկը, որ չէր սպասում այսպիսի առաջարկության,— ի՞նչ կարող եմ անել։

— Օօ՜, շատ բան։ Դուք կարող եք հանձն առնել գրադարան և ընթերցարան բանալու գործը։ Եթե չեմ սխալվում, դուք գիմնազիայում եղել եք։

— Մինչև յոթերորդ դասատուն,— պատասխանեց եղբորորդու փոխարեն Զարգարյանը։— Բայց գիտե ավելի, քան մի ուսումնավարտ։ Տանն ազատ ժամերը դատարկ չի անցկացնում։

Օրիորդը խորին հանդիմանական հայացք ձգեց հորեղբոր վրա, զուր աշխատելով զսպել շփոթմունքը։

— Ուրեմն ավելի լավ,— ասաց Սմբատը,— կան գործեր, որ կանանց ավելի են սազում, օրինակ՝ մի կիրակնօրյա ուսումնարան բանալը հասակավոր անգրագետների համար։ Երբ նոր կացարանները կպատրաստվեն, կարծեմ, կարելի է մի այդպիսի դպրոց բանալ իսկույն։ Հանձն կառնե՞ք, օրիորդ։

Ի՞նչ է նշանակում այդ։ Ծաղրո՞ւմ է արդյոք նրան այդ հարուստ երիտասարդը, թե՞ փորձում։ Պայծառ աչքերը հանդարտիկ ցած իջան, գունատ այտերը թեթևակի շառագունեցին, և օրիորդը չկարողացավ որևէ պատասխան տալ։

— Ինչո՞ւ ես լռում,— ասաց Զարգարյանը,— կարծեմ, դու պարտավոր ես շնորհակալություն հայտնել պարոն Ալիմյանին, որ քեզ է այդ գործն առաջարկում։ Ընդունի՛ր, թե չէ, հին ուսուցչի արյունը կսկսի բորբոքվել երակներումս։

Նա խոսում էր իր տիրոջ ներկայությամբ համարձակ, կատակով, բայց և մազու չափ չհպարտանալով հարստի բարեկամական վարմունքից։

— Եթե մի բանով կարող եմ օգտակար լինել, ուրախությամբ պատրաստ եմ,— ասաց, վերջապես, Շուշանիկը։— Կամենա՞ք էլի թեյ։

— Ո՛չ, շնորհակալ եմ։ Ուրեմն, մի օգնական ևս ունենք․ ցտեսություն, հետո ավելի մանրամասն կխոսենք։

Սմբատի հեռանալուց հետո, Զարգարյանը սկսեց հանդիմանել Շուշանիկին։ Ալիմյանը նրան այդքան հավատ է ուզում ընծայել, իսկ նա, կարծես չի կարողանում գնահատել այդ մարդու վստահությունը։

— Խելոք մարդ է, գիտե, որ դու այստեղ, այս ամայի երկրում, կարող ես տխրել, ահա ինչու է առաջարկում քեզ այդ գործը։

— Բայց չէ՞ որ ես ասացի, թե ուրախությամբ հանձն կառնեմ, եթե կարող եմ կատարել։

— Ի՞նչ ասել է «եթե կարող եմ կատարել»։ Հասարակ գրագիտության դաս տալը մեծ բան չէ։ Ո՞ր վարժուհին ավելի գիտե, քան դու, ո՞րն է քո չափ կարդացել ու զարգացել։

Օրիորդը, առանց մի խոսք ասելու, անցավ իր սենյակը։ Այնտեղ նա լուսամուտից աչքերով ուղեկցեց Սմբատին, որ կառք նստելով, գնաց քաղաք…

Հետևյալ օրը երեկոյան նա ասաց հորեղբորը.

— Աշխատիր շուտ շինել տալ նոր բնակարանները մշակների համար։ ճշմարիտ որ հներում ապրել անհնարին է։

— Դու ի՞նչ գիտես անհնարին է։

— Ես այսօր ման եկա և տեսա։ Այնտեղ նրանք հիվանդանում են…

Եվ նրա ձայնի մեջ զգացվեց անհուն կարեկցություն։

X

Տիկին Անուշ Ղուլամյանը նստած էր հյուրասենյակում, լուսամուտի մոտ, իր սիրած տեղում, ուսկից սովորաբար դիտում էր փողոցով անցնողներին։ Դեմուդեմ գտնվող տան առաջին հարկում բնակվում էր ինչ-որ օտարազգի ընտանիք, որ նոր էր վերադարձել ամառային ճանապարհորդությունից Ռուսիայում։ Մարդը ճարտարապետ էր, մի բարձրահասակ առողջ տղամարդ։ Կինը գեղեցիկ էր, էլեգանտ և հրապուրիչ։ Շատ բաներ էին պատմում այդ կնոջ մասին։ Եվ Անուշը շատ անգամ էր տեսել նրան մի երիտասարդի հետ՝ ավելի բան քնքուշ խոսելիս։

Այսօր առավոտ Անուշը դարձյալ ընդհարում էր ունեցել իր ամուսնու հետ։ Միմյանց ուղղել էին տասնյակ վիրավորական խոսքեր։ Այլևս մարդ ու կին իրարու մեջ ոչ մի գրավիչ հատկանիշ չէին գտնում։ Պատահում էին րոպեներ, երբ նրանք զգում էին նույնիսկ փոխադարձ ֆիզիկական զզվանք։ Պետրոսին գրգռում էին ու զզվեցնում Անուշի բեղիկները և տղամարդկային ձայնը։ Անուշին հրում էին Պետրոսի փոքրիկ, խորամանկ, յուղալի աչքերը, թարմ մսի գույն ունեցող ականջները, հաստ պարանոցը և մանավանդ գռեհիկ վարմունքը։

Այնինչ, նա դեռ հավատարիմ էր իր մարդուն, մի ամուսնու, որ ամեն քայլում դավաճանում էր նրան։

Եղանակը տակավին պարզ էր, արեգակը տակավին ջերմ ու պայծառ, օդը տակավին հանդարտ։ Հոկտեմբերի վերջն էր, մարդիկ դեռ շրջում էին բարակ վերարկուներով։

Ընդհարման տպավորությունը բավական մեղմացել էր։ Այժմ Անուշը, նայելով դիմացի հարևանուհուն, որ ուրախ-ուրախ թռչկոտում էր սենյակից սենյակ, զգում էր դեպի նա նախանձ։ Նրա սրտում վառվել էր կենսասիրության հուրը, արյունը եռում էր այնպես, ինչպես մի ժամանակ եռաց, կուրացրեց նրա աչքերը, դրդելով փաթաթվել Պետրոս Ղուլամյանի պարանոցին։ Բայց այդ արյունը տակավին անմեղ էր ամուսնական առագաստի առջև։

Լուռ մտախոհության մեջ էր, հիշում էր կարդացած վեպերից պես-պես արյունահույզ տեսարաններ, համեմատում էր իրեն այս կամ այն հերոսուհու հետ։ Հիշում էր օրիորդական անցյալը, պատանեկական հասակը։ Ուրա՜խ և անհոգ ժամեր։ Ինչե՞ր չէր անում դասընկերուհիների հետ, ի՞նչ կատակներ, գժություններ, երբ մանավանդ խմբովին վերադառնում էին «պտույտից»։ Նայել այս ու այն գեղեցիկ երիտասարդին, ժպտալ, ծիծաղել, միմյանց բոթելով, մի քանի թռուցիկ սիրային խոսքեր արտասանել լսելի ձայնով, «պարացնել խեղճերին», ցույց տալ, թե սիրահարված են երիտասարդի վրա։ Երբեմն նույնիսկ նամակներ գրել, տեսակցություն նշանակել։ Եվ այս բոլոր մանկական կատակների հեղինակն ու ղեկավարն էր Աննա Կորոլկովան, մաքսային չինովնիկի աղջիկը։ Նա էր բոլորից ավելի տաքարյունն ու համարձակը։

Ախ, երջանի՜կ ժամանակամիջոց, որ այնքան կարճ տևեց։ Տասնուչորս տարեկան չկար Անուշը, երբ ուսումը ձանձրացրեց նրան։ Եվ ի՞նչ ուսում, ո՞վ էր դաս պատրաստում։ Անուշը, ինչպես և շատերը նրա ընկերուհիներից, միայն ձևի համար էր դպրոց գնում։ Ծնողները միայն մոդի համար էին նրան այնտեղ ուղարկում, հենց այնպես, որպեսզի ուրիշներից հետ չմնա։

Դուրս եկավ չորրորդ դասատնից, ոչինչ հետը չտանելով, բացի այդ պատանեկական հիշողություններից։

Դիմացի տան դռները բացվեցին։ Գեղեցկուհի հարևանուհին դուրս եկավ, կարմիր հովանոցը կռնատակին, ձեռնոցները հագնելով և հետևից կանչելով. «մո՛պսիկ, մո՛պսիկ»։ Դուրս թռավ գնդակի արագությամբ մի մոխրագույն շնիկ, սև տափակ դնչով, վզին փաթաթած փոքրիկ բոժոժներ։ Ճանապարհորդությունից հետո գեղեցկուհին ավելի թարմացել էր, ավելի գեղեցկացել։ Այսօր միանգամայն բորբոքեց նա Անուշի նախանձը իր ազատ վարք ու բարքով։ Կարծես, հենց այդ նախանձն ավելի բորբոքելու համար, գեղեցկուհին մոտեցավ լուսամուտին և հարցրեց.

— Ի՞նչ եք այս հրաշալի եղանակին տանը նստել։ Նրանք ծանոթացել էին մի հասարակական երեկույթում։

— Ի՞նչ անեմ դուրս գամ․․․

— Զբոսնեցե՛ք ծովափում, մաքուր օդ շնչեցե՛ք։ Ախ, ներողություն, կարծեմ ձեզանում ընդունված չէ առանց ամուսնու տնից դուրս գալ,— ավելացրեց գեղեցկուհին անուշ հեգնությամբ։

— Ընդհակառակը, մեզանում ընդունված չէ ամուսնու հետ տնից դուրս գալը, եթե ակնարկում եք ասիական բարքերը։

— Այո՞, չգիտեի, մեզանում այսպես էլ կարելի է, այնպես էլ,— նկատեց գեղեցկուհին, աչքերը խորհրդավոր թարթելով։

Եվ գլուխն անուշիկ շարժելով, բաց արավ մետաքսյա հովանոցը, մի ձեռով վայելչագեղ բարձրացրեց շրջազգեստի փեշերը, հեռացավ կանչելով.

— Մոպսի՜կ, մոպսի՜կ․․․

«Մեզանում այսպես էլ ընդունված է, այնպես էլ», կրկնեց Անուշը մտքում։ Այո՛, ձեզանում ընդունված է, ինչո՞ւ մեզանում — ո՛չ։ Ինչո՞ւ միայն հայ կինը լուռ ու մունջ դիմանում է ամուսնու անառակություններին և չի ուզում նրան պատմել։ Ինչո՞ւ միայն նրա համար է այնքան դժվար դավաճանել ամուսնական առագաստին։ Երևի դա անկրթության և վախկոտության նշան է...

Զանգակի հնչյունն ընդհատեց նրա մտքերը։ Ցնցվեց, ոտքի կանգնեց։

Եկողը Միքայել Ալիմյանն էր։

Լուռ հրավիրեց երիտասարդին նստել դեմուդեմ։ Խոսեցին դիմացի հարևանուհու մասին։ Միքայելը ծանոթ էր զույգին և նոր հանդիպել ու խոսել էր գեղեցկուհու հետ։ Գիտեր նրա պատմությունը, գիտեր շատ ուրիշ համանման պատմություններ։ Եվ այն, ինչ որ մի քանի րոպե առաջ անցնում էր Անուշի մտքով, այժմ բացարձակ ասաց Միքայելը։ Ասաց և համարձակ պախարակեց հայ կնոջ երկչոտությունը։ Նրա ոճը և՛ հեգնական էր, և՛ լուրջ, և՛ հանդուգն։

Անուշը չէր հակառակում նրա ասածներին, միայն երբեմն անուշ կատակով արտասանում էր․ «լավ, հերիք է, ի՞նչ աներեսն եք»։ Եվ ուրիշ ոչինչ։ Բայց մտածում էր․ այո՛, հայ կինը լուռ ու մունջ դիմանում է մարդու անառակություններին, բայց նա՛ էլ հողային էակ է, նա՛ էլ սիրտ ունի, արյուն ունի։ Նա էլ կարող է մի օր դուրս գալ համբերությունից։

Եվ չէր վիրավորվում Միքայելի կրքոտ հայացքներից։ Ընդհակառակը, այդ հայացքները խորին հաճույք էին պատճառում նրան։ Միքայելը հազիվ զսպում էր իրեն։ Ներսում եռացող կիրքն այրում էր նրան և դրդում դեն ձգել միանգամից մանկական անվստահությունը։ Զգում էր անդիմադրելի փափագ՝ հարձակվել տիկնոջ վրա, գրկել այդ գիրուկ իրանը, փաթաթվել այդ վավաշոտ պարանոցին, ինչպես արեգակից տաքացած օձ, և մի երկարատև բոցավառ համբույր դրոշմել այդ թեթևակի շառագունած այտերին։

Տիկինը մատների մեջ խաղացնում էր մի ոսկե ապարանջան, որ հանել էր սպիտակ, փափուկ բազկից։ Մի անգամ, Միքայելի աչքերին նայելիս, ձեռները թուլացան, ապարանջանն ընկավ ծնկների վրա, սահեց սև մետաքսյա շրջազգեստի վրայով և անհայտացավ մի ակնթարթ փայլերով։

Միքայելն արագ թեքվեց ցած, Անուշը նույնպես, հետ մղելով իր բազկաթոռը։ Մինչ նրանք գորգի վրա որոնում էին ապարանջանը, արեգակի շողերը լուսամուտի ապակիների միջով ընկել էին Միքայելի գլխին ու Անուշի պարանոցին։ Տիկինը մարմնի մեջ զգաց վերին աստիճանի գրգռեցուցիչ ջերմ։ Նրա մազերի ծայրերը շփվում էին Միքայելի ճակատին — այնքա՜ն գլուխները մոտիկ էին միմյանց, այտերի վրա զգում էր երիտասարդի կրքոտ շունչը։ Այնինչ, Միքայելն այրվում էր ոտից մինչև գլուխ ավելի սաստիկ, քան այն գիշեր օպերետային դերասանուհու մոտ՝ թևը-թևին սեղմելիս։ Չգիտեր այժմ ինչո՛ւ է թեքվել, ի՛նչ է որոնում։ Նայում էր գաղտուկ տիկնոջ ուռուցիկ կրծքին, սպիտակ երկծալ կոկորդին և շրթունքները կրծոտում։ Աչքերը վառվել էին, ուղեղը մթագնել էր, որպես տենդային տաքության մեջ։ Մի վայրկյան ևս, և գուցե չզսպեր իրեն, գրկեր տիկնոջ գլուխը, սեղմեր կրծքին բորբոքված կրքերի բոլոր թափով։

Անուշը գլուխը բարձրացրեց, ապարանջանը գտել էր․․․ Նա կամեցավ հագցնել իր բազկին. առաջացավ ինչ-որ դժվարություն։

— Թույլ տվեք,— ասաց Միքայելը, որ տակավին դողում էր հուզումից։

Անուշը ձեռը մեկնեց, մի քիչ էլ ամբողջ իրանով թեքվելով առաջ։ Արդեն այսքանը բավական էր Միքայելի համար, որպեսզի նրա սրտից չքանա կասկածի վերջին նշույլը։ Այժմ Անուշի այտերը գունատվել էին, աչքերը պսպղում էին, կուրծքն ուժգին բարձրանում էր ու իջնում։ Նրա աչքերից չէր հեռանում հարևան գեղեցկուհու ուրախ, համարձակ, երջանիկ կերպարանքը։

Միքայելը նրա փափուկ բազուկը սեղմել էր ձեռների մեջ ամուր։ Որպես թե ճիգն է անում ապարանջանի ծայրերն ագուցանել միմյանց։

Անուշը մերթ ընդ մերթ քաշում էր ձեռը, որպես թե կամենում էր բազուկն ազատել։

Միքայելի ձեռների տաքությունն այրում էր նրա կաշին։

— Ա՜խ, այս արեգակն էլ — ասաց նա, ծիծաղելով, մի քիչ տեղից բարձրացավ, թողնելով բազուկը Միքայելի ձեռների մեջ, և ծածկեց լուսամուտի փեղկը։

Արեգակի շողերի հետ չքացավ երիտասարդի ուղեղի վերջին լուսո շառավիղը։ Խոլ կիրքը կլանեց նրան ամբողջովին։ Վավաշամոլ արյունը բռնկվեց, խփելով գլխին, որպես ուժգին եռացող ջուրը փակ կաթսայի կափարչին։ Նրա ատամները բացվել էին, շրթունքներն անասնական հեշտանքից դողդողում էին, որպես վառարանի առջև պահած թուղթ։ Շունչը հուր էր արտադրում, իսկ աչքերը կորցրել էին մարդկային ամեն արտահայտություն։ Նա մարմնացած կիրք էր, այրող, անասնական կիրք․․․

Անուշը փորձեց նրա ձեռներից ազատվել, մի թույլ ճիչ արձակելով։ Երևի փորձը շատ չնչին էր, թե ոչ, տիկինը ֆիզիկապես նրա չափ և գուցե ավելի ուժեղ էր։ Միքայելը քաշեց նրան իր կողմ, այս անգամ արդեն կոպտաբար։

— Ի՞նչ եք անում, գժվեցի՞ք,— գոչեց Անուշը և ազատվեց նրա ձեռներից։

Նրանք նայեցին միմյանց։ Միքայելն ամաչեց։ Բայց երկուսն էլ դողում էին եռացող կրքերի ուժգնությունից։ Անուշը շտապով լուսամուտի փեղկը բաց արավ, նայեց դեպի փողոց։

Քանի մի վայրկյան Միքայելն անշարժ կանգնած էր։ Նայում էր տիկնոջ ուսերին, պարանոցին, ցիրուցան եղած խիտ մազերին։ Հետո վերցրեց գտակն ու գնաց, արտասանելով․

— Մնաք բարով։

Սկզբում Անուշն ուրախ էր Միքայելի չերևալուն և մտքում պախարակում էր իրեն, որ թույլ տվեց երիտասարդին այնքան առաջ գնալու։ Անցան առաջին օրերը, և նա սկսեց անհանգստանալ։ Միգուցե Միքայելին վիրավորեցի։ Բայց ինչո՞վ, մի՞թե նրանով, որ չկամեցավ վերջապես մոռանալ ինքն իրեն և ընկնել օտար տղամարդի գիրկը։ Սակայն ի՞նչ կլիներ, եթե ընկներ իսկ։

Այստեղ Անուշը կանգ էր առնում և մտախոհության մեջ խորասուզվում։ Ամուսինն արդեն այնքան զզվելի էր թվում, որ տեսնել անգամ չէր ուզում նրա երեսը։ Երեխաները, դիրքը, հասարակական կարծիքը — ահա ինչն էր կաշկանդում նրան։ Ախ, ինչո՞ւ այնքան դժվար է մեղանչելը։ Այնինչ, կրքեըը քանի գնում այնքան սաստկանում են։ Նա սպասում է Միքայելին, սպասում է անհամբեր, սրտի բաբախումով։ Իսկ Միքայելը չի երևում։ Ամեն օր Անուշը որոշ ժամին նստում է սովորական տեղում և նայում դեպի փողոց ու դիմացի լուսամուտները։ Հարևան գեղեցկուհին թռչկոտում է ուրախ ու զվարթ, սենյակից-սենյակ և շարունակում դավաճանել ամուսնուն։ Իսկ Միքայելը դեռ չի գալիս։

Վերջապես, մի օր եկավ։ Ներս մտավ ոչ առաջվա պես զվարթ ու ժպտուն, այլ լուրջ ու տխուր դեմքով։ Նա զղջում է իր արածի մասին, եկել է ներում խնդրելու։ Եվ զղջալ ստիպում է այն սերը, որ տածում է դեպի համակրելի էակը։ Անուշի նախանձը գրգռվում է. ո՞վ է այդ համակրելի էակը, որին սիրում է Միքայելը։ Ի՞նչպես է հանդգնում սիրել մեկին և վատ միտումներով այցելել մյուսին։

— Ո՞վ է նա, ո՞վ է,— հարցնում է Անուշը հետաքրքրրված։

— Չեք ճանաչի, մի սիրուն գերմանուհի է,— պատասխանում է Միքայելը։

Անուշը նախանձից շրթունքները կրծոտում է։ Նա չգիտե, որ դա ուրիշ ոչինչ է, եթե ոչ խորամանկություն Միքայելի կողմից։ Հնարելով սիրուն գերմանուհուն, նա ուզում էր նախանձի միջոցով վերջնական հարվածը տալ տիկնոջ պարկեշտության վերջին մնացորդին։

Անուշն աշխատում էր լուրջ ձևանալ, զսպելով կրքերը, բայց իզուր։ Նա խոսում էր Ալիմյանի հետ կողմնակի բաների մասին, բայց միտքը զբաղված էր սիրուն գերմանուհով։ Որքան Միքայելն անտարբեր էր ձևանում, այնքան տիկինը տաքանում էր։ Նա սկսեց դարձյալ խոսել իր ընտանեկան դառն դրության մասին առանց այլևս զսպելու իրեն։ Մերթ հառաչում էր, գլուխը կրծքին թեքելով, մերթ ձեռով վճռական շարժումներ անելով, արտասանում էր. «Է՜հ, ինչ արած», կամ «աշխարհի երեսին անհոգս մարդ չկա» և այլն, և այլն։

Միքայելը դարձյալ անտարբեր էր։ Նա գտել էր տիկնոջ թույլ երակը։ Նա հրաժեշտ տվեց, ասելով, որ իրեն սպասող կա և դուրս գալիս մի հեգնական ժպիտ պարգևեց տիկնոջը։

Այդ օրը երեկոյան Անուշը, իր ննջարանում առանձնացած, խորհում էր ապագայի մասին։ Անտանելի էր այլևս կենակցությունը Պետրոսի հետ։ Երեխա էր, սխալվեց, խաբվեց։ Քի՞չ են խաբվում կանայք, նա էլ խաբվեց, մի՞թե մինչև մահ պիտի տուժի։ Պետրոսն է մեղավոր ոտից մինչև գլուխ և դեռ նա է միայն դավաճանում։ Ո՞ւր է արդարությունը։ Ո՛չ, Անուշը չի կարող այլևս կոպիտ, տգեղ, զզվելի մարդու հետ ապրել։ Նա կգնա թեմական առաջնորդի մոտ, կընկնի ոտները, կաղաչի, որ նրա համար Էջմիածնից ապահարզանի իրավունք բերել տա։ Եթե ձրի չի միջամտիլ, Անուշը կկաշառի նրան։ Այդ հոգևորականները — փողով միշտ միացնում են անմիանալին և բաժանում անբաժանելին:

Սակայն դա Անուշի ուղեղի վերջին խոսքն էր։ Այնուհետև կրքերն ամբողջովին կլանեցին նրան, ճիշտ այնպես, ինչպես ինը տարի առաջ։ Միքայելի շինծու անտարբերությունը դարձավ նրա համար անվերջ տանջանքների աղբյուր։ Պետք էր մի կերպ վերջ տալ այդ տանջանքներին։ Եվ վերջ տվեց։

Օրերն անցնում էին. Անուշն ու Միքայելը ծծում էին բուռն կրքերի արբեցուցիչ հյութը։ Չէին մտածում իրենց արածի մասին, չէին անգամ խոսում։ Սիրո հարատև ջերմությունը և կրքի անցողիկ հուրը դարձել էին հոմանիշ։ Կյանքի երջանկությունը զզում էին փոխադարձ խոլական հեշտանքի մեջ։ Առանց մտածելու արտասանում էին. «սիրում եմ», և հավատացած էին, թե սիրում են, թե հենց այդ է իսկական սերը, որ դրվատում են վիպասանները և աստվածացնում բանաստեղծները։

Սակայն փոքր առ փոքր իրականության շողերն սկսեցին մուտք գործել մթագնած ուղեղների մեջ։ Անցավ բուռն հեշտանքի պահը, և մի օր Անուշը փոքր-ինչ սթափվեց։ Այժմ միայն սկսեց պարզ ակնարկել Միքայելին այն բանի մասին, որի վերաբերմամբ կամեցել էր խոսել, հանդուգն քայլն անելուց առաջ և չէր վստահացել խոսելու։— Նա ուզում է բաժանվել Ղուլամյանից և...

Եվ չշարունակեց. առաջին անգամի համար այսքանն էլ բավական էր։ Մի՞թե Միքայելը չի հասկանում, չգիտե՞, թե կինն ինչպես կարող է տանջվել, ապրելով չսիրած մարդու հետ միևնույն հարկի տակ, սրտով ու հոգով նրանից բաժան, ուրիշին նվիրված։

Միքայելը լուռ լսեց նրա ակնարկը, ապա գրկեց, համբուրեց և դուրս եկավ։ Եվ այդ օրից նրան պաշարեց անսովոր մտահոգություն։ Անուշի ցանկությունը — բաժանվել մարդուց — նրան նեղը գցեց։ Ի՞նչ հիմարություն, հա՜, հա՜, հա՜, խլել մարդուց նրա օրինական կնոջն ու հետը ապրել։ Ի՞նչ կասի հասարակությունը։ Եվ այն էլ մի կնոջ հետ, որ, հա՜, հա՜, հա՜ երկու երեխա ունի, որ արդեն ինը տարի է ամուսնացած է և թարմությունը կորցրած…

Քնքո՜ւշ բեղիկներ, ինչո՞ւ այս խորհրդածությունների ժամանակ կորցնում էիք ձեր հրապոյրը։ Ինչո՞ւ Անուշը դառնում էր մի առօրյա, սովորական էակ, նման մյուս կանանց, առանց արտաքո կարգի արժանիքների։ Նմա՞ն։ Ո՛չ, այդ էլ սխալ է…

Ահա ինչ պատահեց մի օր։ Համբուրելով Անուշին, Միքայելը հանկարծ շրթունքների վրա զգաց մի անախորժ խտղտում և նույն վայրկյանին բաց թողեց տիկնոջ գլուխը, որ անզոր թեքված էր իր կրծքին։ Նայեցին միմյանց երեսին։ Անուշը սովորաբար աշխատում էր Միքայելի դեմքի վրա և աչքերի մեջ կարդալ նրա հոգու ելևէջները։ Այս անգամ, սակայն, չգուշակեց նրա իսկական զգացումը։ Նրան թվաց, որ երիտասարդը պատրաստվում է նոր թափով հարձակվել իր վրա, այնպես, ինչպես սովորաբար անում էր, գրկել, համբուրել: Եվ նա ինքը հարձակվեց, գրկեց ու սկսեց խելագարի պես համբուրել։

Միքայելն աննկատելի աշխատում էր չդիպչել նրա շրթունքներին: Թվում էր նրան, որ բեղիկների անախորժ շփումն այս անգամ կդրդի ավելի զգալի ձևով հրել իրենից Անուշին։ Եվ այն ժամանակ, հարկավ, տիկինը պիտի վիրավորվեր ու վշտանար։ Ի՞նչ անբնական երևույթ։ Զարմանալի է, այո՛, զարմանալի, որ հենց այդ բեղիկները նրան խելքից հանեցին։ Ի՞նչ անբնական երևույթ, ի՞նչ ծաղր բնության։ Կինը պետք է կին լինի իր բոլոր արտաքին հատկանիշներով. իսկ այդ բեղիկնե՞րը… ֆո՞ւ… Իսկ այդ կոպիտ բարիտո՞նը… ֆո՜ւ…

Բոցակեզ կրքերի հնոցի մեջ այդ վայրկյանները միայն ծխի մութ կետեր էին, որ հայտնվում էին և իսկույն չքանում։ Իսկ հնոցը վառվում էր դեռ նախկին ուժով։ Պատահում էր, որ Միքայելը քիչ էր մնում իր գրկի մեջ խեղդեր Անուշին, եթե միայն ուժը պատեր խեղդելու։ Եվ երբ բաժանվում էր նրանից, սիրտը լցվում էր ինքնագոհության շլացուցիչ զգացումով։ Բաա՜, նա մի անդիմադրելի, սրտակեր առյուծ է, մի անզուգական դև, որի հրապույրն ընդունակ է կուրացնել ամենաառաքինի կանանց ու ձգել նրա գիրկը, ինչպես ձգեց այդ կնոջն այդպես շուտ և այդքան հեշտ... Ինչո՞ւ, ուրեմն, միայն այս հաղթությամբ բավականանալ և ավելի հեռու չգնալ...

XI

Անցել էր երկու շաբաթ Քյազիմ-բեգի մոտ տեղի ունեցած օրգիայից։ Այդ օրից Սմբատին չէր հաջողվում Միքայելին տեսնել տանն այնպես, որ կարողանար հետը լրջորեն խոսել կոնտր-կտակի մասին։ Ճշմարիտ է, խնջույքի հետևյալ օրը Միքայելը նրան դրականապես հայտնել էր, թե դիմում է դատարան, բայց մինչև այժմ դեռ այս մասին լուր չկար։

Տասը տարի էր Միքայելը գիշերը ցերեկ և ցերեկը գիշեր էր դարձրել։ Տուն էր գալիս գիշերվա երեք-չորս ժամից ոչ առաջ, քնում էր մինչև երեկո, զարթնում, մի բաժակ թեյ խմում և անհայտանում։ Թե ուր և որպիսի կյանք էր վարում — այժմ այս գաղտնիք չէր Սմբատի համար։ Այժմ նա ճանաչում էր այն սպանիչ մթնոլորտը, ուր հալվում էր նրա եղբոր երիտասարդ կյանքը։

Նա ուզում էր տեսնվել Միքայելի հետ և խնդիրը լուրջ հողի վրա դնել։ Կոնտր-կտակը կրում էր հանգուցյալի իսկական ստորագրությունը։ Նա ինքն ասաց Միքայելին, թե կեղծիքը, եթե իրավ կեղծիք է, շատ ճարպիկ է ձեռնարկված։ Նա եղբորն ընդունակ չէր համարում այդչափ վտանգավոր խարդախության։ Եվ համոզված էր, որ ուղիղ ճանապարհից շեղողն այս դեպքում փեսա Մարութխանյանն է. մի մարդ, որին ատում էր ամբողջ հոգով։ Այդ մարդը ոչ միայն Միքայելին և Արշակին էր լարել նրա դեմ, այլև իր կնոջը։ Գրեթե ամեն օր Մարթան գալիս էր մոր մոտ և բողոքում, որ Սմբատը «խլել է» նրա մասը ժառանգության։ Մի անգամ նա այս մասին խոսեց Սմբատի հետ և ասաց մի քանի կոպիտ խոսքեր։ Քույր և եղբայր վշտացրին միմյանց, և Մարթան դուրս եկավ ծնողների տնից արտասունքն աչքերին։

Նույն օրը Սմբատը վճռեց տանը մնալ, սպասել Միքայելի զարթնելուն։ Իրիկնադեմ էր արդեն, երբ վերջապես սպասավորը հայտնեց, թե Միքայելը զարթնել է։ Սմբատը շտապեց նրա սենյակը։ Միքայելը մետաքսե խալաթը հագին, թեյ էր խմում։ Նա ընդունեց եղբորը գլխի թեթև շարժումով, որպես մի օտար ու աննշան հյուրի։ Գունատ էր, ինչպես միշտ, աչքերի տակերը կապտած, երեսը թորշոմած։

Սմբատը խնդրեց նրան մի անգամ էլ ցույց տալ կտակը։ Միքայելն ասաց, թե կտակը մոտը չէ, այլ դատարանում, սակայն մի քանի րոպե անցած հանեց գրպանից բանալիների կապոցը և բաց արավ սեղանի անթիվ դարաններից մեկը։

Սմբատը հանեց ծոցի գրպանից հոր մի քանի ստորագրերը՝ զանազան պայմանագրերի և հաշիվների տակ, ուշադիր համեմատեց կտակի ստորագրության հետ։ Մազու չափ տարբերություն չկար։ Նույն գլխատառերը, տառերը, ընդգծումը և նույն երկայնությունը ստորագրի։ Կասկածի վերջին նշույլը պիտի փարատվեր։ Բայց մի բան դարձյալ շփոթեցնում էր Սմբատին։ Եթե արդարև ճիշտ է կտակը, ինչո՞ւ ուշացնում են և չեն ներկայացնում դատարանին. չէ՞ որ նա մի քանի անգամ դրականապես հայտնել է, թե կամավոր մի թույլ զիջումն անգամ մտադիր չի անելու։ Եթե Միքայելը տատանվում է, Մարութխանյանը չպիտի տատանվի․ այդ մարդու համար գրպանի շահը բարձր է բոլոր ազգակցական և բարոյական շահերից։

Միքայելը դարձյալ առաջարկեց նրան հաշտությամբ գործը վերջացնել։ Եվ նա այս անգամ էլ դրականապես մերժեց։ Բանն այն է, որ քաղաքում արդեն լուր էր տարածվել, թե նա ապօրինի է տիրացել հայրական ժառանգությանը։ Պարզ էր, որ եթե զիջողություն աներ, մարդիկ ավելի պիտի համոզվեին, թե իրավ նա ապօրինի ժառանգ է։ Նա սկսեց համոզել Միքայելին, թե դատարանը կապացուցանի կոնտր-կտակի կեղծիքը, և նա կկորչի իր դաշնակցի հետ։ Այդ դաշնակիցը վտանգավոր մարդ է, փույթ չէ, որ նրանց փեսան է։ Նա իր ամբողջ կարողությունը դիզել է խարդախ միջոցներով։

— Ես Մարութխանյանին շատ լավ եմ ճանաչում,— ընդհատեց Միքայելը,— բայց այս դեպքում նա խարդախ չէ։ Վերջապես, ի՞նչ գործ ունեմ նրա հետ. ես ուզում եմ լինել հարուստ, ինքնագլուխ, ազատ, և ոչ թե քո ողորմելի պրիկաշչիկը...

— Կատարիր մեր հոր կամքը և կլինես ինձ հետ հավասար ժառանգ։

— Այսինքն՝ ամուսնանամ, հա՜, հա՜, հա՜։ Դու շա՞տ բախտավոր ես, որ ինձ խորհուրդ ես տալիս ամուսնանալու։ Հը՞մ. սրտիդ հիվանդ տեղին դիպա, հաա՞։ Էէ՜, բարեկամ, որքան ուզում ես ինձ շառլատան համարիր, բայց ես էլ քիչ թե շատ խելք ունիմ։

— Ես բախտավոր եմ իմ զավակներով։

— Զավակներո՞վ,— այդ կարող է լինել, բայց շատ քիչ է։ Ինչո՞ւ չես ասում «և նրանց ծնողով»։ Դժվար է, չէէ՞։ Այո՛, որովհետև սուտ ասած կլինես։

— Իմ կինը շատ խելոք և առաքինի կին է։

— Հենց քո դժբախտությունն էլ այդ է։ Եթե խելոք և առաքինի չլիներ, հանգիստ խղճով կարող էիր երես դարձնել, իսկ այժմ վախենում ես հասարակական կարծիքից...

— Ես հասարակական կարծիքից երբեք չեմ վախեցել, ապացույց, որ հենց հակառակ այդ կարծիքի եմ ամուսնացել։

— Ուրեմն զավակնե՞րդ են արգելում։ Տեսնո՞ւմ ես. որ կողմ նայում ես — թարսություն։ Մեկը զավակներին է սիրում, կնոջն ատում, մյուսի կինն է դավաճանում, երրորդը՝ ուղղակի չի հաշտվում կնոջ բնավորության հետ։ Եվ այսպես, որ կողմ նայում ես — ընտանեկան դրամա։ Իսկ դու ուզում ես, որ ես էլ մի այդպիսի խղճալի հերոս դառնամ։ Ո՛չ, բարեկամ, ավելի լավ է շառլատան մնալը։ Վերջապես, ինչի՞ս է հարկավոր կինը, քանի որ ուրիշների կանայք կան։ Հենց այսօր, մի ժամից հետո ես կլինեմ ուրիշի կնոջ մոտ...

— Միքայել, քո անբարոյականությունը չափ չունի...

— Ի՞նչ, ինչ ասացի՞ր, անբարոյականությո՞ւն, հա՜, հա՜, հա՜։ Հիանալի բառ։ Գիտե՞ս ինչ, սիրելիս, գալուդ օրից դու իմ վերաբերմամբ բռնել ես ուսուցչի դիրք։ Իհարկե, իրավունք ունես, քանի որ, հա՜, հա՜, հա՜, օրինավոր կտակի մեջ մեր հայրը քեզ վրա պարտք է դրել՝ ինձ ուղիղ ճանապարհի բերել։ Բացի դրանից, չէ՞ որ մեծ եղբայրս ես, այն էլ մեծ ուսումով։ Իսկ ես ո՞վ եմ։ Թերուս, տգետ, անբարոյական։ Բայց լսի՛ր․ ես ատելով ատում եմ այն բանը, որ մտքումդ ինձ համարում ես փչացած։ Այն երեկո Ադիլբեկովի տանը արյունս գլխովս էր տալիս, երբ ինձ վրա ներողամիտ-ցավակցական հայացքներ էիր ձգում։ Ձգում էի, որ դու մտքումդ ինձ խղճում ես։ Օ՜օ, շատ եմ տեսել քեզ պես հերոսներ։ Ահա մեր քաղաքի բոլոր բժիշկները, իրավաբանները, ինժեներները. նրանք էլ են խոսում ուրիշների բարոյականության մասին, քանի որ նոր են, իսկ հետո, երբ մտնում են կյանքի մեջ, երեսներն ուռցնում են ու կարմրեցնում, բարոյական սկզբունքները թափում են ծովը, գրպանները լցնում, ուղեղները դատարկում։ Ընկերանում են երեկվա մաքսանենգին էլ, իրենց աղաներից գողացած փողերով մարդ դարձած պրիկաշչիկներին էլ, կեղծ սնանկացածներին էլ, անկեղծ ապուշներին էլ, ինձ նման փչացածներին էլ։ Մտնում են միևնույն ճահճի մեջ և, երևակայելով, որ ժամանակի թևերի վրա եթերք են բարձրանում, օր-օրի վրա խրվում են մինչև իրենց կոկորդը։ Նայիր, սիրելիս, իդեալներ կունենաս, չլինի նավթահորի մեջ թաղես, զգո՛ւյշ, և միայն քո մասին մտածիր... Ցտեսություն, ես պիտի գնամ ուրիշի կնոջ մոտ... Իսկ կտակը... իսկական է։ Եթե չես ուզում դատարանները քաշքշեն քեզ, առայժմ վաղը ինձ համար պատրաստիր հինգ հազար ռուբլի... Ցտեսություն...

Նա անցավ ննջարանը՝ հագուստը փոխելու։

Սմբատն աչքերով ուղեկցեց նրան մինչև դռները, ուսերը թոթափելով։ Արդյոք, դա մի գեղեցիկ պաճուճապատանք չէ՞ ասեղներով լի, որին պիտի զգույշ մոտենալ` ձեռները չխայթելու համար։ Ինչևէ. այդ երիտասարդը զուրկ չէ խելքից, նույնիսկ սրամտությունից։ Բայց այնուամենայնիվ Սմբատը չի խաբվիլ այդ խարդախ թղթով, կպահպանի իր իրավունքները։ Չի խաբվիլ և՛ այդ պերճախոսությունով, կաշխատի ուղիղ ճանապարհի բերել հարազատ եղբորը։ Մյուս օրը Միքայելը մտավ գրասենյակ և կրկնեց, թե իրեն հինգ հազար ռուբլի է հարկավոր։ Սմբատը մերժեց։

— Շատ լավ,— ասաց Միքայելը,— Մարութխանյանից կվերցնեմ ապագա ժառանգությանս հաշվին։

Այդ օրից երկու եղբոր հարաբերություններն ավելի լարվեցին։ Մարութխանյանն անընդհատ գրգռում էր Միքայելին ոչ այնքան դատ բանալու եղբոր դեմ, որքան ձանձրացնելու ամեն օր կոնտր-կտակի միջոցով։ Այդ մարդուն կատաղեցնում էր Սմբատի սառնությունը, և նա գիշեր-ցերեկ խորհում էր, ի՞նչ միջոցներ գտնի հակառակորդին հաղթելու համար։ Մի՞թե Սմբատը պիտի անպատիժ վայելի այդ ահագին հարստությունը․ նա, որ չի աշխատել, չի մտածել և հանկարծ տիրացել է միլիոնների։ Ո՛չ, դա անարդարություն է, և Մարութխանյանը երբեք չի թույլ տալ այդ տղային հանգիստ վայելելու հայրական փողերը։ Նա գիտեր, որ Սմբատն ատում է իրեն, մտքում համարելով խարդախ։ Եվ այս հանգամանքն ավելի էր բորբոքում նրա թշնամական զգացումը։ Սակայն նա չէր կորցնում իր սառնասրտությունը և արտաքուստ տակավին վարվում էր Սմբատի հետ բարեկամաբար։ Իսկապես նա ինքը հույս չուներ կոնտր-կտակի զորության վրա։ Դա մի միջոց էր Սմբատին վախեցնելու և դրդելու, որ գեթ մասամբ գոհացնի իր քրոջը, տալով նրան ժառանգությունից մի որևէ մաս։ Մյուս կողմից՝ կտակը հնարել էր, Միքայելին իր ձեռների մեջ առնելու համար, և արդեն առել էր։ Այժմ նրանք իբրև դաշնակիցներ կապված էին այլևս խարդախ ձեռնարկության բոլոր հետևանքներով և Մարութխանյանը զգում էր, որ Միքայելն առանց նրան ոչ մի քայլ չի կարող անել։ Իսկ այս հանգամանքը ձեռնտու էր նրան մի այլ նպատակի համար։ Նպատակ, որին հասնելն ավելի դյուրին էր համարում, քան Ալիմյան ժառանգությունից մի բան ստանալու և գուցե ավելի արդյունավետ․․․

Մարութխանյանը քաղաքում վայելում էր հարգանք։ Թե ինչ անցյալ էր ունեցել և ինչ միջոցներով հարստացել — այս մոռացվել էր բոլորի կողմից։ Նա բավական հայտնի գործարանատեր էր, խելոք վաճառական — այսքանը հերիք էր։ Նա գիտեր իր դիրքը պահպանել բոլորի մոտ և ոչ մի առիթ ձեռքից բաց չէր թողնում՝ իր վարկն այսպես կամ այնպես բարձրացնելու համար։

Ահա այսպիսի առիթ համարեց նա թեմական առաջնորդի ներկայությունը և մի օր նրան հրավիրեց ճաշի իր գործարանը, որ գտնվում էր Սև քաղաքում։

Սև քաղաքը, արդարև, սև էր, որպես կախարդական մի աշխարհ, որ կրում էր իր վրա աստվածային անեծքի դրոշմը։ Գիշեր-ցերեկ ծխնելույզներից առատորեն դուրս սլացող մուրը ներկում և ապականում էր ամեն ինչ, որ կար այստեղ, սկսած շինանյութերից մինչև երկինքն ու թռչունները։ Մթնոլորտը մշտապես տոգորված էր թանձր ծխով, որի միջով արեգակի ճառագայթները հազիվ-հազ տարածում էին երկրի վրա մի տեսակ պղնձագույն լույս։ Փողոցները լի էին նավթային փոսերով ու ճահիճներով, որ շրջապատված էին ամեն տեսակ աղտեղություններով։ Այստեղ մրից սևացած խոզերը խորդալով ու միմյանց դնչահարելով, ուտելիք էին որոնում, իսկ չքավոր կանայք դույլերով նավթ հավաքում։ Գետնի երեսին և գետնի տակ տարածված էին անթիվ մետաղային խողովակներ։ Լսվում էր նրանց միջով հոսող նավթի ձայնը, որ հիշեցնում էր մերթ ծղրիդների երգը գիշերային խավարի մեջ, մերթ մուրճի ծանր հարվածները մի աներևույթ դարբնոցում։ Դա նավթային արդյունաբերության զարկերակներն էին — բյուրավոր մարդկային էակների դժոխային աշխատանքի և միայն մի քանի տասնյակ բանվորների հարստության չափ։

Մարութխանյանի գործարանը գտնվում էր Սև քաղաքի կենտրոնում։ Դա մի ընդարձակ շինություն էր, զանազան բաժանմունքներով։ Բակը շրջապատված էր մարդու հասակից քիչ բարձր քարե պարսպով և լի անթիվ պարագաներով։ Երևում էին երկաթի նավթային շտեմարաններ, լայն, բարձր, գմբեթաձև, այս ու այն կողմ ճյուղավորված խողովակներ գետնի վրա և օդի մեջ, ջրմուղներ, կոտրած կաթսաներ, ինչ-որ անիվներ, ծորակներ։ Մերթ ինդ մերթ շինություններից դուրս էին գալիս ինչ-որ մարդկային էակներ, կեղտոտ, ոտից մինչև գլուխ թաթախված սև հեղուկի մեջ, կիսամերկ, մռայլ, որպես վայել էր սև աշխարհի բնակիչներին:

Մի երկհարկանի տան ընդարձակ պատշգամբի վրա ժողովվել էին քաղաքի հայտնի հայ գործարանատերերը, հանքատերերը, խանութպանները, տոկոսառուները և ինժեներները։

Նորին սրբազանությունը չէր երևում։ Հյուրերը նրան էին սպասում, որ սեղան նստեն։ Այստեղ էր և Միքայելը՝ իր բոլոր ընկերների հետ։ Մարութխանյանը ոչինչ չէր խնայել ճաշը կարելիին չափ բազմամարդ և շքեղ դարձնելու։ Նա հրավիրել էր նույնիսկ թղթակից Մարզպետունուն այն մտքով, որ ճաշի նկարագրությունը տպվի լրագրում։

Այստեղ էր նաև Պետրոս Ղուլամյանը։ Միքայելն անվրդով մոտեցավ նրան, սեղմեց ձեռը, հարցրեց առողջության, ընտանիքի և գործերի մասին։ Պետրոսը հաճույքից հալվում էր, որ միլիոնատերի որդին այնքան ուշադիր է դեպի մի հասարակ խանութպան։ Բայց որովհետև ավելի գործնական էր, քան փառասեր, ուստի դարձյալ ակնարկեց նավթային հողի մասին։ Եվ Միքայելն այս անգամ խոստացավ Սմբատի նոր գնած գետնից մի կտոր էժան գնով տալ նրան։ Խանութպանի աչքերը փայլեցին շահամոլության կրքից։

Նորին սրբազանությունը ժամանեց։ Հյուրերը հրավիրվեցին նստել սեղանի քով, որ երկու շար բացված էր մի ընդարձակ դահլիճում։ Սեղանապետ ընտրվեց Սրաֆիոն Գասպարիչը, որը հագել էր նոր մունդիր, երեսը նոր սափրել տվել, և բեղերը սանրել առանձին խնամքով։

Միքայելն իր ընկերների հետ բռնեց սեղանի վերջին անկյունը։ Այստեղ նրանք կարող էին ազատ խոսել, ծիծաղել, զվարճանալ։ Միայն Պապաշան թույլ չտվեց իրեն նրանց միանալ և իբրև ամենահարուստ ու ամենապատվավոր հյուր, տանտիրոջ առաջարկությամբ, նստեց սրբազանի մոտ։ Այսօր նա տրամադրված էր շատ լուրջ։ Շրջանը նեղ ընկերական չէր, այլ հասարակական, իսկ նա ամբողջ քաղաքում հռչակված էր ազգասեր, բարերար և հասարակական շահերի անկեղծ նախանձախնդիր... Երբ սեղանապետն առաջարկեց սրբազանի կենացը, Պապաշան կամեցավ «երկու խոսք» ասել և ոտքի կանգնեց։

— Սրբազան, ըըը, պարոններ, ըըը,— սկսեց նա,— մունք հայերս դե որ լա՛ ըըը մի եկեղեցի օնինք։

— Օնինք,— շշնջաց Գրիշան ընկերական շրջանում։

— Ես լա ընդրա հարազատ զավակը լինելով, ասում եմ, վըեր ըըը պարտավոր ենք պաշտել, ըըը, դրա համար էլ խմում եմ լա...

— Դարդուբալա՛,— շշնջաց դարձյալ Գրիշան։

— Ընդրա ըըը ըսպասավորին կենացը, ցանկանալով ըը, վըեր...

Պապաշան կանգ առավ, նայեց սեղանապետի բեղերին։ Այնտեղ խոսքեր չգտնելով, ցուցամատը սուզեց գինով լի բաժակի մեջ, ուր լողում էր մի ճանճ։

— Մի խոսքով,— շարունակեց, ճանճը մատի ծայրով գցելով հատակի վրա,— ինչ ըըը գլուխներդ ցավացնեմ ըըը լա մեր սրբազանին կենացը, խնդրում եմ, լոխ էլ երկենաք ոննի...

Բոլորը տեղերից բարձրացան, գոչելով․

— Կեցցե՜ սրբազանը, կեցցե՜ Առաքելյանը...

Սրբազանն առաջարկեց «տեղական համայնքի» կենացը։ Նույնպես ատենաբանեց։ Դրվատեց «համայնքին», գովեց նրա «ընտիր դասի» ազգասիրությունը, բարեսրտությունը, առատաձեռնությունը, առաքինությունը, անհուն խելքը։

— Զո՞ւյգ, թե՜ կենտ,— հարցնում էր Մոսիկոն Մելքոնին։

Հետո սրբազանը դարձավ նոր սերնդին, խոսեց երիտասարդության մասին, հայտնեց իր համոզմունքն էլեկտրական լույսի վերաբերմամբ, համեմատեց նրան տեղացիների խելքի հետ։ Ասաց, թե տեղական երիտասարդությունը բոլոր հայ երիտասարդությունից լուսամիտ է, աստվածավախ է և հզորամիտ։

Այդ միջոցին Գրիշան չարաչար հայհոյում էր օպերետային դերասանուհուն, որ դավաճանել էր նրան։ Մելքոնը գանգատվում էր, թե մի շաբաթ է իր կինը հիվանդ է, և ինքն ստիպված է երեկոները տասը ժամից հավի պես տանը թառ լինել։ Իսկ Մոսիկոն համոզում էր նրանց երեկոյան «մի թեթև վերտուշկա» սարքել։

Սրբազանը նստեց տեղը, քրտինքը սրբելով։

Դարձյալ քանի մի ընդհանուր կամ պաշտոնական կենացներ, և սեղանը տաքացավ։ Հերթը հասավ ազատամիտ Տեր-Աշոտին և պահպանողական Տեր-Սիմոնին, որոնք միմյանց ջգրու առաջարկում էին իրենց հարուստ ծխականների կենացները։

Մարզպետունին սաստիկ չարացել էր մտքում։ Ոչ ոք չէր առաջարկում մամուլի կենացը։ Այնինչ, նա արդեն մտքում շարադրել էր այս մասին ատենաբանություն, որ պիտի ասեր իբրև մամուլի ներկայացուցիչ։

Շշնջյուն տարածվեց, թե Պապաշան մտադիր է սեղանի տաք միջոցին ստորագրություն բանալ Էջմիածնի օգտին։

Արդարև շատ չքաշեց, նա ոտքի կանգնեց և սկսեց ատենաբանել։ Խոսքերը քանի գնում ուժով էին դուրս գալիս կոկորդից․ մերթ նայում էր բաժակին, մերթ սրբազանի վեղարին, մերթ փողկապն ուղղում։ Ճառի միտքը հասկանալի էր․ստորագրության թերթը դրած է սենյակի անկյունում, կլոր սեղանի վրա։ Ցանկացողները թող մոտենան և ստորագրեն։

— Ուրիշների փողերով ազգասիրություն է անում,— շշնջացին մի քանիսը։ Ոմանք կամացուկ դուրս սլկվեցին։ Նույնը կփափագեր անել և Մարութխանյանը, բայց ո՞ւր փախչեր իր տնից։

— Հարուստները չեն գալիս, զոռդ ի՞նձ է պատում,— ասաց նա Պապաշային, ակնարկելով Սմբատ Ալիմյանին, որ ներկա չէր ճաշին։

Մարզպետունին միանգամայն կատաղեց, երբ հայտնվեց, թե մի քանի րոպեում ստորագրվեց մի քանի հազար ռուբլի։ Ինչո՞ւ միշտ Էջմիածնին։ Պետք է վերջ տալ այդ «մուրացկանությանը»։ Եվ նա հուշատետրը ծոցից հանեց։ Այդ միջոցին խորամանկ Պապաշան ինչ-որ շշնջաց նրա ականջին, և նա հուշատետրը ծոցը դրեց։

Ստորագրաթերթը հանձնեցին սրբազանին, որ և միանգամայն հափշտակվեց համայնքի «ընտիր դասի անհուն ագգասիրությամբ»։ Ճաշն ավարտվեց սրբազանի պահպանիչով։ Հյուրերը ցրվեցին։

Վերջին կառքում նստած էին Մարութխանյանը և Միքայելը։

— Ի՞նչքան ստորագրվեցիր,— դարձավ գործարանատերն իր աներձագին։

— Հարյուր։

— Հա՜, հա՜, հա՜,— ծիծաղեց համարձակ,— ես երեք հարյուր, դու հարյուր, այ ինչ ասել է փող չունենալ։ Եղբայրդ կարող էր տալ հազար… Նա ունի, դու չունես…

Միքայելի ինքնասիրությունը վիրավորվեց։

— Լռի՛ր,— ասաց նա խստորեն։

— Մեր առջևի կառքում նստած հաստավիզը ո՞վ է,— հարցրեց Մարութխանյանը, հանկարծ խոսքը փոխելով։

Գինին նրա վրա բարերար ներգործություն էր ունեցել, լեզուն բացվել էր։

— Պետրոս Ղուլամյանի վիզն է,— պատասխանեց Միքայելը։

— Կեցցե՜ս, ղոչաղ ես, աստված վկա, ղոչաղ ես,— գոչեց Մարութխանյանը, և նրա կանաչ-դեղնագույն աչքերը խորհրդավոր ժպտացին։

Միքայելը շփոթվեց այդ աչքերի արտահայտությունից։

— Ոչինչ,— ավելացրեց Մարութխանյանը,— մարդ ենք, մահկանացու ենք, մի՛ կարմրիր, ամուրի ժամանակ ես էլ շատ խաղեր եմ խաղացել։

— Բայց դու սխալվում ես տիկին Ղուլամյանի մասին,— ասաց Միքայելը, սակայն այն եղանակով, որ ցույց էր տալիս, թե Մարութխանյանի ասածը շատ էլ խելքից հեռու բան չէ։

— Ես չեմ սխալվում, ուրեմն, բարեկամս է սխալվում։ Նա է քեզ տեսնում տիկնոջ մոտից դուրս գալիս։ Ղուլամյանների հարևանն է։ Հասկացա՞ր. լավ, մեր մեջ կմնա, մի՛ վախենար, շարունակի՛ր…

Կառքը կանգ առավ ճանապարհի բերանին, որովհետև նրա առաջը կապեցին մի երկայն ձողով։ Սուլելով ու թառանչելով, որպես մի կենդանի, մի հրեշ, անցավ շոգեկառքը, հետևից քարշելով նավթային վագոնների երկայն շարը։ Նրա սուլոցի ձայնը գործարանների կաթսաների տակ վառվող կրակի և անթիվ խողովակներից դուրս սլացող շոգու բոմբյունը շփոթեցնում էին մարդու լսողությունը։ Թվում էր, որ այստեղ տեղի ունի ինչ-որ անիմանալի պատերազմ, և այդ խլացուցիչ ժխորի մեջ կռվում են բյուրավոր չար ոգիներ։

— Մտիկ արա,— խոսեց նորից Մարութխանյանցը,— աշխարհը կլանել է այդ Նոբելը, էլի չի կշտանում։ Ղոչա՜ղ...

Նա ցույց էր տալիս մի ահագին գործարան, որ գրավել էր Սև քաղաքի կեսը։

— Սիրում եմ այդ տեսակ մարդկանց,— շարունակեց անսովոր եռանդով, սրելով հաստլիկ բեղերի առանց այն էլ սուր ծայրերը,— դիզում են, դիզում, էլի քաղցած են... Միայն ծույլերը կարող են նրանց ագահ համարել... Ունես, աշխատիր կրկնապատկել, եռապատկել, տասնապատկել։ Քոնը քիչ է, խլիր հարևանիցդ, ընկերիցդ, եղբորիցդ։ Ճանկերդ սրիր ու ընկիր աշխարհի հոգին հանիր, մի՛ նստիր ու պառավ կնոջ պես սրան ու նրան նախանձիր։ Ո՞ր վաճառականը կարող է մի տերության հավասարվել։ Կարդա՛ լրագիրները և տես, ո՞ր զորեղ տերությունն է մեր ժամանակում կուշտ։ Տասը տարի առաջ ես մի նոտարիուսի օգնական էի և մասնավոր փաստաբան, այժմ կես միլիոն կարողություն ունեմ։ Այո՛, ունեմ, չեմ թաքցնում։ Ինչո՞ւ չպիտի աշխատեմ կեսը մեկ դարձնել, մեկը երկու, երեք, հինգ, տաս...

Նա շարունակեց նույն ուղղությամբ։ Առաջ ամեն մի խանութպան վաճառական էր համարվում, ամեն մի կաթսայի տեր — գործարանատեր, ամեն մի կոտրած նավակ ունեցող — նավատեր։ Այժմ ո՞վ է նրանց մարդու տեղ դնում։ Այժմ փոքրերը կուլ են գնում մեծերին, իսկ մեծերը, փոքրերին անխնա ուտելով, օրից-օր ուռչում են, փքվում ու մեծանում։ Ահա ինչու նա չի ուզում փոքր մնալ, որպեսզի այսօր-վաղը մի մեծ բերան նրան կուլ չտա ոստրեի պես...

— Փո՜ղ, փող ու փող,— գոչեց նա՝ ընկնելով մի տեսակ ինքնամոռացության մեջ։ Նա է աշխարհի հավատը, սերը, աստված: Միխակ, բա՛ց արա աչքերդ, մի՛ թողնիր, որ եղբայրդ տանի հարստությունը ուտեցնի կնոջն ու զավակներին։ Չոքի՛ր վզին, վախեցրո՛ւ կեղծ կտակով։ Չի վախենում, դատ բաց արա անվախ։ Ես զգույշ մարդ եմ, բայց էլի ռիսկ սիրող եմ, ով որ չգիտե ռիսկ անել, չի կարող մեծանալ, բայց զգույշ, էլի զգույշ։ Գործ դիր բոլոր միջոցները, խլիր եղբորդ ձեռքից հորդ միլիոնները։ Բեր բաժանենք երեք տեղ, հետո էլի միացնենք, կազմենք մի մեծ ընկերություն, նոր նավթահողեր առնենք, նոր հորեր սկսենք փորել տալ, շինել տանք մի մեծ գործարան, դնենք նավեր, շոգենավեր։ Բաց անենք աշխարհի բոլոր կողմերում գործակալություններ, սկսենք մրցել ամերիկացիների հետ, և մեկ էլ տեսար դարձանք նավթային թագավորներ։ Մեր անունն օր-օրի վրա կտարածվի աշխարհի բոլոր կողմերում, բոլորը կխոնարհվեն մեր առջև, գլուխ կտան, կլիզեն մեր փեշերը։ Այն ժամանակ կսկսենք նստել, վերկենալ ոչ թե Թաթոս-Մաթոսների, այլ Ռոտշիլդների, Վանդերբիլդների պես հսկաների հետ, որոնց առջև մինչև անգամ տերություններ են խոնարհվում։ Եվ հետո դու կտեսնես, թե ինչ ասել է իսկական կյանք։

Որքան նա ոգևորվում էր, որքան նրա ծրագիրները մեծանում էին, այնքան ինքը փոքրանում էր կառքի վրա, այնքան կուչ գալիս Միքայելի մոտ և նմանվում մի մեծ տզրուկի, որ պատրաստվում է ծծել իր հարևանի արյունը։ Վերջապես, նա բոլորովին կուչ եկավ, դարձավ մի կծիկ, գլուխը մոտեցրեց Միքայելի ծնկներին, բռնեց երկու ձեռներով նրա մի ձեռը, ամուր սեղմեց և բերանը բաց արած, ձեռնասուն կապկի պես, նայեց նրա աչքերին, կարծես, ձգտելով ամբողջ էությամբ մտնել այնտեղ։

— Միխակ, Միխակ,— գոչեց նա, եղանակը փոխելով և գրեթե աղերսալի ձայնով,— Սմբատը խելոք տղա է։ Նա քեզ կխաբի, դու ազնիվ ես, բարեսիրտ, շուտ հավատացող։ Նա կասի. «եղբայր, ե՛կ գործը հաշտ վերջացնենք մեր մեջ, Մարութխանյանին ոչինչ չտանք, մենք ուտենք մեր հոր կարողությունը»։ Կխոստանա ոսկու տոպրակներ և մի հատ գարի էլ չի տալ։ Նա քեզ կթշնամացնի ինձ հետ, Մարթայի հետ, կխլի քրոջդ այն խեղճ երեխաների բերանի հացը, կտա իր կնոջը, երեխաներին։ Նա կասի. «Մարութխանյանը խարդախ է», դու կհավատաս, միամիտ ես, կհավատաս։ Բայց վկա է աստված, քեզ կխաբի... Զգույշ, զգույշ և զգույշ...

Կառքը հասել էր քաղաք։ Մարութխանյանը շտապեց իրեն ուղղել, գլուխը բարձրացրեց, ակնոցները դրստեց, բեղերը հարթեց և ընդունեց սովորական գոռոզ կերպարանքը։

Միքայելը, որ մինչև հիմա գրեթե բոլորովին լուռ էր և լսում էր փեսայի ընդարձակ ծրագիրները, արտասանեց.

— Չեմ թույլ տալ Սմբատին իմ գլխին իշխանություն բանեցնի։ Արա ինչպես ուզում ես, ես կհետևեմ քո խորհուրդներին...

XII

Տիկին Անուշը շարունակ պնդում էր, թե պետք է անպատճառ ամուսնուց բաժանվի։ Երդվում էր, թե անկարող է այլևս թաքցնել իր հանցանքը, թե մի ինչ-որ ուժ ամեն առավոտ նրան դրդում է ասել Պետրոսին բոլորը և միանգամից դեն ձգել սրտի վրա ծանրացող քարը։ Միևնույն է, եթե ինքը չհայտնի, վաղ թե ուշ Պետրոսը պիտի իմանա։ Արդեն, կարծես, սպասավորն ու աղախինը կասկածելի աչքով են նայում Միքայելի հաճախակի այցերին։ Այսպես շարունակ անհնարին է. խաբելն այնքան դժվար չի եղել, որքան խաբեբայությունը թաքցնելը։ Նա տանջվում էր հանցանքի ծանրության ներքո և կարծում էր, եթե խոստովանի ամուսնուն, կթեթևացնի իր տանջանքը։

Մի օր, երբ այս մասին խոսում էր, Միքայելը մատների ծայրով շփեց նրա ծնոտն ու ասաց.

— Անուշ, դու երեխա ես։

Եվ «երեխա» բառն արտասանեց այնպիսի փաղաքշական եղանակով, այնպիսի փափուկ ձայնով, որ Անուշի սիրտը լցվեց մեծ հաճույքով։ Սիրականից մի քանի տարով մեծ կինը մոռացավ իր դրությունը, միայն այդ բառը լսելով։ Եվ այդ օրից աշխատում էր երեխա ձևանալ Միքայելի մոտ. կռվում էր Անուշը կատակով, երեսը դարձնում էր պատին ու լալիս։

Սակայն մի օր նա դարձյալ խոսեց բաժանման մասին։ Այս անգամ հայտնեց, թե պատրաստ է նույնիսկ երեխաներից ձեռ վերցնել, միայն թե Միքայելն իրեն պատկանի և ինքը — Միքայելին։

Խնդիրը քանի գնում, այնքան լուրջ կերպարանք էր ստանում։ Հարկավոր էր մի որոշում կայացնել։ Միքայելը բացատրեց, թե ինչ ասել է զավակներ, թե Անուշը մի օր անգամ չի կարող առանց նրանց խաղաղ ապրել, թե հասարակությունը կքարկոծի նրան, թե պիտի հեռատես լինել, ապագան լավ կշռել և այլն, և այլն։ Իսկ մի օր ավելի հեռու գնաց. ակնարկեց, թե պատրաստ է Անուշի հետ հրապարակորեն կենակցել, միայն վախենում է, որ տիկինը շուտով նրան էլ մոռանա և ատե, ինչպես ատում է այժմյան ամուսնուն։ Աշխարհի երեսին հավիտենական սեր չկա, Միքայելն էլ շուտով կձանձրացնի Անուշին։

Այս արդեն մի կողմից ակնարկ էր, թե ինքը՝ Միքայելն էլ կարող է նրան մոռանալ, մյուս կողմից՝ վիրավորանք։ Եվ Անուշի դեմքն աղավաղվեց չարությունից։ Ա՜ա, ինչպես երևում է, Միքայելը կշտացել է նրանից, ուզում է գլուխն ազատել։

— Ճշմարիտ ես ասում, լավ կինը իսկի չպիտի մոռանա իր երեխաներին, այն էլ քեզ պես մարդու համար։

Նա սկսեց ուժգին հեկեկալ, գլուխը դնելով թախտի վրա։

Միքայելը մոտեցավ, գրկեց, բայց չհամբուրեց։ Արդեն մետաքսանման բեղիկները նրան թվում էին սուր ասեղներ, որ ամեն անգամ ծակծկում էին նրա երեսն ու շրթունքները։ Մի ուրիշ անգամ նա, վերջապես, ձանձրանալով տիկնոջ թախանձանքից, խնդիրը դրեց պարզ։ Ի՞նչ է Անուշն ինքն իրեն այդքան տանջում։ Արժե՞ միթե, նա ոչ առաջինն է, ոչ էլ վերջինն է լինելու։ Թող մտիկ անի չորս կողմը և տեսնի, ո՞ր հիմարն է այս տեսակ կոմեդիան դրամա դարձնում։

Միտքը շատ հասկանալի էր, ավելի բացատրելու կարիք չկար։ Անուշը վրդովվեց, կատաղած բողոքեց, պահանջեց, որ Միքայելն այսուհետև չհանդգնի այդ տեսակ վիրավորական մտքեր արտահայտելու։ Նա չի կարող սիրուհի դառնալ, հասկանո՞ւմ է Միքայելը, նա անբարոյական չէ, ընկած չէ...

Այդ օրից Միքայելը դարձյալ մի շաբաթ չերևաց։ Անուշն սկսեց մոռանալ վիրավորանքը, խորհեց սառնարյուն նրա ասածի մասին և փոքր առ փոքր հաշտվեց անհեթեթ մտքի հետ։ Ճշմարիտ, որ նա ոչ առաջինն է, ոչ էլ վերջինն է լինելու։ Քի՞չ կան թաքուն ուրիշների սիրուհիներ, առերես հավատարիմ ամուսիններ։ Թող մեկն էլ նա լինի։ Վերջապես, հենց այժմ մի՞թե ինքը սիրուհի չէ և մի՞թե, ամուսնուց բաժանվելով, կմաքրի իր անունը։ Ընդհակառակը, այն ժամանակ բոլորը կծիծաղեն նրա հիմարության վրա։

Հանցանքը փոքր առ փոքր դադարում էր նրան ճնշել։ Ո՞ւմ է դավաճանում։— Մի մարդու, որ արդեն յոթ-ութ տարի է ինքը դավաճանում է նրան։ Իրավունքները հավասար են, այն տարբերությամբ, սակայն, որ Անուշը գիտե Պետրոսի արարքները, իսկ Պետրոսը դեռ չգիտե Անուշի արարքը։ Բայց այդպե՞ս է, արդյոք։ Գուցե Պետրոսը գիտե...

Եվ Անուշը վախենում էր Պետրոսից. նրա երկյուղը ֆիզիկական էր ու ավելի զորեղ, քան բարոյականը։

Մի գիշեր, զանազան չար կասկածների տակ քնած լինելով, հանկարծ զարթնեց սարսափահար, բարձրաձայն գոռալով։ Երազում տեսել էր, որ Պետրոսը, ձեռին մի դանակ, մոտենում է իրեն։ Բարձրացրեց լամպարիկի պատրույգը, սենյակը լուսավորեց, նայեց աջ ու ձախ, ոտքի կանգնեց։

Պետրոսը զարթնել էր նրա ձայնից և վերմակի տակից լուռ դիտում էր շարժումները: Նրա ուռած այտերը այժմ ավելի փքված էին երևում, ճաղատ գլուխը փայլում էր լամպարիկի լուսո ներքո, կարմիր շրթունքներն արձակում էին քնարբի անճոռնի հնչյուններ։ Անուշի աչքում դա մարդկային գլուխ չէր, այլ ինչ-որ այլանդակ գունդ։ Տեր աստված, տեր աստված, ի՞նչպես կարողացավ մի այդպիսի մարդու գիրկն ընկնել։ Թվում էր նրան, որ Պետրոսը միշտ այդպես է եղել, միշտ կարմիր, ուռած, տգեղ, հրեշ։ Նա չէր հիշում այն ոչ այնքան գեր, աշխույժ արագաշարժ, վառվռուն գործակատարին, որով հափշտակվեց ինը տարի առաջ։

Երեսը զզվանքով հետ դարձրեց, պառկեց նորից անկողին։

— Քունդ չի՞ տանում,— լսեց հանկարծ ատելի ձայնը, որ սենյակի լռության մեջ նրա ականջներին հնչեց այնքան զզվելի, այնքան երկյուղալի, որ ցնցվեց, գլուխը բարձրացրեց։

Ոչինչ չպատասխանեց, երեսը շուռ տվեց պատին և գլուխը թաքցրեց վերմակի տակ։ Քանի մի վայրկյան անցած, լսեց Պետրոսի բոբիկ ոտների ձայնը գորգի վրա։ Վերմակը մի կողմ շպրտելով, վախեցած ոտքի կանգնեց, ինչպես կատաղի հուշկապարիկ։

Նրա կուրծքն ուժգին բարձրանում էր ու ցած իջնում, մազերը թափվել էին հաստլիկ ուսերի վրա, կոկորդի երակները կապտել էին և լարվել։ Նա մի մարմնացած զզվանք էր։ Մինչդեռ Պետրոսը ձուլված կիրք էր, ամեհի, անզուսպ։ Մի քանի վայրկյան կանգնած էին դեմուդեմ լուռ, անշարժ ինչպես երկու հակառակ տարերային չար ուժեր։ Անուշը հասկանում էր ամուսնու միտքը։ Օօ՜, գազան, ով գիտե մի ժամ առաջ ո՛ր սիրուհուդ ծոցումն էիր, իսկ այժմ...

Նա երկու ձեռով ուժգին հրեց իրենից մարդուն և անցավ մյուս սենյակ։ Պետրոսը կամեցավ վազել նրա հետևից, բայց դռները մի վայրկյանում կողպվեցին, և նա մնաց կանգնած մեն-մենակ՝ վառված կրքերի հնոցի մեջ...

— Դու սիրական ունիս,— գռռաց նա և պառկեց անկողին։

Հետևայլ օրն Անուշը Միքայելին դիմավորեց արտասուքն աչքերին։ Փաթաթվելով նրա պարանոցին, հեկեկաց...

— Ազատի՛ր ինձ, ազատիր այդ մարդուց, զզվում եմ, վախենում եմ...

Այնինչ, Միքայելին արդեն սկսել էր ճնշել ապօրինի կապի հանցավորության զգացումը։ Կրքերը հագուրդ էին ստացել և տեղի տվել սառն մտախոհության։ Կուրացած միտքը զարթնել էր և արտահայտում էր իր իրավունքները։ Այն մարդը, որ բնավ պղտոր զգացումները կին էակի վերաբերմամբ վերլուծման չէր ենթարկել, այժմ հասկանում էր իր վատթար արարքը: Նա հավատացնում էր Անուշին, թե սիրում է և գիտեր, որ սկսել էր զգալ դեպի նա զզվանքի պես բան։ Նա մտերմություն էր ցույց տալիս Գրիշային և զգում էր, որ գողանում էր նրա պատիվը։ Նա ուզում էր հովանավորել Պետրոս Ղուլամյանին և զգում էր, որ հանդգնաբար ցեխի մեջ ոտնատակ է անում նրա ամուսնական առագաստը։ Քանի կարծում էր, թե հասարակությունը ոչինչ չգիտե, դեռ այնչափ անհանգիստ չէր։ Բայց Մարութխանյանը ձգեց նրան մտատանջության մեջ։ Այժմ հանդիմանում էր իրեն, որ եռանդով չհերքեց այդ մարդու կասկածը և նույնիսկ, կարծես, ակնարկով հասկացնել տվեց, թե իրավ է նրա ասածը։ Դա աններելի թեթև անմտություն էր, տղամարդի ունայն սնափառություն։ Հաճելի է երևալ սրտակեր առյուծ, բայց հետևա՞նքը...

Նա դադարեց այցելել Անուշին։ Երեք օր անցած ստացավ մի նամակ այն ժամանակ, երբ տանն էր և ստացավ մոր ներկայությամբ։ Այրիի հարցին, թե ումի՞ց է, պատասխանեց, որ Պետրոս Ղուլամյանն է գրում։ Նա չէր կարող Ղուլամյան անունը չհիշել, որովհետև նամակը ներս բերող սպասավորին՝ Անուշի աղախնին՝ ճանաչում էր։ Մտքում կատաղեց Անուշի դեմ, որ մի այդպիսի նուրբ հանձնարարություն էր արել աղախնին։ Կարդաց նամակը և տխրեց։ Բովանդակությունը հուսահատական էր, գրելու եղանակն աղերսական։ Բարվոք համարեց չպատասխանել և ոչ էլ այցելել Անուշին։ Հույս ուներ այսպիսով սառեցնել տիկնոջը։

Սխալվում էր։ Կրքերն այնքան կլանել էին Անուշին, որ քանի գնում խելքը կորցնում էր։ Երկու օր անցած Միքայելն ստացավ երկրորդ ծրարը։ Այս անգամ արդեն Անուշի հուսահատությունը չափ չուներ։ Այդպես շարունակել վտանգավոր էր։ Հարկավոր էր կուրացած տիկնոջ անտակտության առաջն առնել։ Միքայելը պատասխանեց, թե զբաղված է գործերով, ժամանակ չունի, թող Անուշը համբերի և այլն, և այլն։ Նամակի վերջում աղերսում էր վերջ տալ անմիտ թղթակցությանը։ Փառք աստծո, նրանք գիմնազիոնի աշակերտներ չեն, որ միմյանց սիրային նամակներով զվարճացնեն։

Եվ մի՞թե Անուշը չգիտեր, որ իր արածը երեխայություն է։ Բայց ա՛յլ էր մտքի պահանջը, այլ՝ կրքերի ուժը։ Տանջվել և լռել — Անուշի բնավորությանը հատուկ չէր։ Եվ ինչո՞ւ նա տանջվում է, թող Միքայելն էլ նրա հետ տանջվի։ Չլինի՞ թե այդ երիտասարդն այժմ կշտացել է և մտքում ծիծաղում է նրա թուլության վրա, պարծենում է հաղթությամբ սրա ու նրա մոտ։ Ինչո՞ւ չի պատասխանում նամակներին, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ։

Անվերջ կասկածներից Անուշն օր-օրի վրա դառնում էր մռայլ, մարդատյաց։ Գոռում էր երեխաների վրա տեղի-անտեղի. ծեծում, հալածում սենյակից սենյակ, շրթունքներն անխնա կրծոտելով սուր ատամներով։ Անգործությունը նրա ամենապաշտելի կուլտն էր։ Ինը տարվա ընթացքում տանը մի օր մատը մատին խփած չկար։ Նստում էր ամբողջ ժամերով լուսամուտի առջև և, գլուխը ձեռի ափին հենած, նայում էր դեպի դուրս, այն դիմացի տան լուսամուտներին, ուր բնակվում էր մարդուն դավաճանող գեղեցկուհին։ Նա այժմ էլ նախանձում էր այդ կնոջը, որովհետև նրա սիրականը գրեթե ամեն օր այցելում էր։ Իսկ ինքը հազիվ սկսել էր ապրել, և ահա երանության գավաթը դեռ չպարպված, հանկարծ ընկնում է ձեռներից և փշրտվում։

Անխիղճ, անաստված երիտասարդ… Ինչո՞ւ այդպես շուտ, այդպես հանկարծ։ Չլինի՜ մի ուրիշը քեզ հափշտակեց, և դու այժմ զվարճանում ես նրա գրկում, Անուշին ծաղրելով։ Օ՜օ, եթե կա այդպիսին, Անուշը նրա աչքերը եղունգներով կհանի, երեսիդ կշպրտի։

«Կանեմ, կանեմ, կանեմ»,— կրկնում էր մտքում նա, մատները կծկելով աչքերի առջև։ Անխի՜ղճ, դու չպիտի անպատիժ մնաս. չպիտի այն համոզմունքով ապրես, թե կարելի է սիրել կեղծ, անկեղծ սիրվելով, շուտով կշտանալ, չկշտացրած, խաբել և երես դարձնել…

Նա մոտենում էր հայելուն, դիտում էր իրեն։ Ախ, այս ի՞նչ է, խոշոր աչքերի տակ, բերանի անկյուններում, քունքերի վրա։ Նաև սպիտակ մազե՞ր։ Այդպես շո՞ւտ։ Մի՞թե այս երկու շաբաթվա տանջանքներից։ Տեր աստված, տեր աստված, ինչո՞ւ տղամարդիկ այդչափ անխիղճ են, ինչո՞ւ չգիտեն, թե որքան դառն է խաբող ամուսնու և խաբված սիրուհու վիճակը։ Ինչո՞ւ, վերջապես, նրանց համար այդքան դյուրին է թիթեռի պես ծաղկից ծաղիկ թռչելը, իսկ կնոջ համար դժվար, անկարելի, գոնե պայմանավորված հարյուրավոր վտանգներով։ Անուշը դուրս կգար հենց այս ժամին, զուգված, զարդարված, կգտներ խաբողին և հենց նրա աչքերի առջև թևը կտար մի ուրիշին և այսպես կպատմեր խաբողին։

— Տա՛ր այս երեխաներին, գլխիցս հեռացրու,— հրամայեց նա սպասավորին, աղախնի ձեռքով յոթերորդ նամակը Միքայելին ուղարկելուց հետո։

Այժմ նրանք թվում էին ավելորդ բեռ, անխորտակելի պատնեշ, որ կանգած էին նրա և երջանկության միջև։ Գուցե հենց նրանք եղան պատճառ, որ Միքայելը վախեցավ, երես դարձրեց։ Չէ՞ որ տղամարդը խորշում է երեխաներ ունեցող կնոջից։ Ախ, թշվառ դրություն, ինչո՞ւ հենց այն կանայք են զավակներ ունենում, որոնք ատում են իրենց մարդկանց։ Ընտանեկան կյա՞նք — ահա մի հիմար բան, որ այսքան կաշկանդում է կանանց։ Ի՞նչ է այժմ Անուշի ընտանեկան կյանքը. մի մթին բանտ, պաղ ոսկերոտիք, որ ոչինչ հյութ չի պարունակում նրա համար այլևս։ Այնինչ, մի ինչ-որ անողոք ավանդություն, մի հիմար նախապաշարմունք նրա թևերն անխնա կտրտել է և միշտ շշնջում է. «դու մայր ես»։ Զզվելի, քստմնելի կապանք։ Չխորտակե՞լ արդյոք այս կապանքը։

Դռների հետևից լսվող քայլերի ձայնն ընդհատեց նրա մտքերը։ Ուրախության զգացումը մի վայրկյան բաբախեցրեց Անուշի սիրտը, սպիտակ ատամները բացվեցին։ Մի՞թե Միքայելն է և այսպես շուտ. տասը րոպե չկա, որ ուղարկեց վերջին նամակը, ուր աղաչում էր նրան գեթ մի քանի րոպեով գալ:

Դռներն արագ բացվեցին, և շեմքի վրա հայտնվեց Պետրոսի կերպարանքը, ահեղ, ինչպես մարմնացած վրիժառություն։ Աչքերը կայծեր էին արձակում, այն աչքերը, որոնց արտահայտությունը, թեև հրող, բայց երբեք երկյուղալի չէր եղել: Ո՞ւր է այդ կոշտ և ինքնագոհ խանութպանի դեմքի կարմրությունը, շրթունքների վրա մշտապես խաղացող ժպիտը, այն մեղրալի ժպիտը, որ հատուկ է մուշտարիներին քծնող խանութպանին։ Եվ այդ ի՞նչ ծրար է նրա ձախ ձեռքում, և ինչո՞ւ նրա լայն կզակը դողդողում է, որպես կենդանի մարմնից սրի մի հարվածով անջատված։

Անուշը ցնցվեց: Այդ լուռ կերպարանքի միայն մի հայացքը բավական էր, որ իսկույն ըմբռներ, թե, վերջապես հասել է սոսկալի պատասխանատվության րոպեն։

— Անառա՜կ,— մռնչաց Պետրոսը և մի քայլ առաջ դրեց, ձեռքի մեջ ճմրկտելով ծրարը։

Անուշը երեսը դարձրեց, առաջին շփոթմունքը թաքցնելու համար։ Պետք էր մի բան հնարել:

— Անառա՜կ,— կրկնեց նույն ձայնն ավելի ահեղ։

Անուշն ինստինկտաբար գլուխը ձեռներով ծածկեց, մոտեցավ պատին։ Պետրոսը բռնեց նրա հաստլիկ ուսերից և ուժգին թափով երեսը դարձրեց իր կողմը։

— Սպասում ես, հա՞, տանջվում ես, հաա՞, մեռնում ես, հաա՞...

Նա բոլոր ուժով թափահարում էր կնոջը, կարծես ձգտելով, առանց բառերի, միանգամից դուրս թափել նրա ամբողջ գաղտնիքը։

— Դեհ, ասա՛, բոլորն ասա այս րոպեիս, բոլորը, շան աղջիկ...

Նա պահանջում էր, և միևնույն ժամանակ, հնարավորություն չէր տալիս բառ անգամ արտասանելու։ Նա սկսեց խեղդել սարսափահար եղած կնոջը։

Շեմքի վրա երևաց աղախինը, որ երկյուղից դողում էր և գունատվել էր թղթի պես։ Մոտեցավ, հետևից բռնեց Պետրոսի թևերից և, որքան ուժը ներում էր, հետ քաշեց։ Պետրոսը հետ դարձավ, հրեց նրան գոռալով.

— Դու էլ օգնում ես, հաա՞։

Նա վռնդեց աղախնին դուրս, դռները հետևից կողպեց։

— Ո՞ր ժամանակից է։

Անուշը լուռ էր։

— Ո՞ր ժամանակից է, հարցնում եմ...

Նա այնպես ամուր սեղմեց Անուշի հաստ թևերը, որ խեղճ կինը ցավից ճչաց։ Թող ինքը խոստովանի իր բերանով, այսպես է կամենում և հրամայում Պետրոսը։ Դավաճանությունը ժխտել չի կարող, ահա փաստը — նրա մի քանի րոպե առաջ գրած նամակը։ Աստված ինքն է օգնել Պետրոսին։ Զուր չէին նրա կասկածները, որ այսօր այս անսովոր ժամին եկավ տուն։ Ի՞նչպես, նա ամբողջ օրը խանութում արյուն-քրտինք թափի, շան պես չարչարվի, սրան ու նրան գլուխ տա հինգ-տաս արշին բան ծախելու համար, հարյուր անգամ մեջքից թեքվի, փող աշխատի, պատիվ, անուն ստեղծի, իսկ կնիկն անառակությո՞ւն անի...

— Այդ մեր դավթարներում գրված չի, շան աղջիկ, մենք վաճառական ենք, նամուս ունինք...

Անուշը տակավին լուռ լսում էր, երեսը շարունակ դարձրած, աչքերը ձեռներով ծածկած։

Կրկին Պետրոսը նրա երեսը շուռ տվեց իր կողմը և բռունցքը բարձրացրեց գլխին։

Անուշը փորձեց ժխտել հանցանքը, բայց նամակը Պետրոսի ձեռքումն էր։ Նա ասաց, թե դա սիրային նամակ չի, բայց բովանդակությունն ավելի քան պարզ էր։ Նա սկսեց հավատացնել, թե դա մի կատակ է, թե ոչինչ լուրջ կապ չկա և չի եղել նրա ու այդ մարդու մեջ, բայց Պետրոսը երեխա չէր. ճանաչում էր Ալիմյանին, գիտեր, որ նա զուր տեղը երեխայական կատակներ չէր անում կանանց հետ։

Նա անողոք պահանջում էր, որ Անուշն ինքն իր բերանով խոստովանի հանցանքը, հակառակ դեպքում, խոսքերը նրա կոկորդից դուրս կբերի եղունգներով։

Անուշը համառում էր։ Նրա գլխին իջավ բռունցքի առաջին հարվածը։ Նա ճչաց։ Հարվածին հետևեց երկրորդը։ Լսվեց մի հուսահատական աղաղակ։ Պետրոսը ծածկեց նրա բերանը մի ձեռով, մյուսով սկսեց հարվածներ տալ գլխին, ուսերին, կրծքին։ Հետո գցեց հատակի վրա և սկսեց, մազերից ձգելով, քաշել այս ու այն կողմ։

— Ուշքի՛ եկեք, աղա, ուշքի եկեք...

Բանն այն էր, որ Պետրոսը չէր զգուշացել սենյակի երկրորդ դռները փակելու և տիրուհու հուսահատական աղաղակներին ներս էր վազել խոհարարը։ Պետրոսն ուզում էր կնոջը խեղդել. և կխեղդեր, այնքան կորցրել էր իրեն։ Նրա թևերից բռնեցին, հետ քաշեցին։ Եվ ո՜վ, խոհարարը. ի՜նչ անպատվություն, ի՜նչ խայտառակություն Պետրոս Ղուլամյանի անվան համար։

— Թո՛ղ ինձ, թո՛ղ ինձ,— գոռում էր Անուշը...

Եվ նա վազեց դեպի դռները։ Նա ուզում էր փախչել։ Օ՜հ, ոչ, Պետրոսի ձեռքից փախչելն այնքան էլ դյուրին չէ: Ոչ մի քայլ այս սենյակից, առանց խոստովանելու, թեկուզ ծառաների ներկայությամբ։ Է՜հ, միևնույն է, երևի նրանք առանց այն էլ բոլորը գիտեն...

— Ինչ ուզում ես արա, խեղդի՛ր, սպանի՛ր... ոչինչ չեմ ասիլ...

— Կասես, կասես, շան ծնունդ...

— Մեղավորը դո՛ւ ես, ինը տարի ինձ տանջել ես, չեմ ապրել ոչ մի օր, ոչ մի օր...

— Ով էր քեզ ուժով այստեղ բերում, ինչո՞ւ եկար...

— Խաբվեցի, դու ինձ խաբեցիր...

Եվ, շունչն ուղղելով, նա ավելացրեց.

— Եթե ես մեկին եմ սիրել, դու հարյուրին...

— Լռի՛ր, անզգամ...

— Անզգամը դու ես, դու ինձ խաբել ես հազար անգամ, ես միայն մի անգամ... Սպանիր, եթե ուզում ես, բայց անզգամը դու ես։ Չէ, չէ, չէ, դու քո երեխաները վերցրու քեզ, ես քո կնիկը չեմ, հերիք է, ինչքան տանջեցիր...

Նա դարձյալ քայլերն ուղղեց դեպի դռները։

Պետրոսն այս անգամ հարձակվեց նրա վրա ավելի կատաղի։ Թավալեց հատակին... Անխնա հարվածում էր հանցավոր կնոջը ոտներով ու բռունցքներով։ Եվ միայն այն ժամանակ հեռացավ նրանից, երբ կինը վերջին ճիչն արձակելով, ուշաթափվեց, մնաց անշարժ, երեսն ի վեր, մազերը սփռված գորգի վրա...

XIII

Ալիմյանների քաղաքային գրասենյակն այժմ ներկայացնում էր մի ամբողջ առևտրական հիմնարկություն։ Կից խանութը դատարկել էին տվել, միացրել, բոլորը վերանորոգել տվել, մաքրել և զարդարել։ Զարգարյանի փոխարեն այժմ այնտեղ ծառայում էին մի գլխավոր, երկու օգնական հաշվապահներ, երեք քաղաքային գործակատարներ և մի քարտուղար։ Կահ-կարասին նորոգվել էր պատշաճավոր կերպով։ Երկաթե սնդուկի մոտ, առանձին սեղանի քով նստում էր Սրաֆիոն Գասպարիչը, որին Սմբատ Ալիմյանը նշանակել էր գանձապահ։ Նրա կերպարանքն այժմ ավելի ազդու և ավելի հանդիսավոր էր դարձել։ Բարձր երկաթե ցանկապատի հետևում նա հիշեցնում էր մի ահռելի դրակոնի, որ դրված էր երկաթե սնդուկը հսկելու համար։

Հաշիվները պահվում էին նոր ձևով։ Ամեն ինչ, որ պատկանում էր առևտրական տան, գնահատվել էր և արձանագրվել։ Այժմ ամեն րոպե կարելի էր ստուգել գործերի դրությունը։ Սմբատն ապահով էր, որ ոչ մի թյուրիմացություն չպիտի տեղի ունենա, եթե ժառանգները կամենան նրանից հաշիվ պահանջել։

Առավոտները նա պարապում էր գրասենյակում, մինչև կեսօրը, առանձին սենյակում։ Նրա դեմուդեմ պատին քաշ էին արած հանքերի, տների, քարվանսարաների լուսանկարները։ Մեջտեղ զետեղված էր հանգուցյալ Մարկոսի մեծադիր յուղաներկ պատկերը՝ սև շրջանակի մեջ. նկարչին հաջողվել էր փոքրիկ լուսանկարից վերարտադրել նշանավոր քաղաքացու կերպարանքը բավական կենդանի։ Ոչնչից միլիոններ ստեղծած մարդու դեմքն արտահայտում էր խորին մտահոգություն, եռանդ և զգաստություն։ Թվում էր, որ նրա սրատես աչքերը դեռ արթուն հսկում են գործերին, հետամուտ լինելով որդու յուրաքանչյուր քայլին։ Հոր խոժոռած դեմքի վրա որդին կարգում էր կյանքի մի որոշ, անխախտելի նպատակ — վաստակել և վաստակել զավակների ապահովության համար։ Եվ նա հասել էր այդ նպատակին ամենափայլուն կերպով, բայց հետը գերեզման տանելով ծանր վիշտ որդիների վերաբերմամբ։ Սմբատին թվում էր, թե այդ վիշտը դրոշմվել է հանգուցյալի պատկերի վրա և եռանդով լի աչքերի մեջ։

Նա գլուխը քարշ խորասուզված էր մի կապոց գործնական նամակների ընթերցանության մեջ, երբ ներս մտավ գործակատարներից մեկը և հանձնեց մի հեռագիր: Նա կարդաց հետևյալ երկտողը.

«Պետրովսկ։ Այսօր երեկոյան կառախմբով հասանք, երեկոյան շոգենավով կճանապարհվինք»...

Ուրախության զգացման հետ Սմբատին պաշարեց դարձյալ անջնջելի վիշտը։ Ահա վերջապես վաղն առավոտ տեղի պիտի ունենա այն բարդ տեսարանը, որ վերջին ամիս նրան պատճառել էր այնքան մտատանջություն։ Նա կուրախանա, տեսնելով սիրեցյալ զավակներին, որոնց կարոտն օր-օրի վրա ավելի ու ավելի զգալի էր դառնում, բայց ի՞նչպես կդիմավորի կնոջը, որից գրեթե երեք ամիս էր հեռու էր և տեսնվելու փափագ չէր զգում։ Դա ինքնըստինքյան ապացույց էր, որ մի անգամ չիջած կրակն այլևս չպիտի վառվի նրա մեջ։ Ո՛չ, երբեք չպիտի վառվի։

Նա հեռագիրը դրեց ծոցը։ Հուզմունքը ներս ու դուրս եկող ծառայողներից թաքցնելու համար, նորից խորասուզվեց գործնական նամակների ընթերցանության մեջ։ Հոգու խորքում բարձրացած փոթորիկը կրծքից դուրս էր թողնում մերթ ուրախության, մերթ տրտմության հառաչանք։ Երկդիմի էր նրա դրությունը, և հակասական մտքերից առնական դեմքը կամ պայծառանում էր կամ մռայլվում, նայելով ում է երևակայում— զավակների՞ն թե կնոջը։

Բայց հարկավոր էր տնեցիներին նախապատրաստել վաղվա ընդունելության համար։ Նա բարձրացավ վերև, մտավ մոր սենյակը, հեռագիրը կարդաց։ Այրին գունատվեց։ Լուրն անսպասելի էր։ Նա դեռ հույս ուներ, թե որդին կմոռանար իր մեղքը։ Այնինչ, ոչ միայն չի մոռացել, այլև այսօր հաղորդում է մի անսպասելի և դառն լուր։ Ի՞նչ, ուրեմն վաղը նրա տունը պիտի ոտք դնի, իբրև օրինական հարս, այն կինը, որին ատել է դեռ երեսը չտեսած և որի պատճառով այնքան տանջվել է։

— Այդպե՞ս ես կատարում հորդ կամքը,— գոչեց այրին, արտասվելով։

— Մի՞թե հարյուր անգամ չեմ ասել, թե առանց երեխաներիս ապրել չեմ կարող։ Իսկ նա իմ երեխաների մայրն է։ Մայրիկ, հասկացի՛ր դրությունս, ես նրա հետ կապված եմ հավիտյան։ Պատրաստվի՛ր ընդունելու նրան գոնե առերես ուրախ...

— Ճարս ինչ, բերել ես տալիս, պիտի ընդունեմ։ Բայց, որդի, հորդ կամքը ոտնատակ ես անում, այդ լավ չի, լավ չի...

Եվ արտասուքը փոխվեց հեկեկանքի։

Սմբատը թողեց մորը, որ ինքն իրեն պատրաստվի վաղվա ընդունելության համար, դուրս եկավ նրա սենյակից, շտապով ճաշեց մենակ և ուղևորվեց հանքերը։

Այս անգամ նրան դիմավորեց կառավարիչ Սուլյանը, որ առողջացել էր և գործերն ստանձնել։ Դա մի երիտասարդ ինժեներ էր՝ քաղաքացիական հագուստով, նիհար և արագաշարժ, կարճլիկ մազերով, մուգ շագանակագույն միրուքով։ Երեք տարի էր ծառայում էր Ալիմյանների մոտ, կարողացել էր գրավել հանգուցյալ Մարկոս աղայի համակրությունը և այժմ աշխատում էր արժանանալ նրա ժառանգների ուշադրության։ Մեջքից թեքված, հաճոյական ժպիտը երեսին, առաջնորդեց նա Սմբատին գրասենյակ և զեկուցում արավ գործերի մասին։ Ամեն ինչ ընթանում էր կանոնավոր։ Նոր հորը հրաշքներ է անում։ Հարյուր քսան սաժեն քանդել են և դեռ ոչ մի խոչընդոտ քար չի պատահում, հողը ցույց է տալիս նավթի նշաններ, կարող է շուտով շատրվան բացվել։

Զարգարյանը ներկայացրեց վերջին ամսվա արտադրության հաշիվը։ Հաղորդեց տեղեկություն բանվորների համար նոր կառուցվող կացարանների մասին։ Սուլյանը չէր համակրում այս ձեռնարկության։ Նա ասաց, թե մշակները երախտամոռ են, չարժեն այդքան ծախսերի, չեն հասկանալ Ալիմյանների բարությունը։ Սմբատը պատասխանեց, թե ինքը բարություն չի անում, այլ իր պարտքն է կատարում։

Սուլյանը լեգուն կծեց։ Երրորդ անգամն էր նա փորձում էր Սմբատի ինքնասիրությունը և երրորդ անգամն էլ խիստ պատասխան էր ստանում։ Նա մոռանում էր, թե իր տերը թեև Մարկոս Ալիմյանի որդին է, բայց ուրիշ հայացքներով, որ այն, ինչ որ փաղաքշում էր հորը, կարող էր դուր չգալ որդուն։ Ահա ինչու, կամենալով մի սխալն ուղղել, երկրորդ սխալը գործեց, երբ ասաց.

— Ձեր պարտք համարածն ուրիշները բարություն կհամարեին, բայց ձեզ արդեն սկսել են պաշտել մշակները։

Սմբատը դարձավ Զարգարյանին և հարցրեց, արդյոք չե՞ն հայտնել մշակներին, թե առաջիկա ամսի մեկից նրանց ռոճիկները պիտի ավելացնեն։ Դուրս եկավ, որ Սուլյանը դեմ է և՛ այս բանին։ Նրա կարծիքով, Ալիմյանի մշակներն առանց այդ էլ բավական խոշոր ռոճիկներ են ստանում։ Բայց այս ձևով էլ չկարողացավ հաճելի թվալ Սմբատին։ Պաշտպանելով Ալիմյանի շահերը, ցույց տալով իրեն այդ շահերի վերաբերմամբ ժլատ, կարծում էր, որ իր առջև կանգնած է դարձյալ Մարկոս աղան։ Սխալվեց, և այս անգամ մտքում վճռեց տակտիկան փոխել։ Նա սկսեց ցույց տալ իրեն ազատամիտ մշակների դրության վերաբերմամբ և գովեց այն ծրագիրը, որ հնարել էր Սմբատը նոր կացարանների համար։ Փոփոխությունն այնքան ճարպիկ էր, որ Սմբատն անգամ չնկատեց և սկսեց խորհրդածել նրա հետ։

Դուրս գալով գրասենյակից, բակում հանդիպեց մի խումբ մշակների, որ եկել էին հաշիվ խնդրելու։ Պատրաստվում էին գնալ հայրենիք։ Նրանք վերցրին իրենց մազոտ մորթե գդակները և սև կարտուզները։ Աշխատանքը բոլորի վրա դրել էր բնորոշ դրոշմ։ Մեկի մի ուսն էր բարձր մյուս ուսից, երկրորդի ոտներն էին ծռվել, երրորդի կուրծքն էր ներս ընկած և մեջքը կորացած։ Նավթի և մրի տակ անկարելի էր որոշել նրանց դեմքերի իսկական գույնը։ Բայց աչքերի շրջանակները դեղնած էին խոնավ խրճիթներում քնելուց, և այդ դեղնությունը սև ֆոնի վրա ավելի խիստ էր աչքի ընկնում:

Սմբատը հրամայեց Սուլյանին նրանց հաշիվները տալ, տալ նաև յուրաքանչյուրին քսանական ռուբլի պարգև։ Հրամանը տրվեց շշնջյունով և ռուսերեն։ Սև խումբը ոչինչ չհասկացավ Նա իր հայացքը հառել էր Սմբատի երեսին ակնածությամբ։ Ձեռները պիջակի գրպանները դրած, լայնեզր գլխարկն աչքերին քաշած, առողջ թիկունքներով, խելացի, համակրելի առնական դեմքով նա այդ աշխատավոր մարդկանց ներշնչում էր ակամա երկյուղ, նաև համակրանք։

Մի վայրկյան Սմբատը երեսը մի կողմ դարձրեց և տեսավ մի սրտաշարժ տեսարան։ Բակի հեռավոր կողմում, մի հողային փոքրիկ թմբի վրա, երկու երկաթյա նավթային ամբարների առջև կանգնած էր Շուշանիկը, անբաժան մոխրագույն շալն ուսերին։ Նրա առջև կանգնած էր մի երիտասարդ մշակ, որ արեգակի շողերի մեջ երևում էր իբրև մթին սիլուետ։ Օրիորդը փոխում էր մշակի ձեռի վերքի սպեղանին, մրոտված թաշկինակը խնամքով կապելով նրա բազկին:

Իրիկնադեմ էր արդեն։ Աշնանային արեգակը շտապում էր մայր մտնել, երկինքը վերջին անգամ ոսկեզօծելով։ Գանգուր մազերը թափվել էին օրիորդի ականջների վրա, քնքուշիկ ընդգրկել գունատ այտերը և կազմել մի գեղարվեստական շրջանակ։ Ծիրանագույն շողերը տարածվել էին նրա վրա և շրջապատել մի նուրբ ոսկե փոշով։

Մշակը հեռացավ, գլուխ տալով։ Օրիորդը ձեռները դրեց ծոցը, հայացքը հառեց հեռու։ Նա չէր տեսնում Սմբատին, բավական հեռու լինելով։ Անշարժ, գլուխը թեթևակի ուսին ծռած, այժմ հիշեցնում էր հին դպրոցի մի նկար, որ տեսել էր Սմբատը Պետերբուրգի Էրմիտաժում և խոր տպավորություն էր գործել նրա վրա։ Նա հիացած նայում էր, չքաշվելով Սուլյանից, որ շարունակ խոսում էր, ձգտելով մերձենալ միլիոնատեր երիտասարդի սրտին։ Այո՛, դա ամայի դաշտում բուսած մի հատիկ մանիշակ է։ Ոչ վառվռուն վարդ, որ հենց առաջին անգամից գրավում է անցորդի հայացքն իր գույնով և ոչ էլ գոռոզ շուշան, ինչպես է օրիորդի անունը, այլ իսկ և իսկ մանիշակ, հրապուրիչ ինքն իր հեզությամբ և նուրբ բուրմունքով։

Ծիրանագույն շողերի մեջ գանգուր մազերի ծայրերը ճակատի վրա ներկայացնում էին մի տեսակ թափանցիկ ոսկեթելեր։ Արեգակը, վերջին անգամ հիանալով նրանով, կարծես, ափսոսալով, թաքնվեց հեռավոր լեռների հետևում։ Օրիորդը դեռ կանգնած էր։ Շուրջը ոչինչ չէր նկատում։ Կարծես, նրա պայծառ աչքերը դեմուդեմ կուտված բարձր սև բուրգերի գագաթներից վեր որոնում են ինչ-որ բան երկնի վրա, դեպի արևմուտք։

Հանկարծ նա ցնցվեց, սթափվեց, ով գիտե ինչ երևակայությունից։ Նրա ականջին հասավ Սմբատի բարեհնչյուն ձայնը։ Նա երեսը դարձրեց այն կողմ և աչքերով հետևեց երիտասարդ տղամարդին, որ այժմ գնում էր դեպի հանքերը։ Հետևեց, մինչև որ նա անհայտացավ սև բուրգերի հետևում։ Եթե այդ պահին մեկը կանգնած լիներ օրիորդի մոտ, կլսեր կրծքի խորքից դուրս թռած երկարատև ծանր հառաչանքը, իսկ պայծառ աչքերի մեջ կնշմարեր խորին հոգեկան թախիծ...

Նույն երեկո նա անսովոր ուշադրությամբ լսում էր հորեղբոր պատմությունը՝ Սմբատի ամուսնության մասին։ Լսում էր այն բարոյական տանջանքները, որ կրել էր հանգուցյալ Մարկոս աղան իր որդու սխալ քայլի պատճառով։ Այժմ գալիս է Սմբատի կինը՝ երեխաների հետ։ Սմբատը տխուր է։ Ինչո՞ւ...

Ոչ ոք չնկատեց, ինչպես փոխվեց Շուջանիկի դեմքի գույնը, ինչպես նա նախ կարմրեց, ապա գունատվեց, ինչպես մի թույլ հառաչանք թռավ նրա կրծքից։ Այլևս կիսատ թողեց հորեղբոր խոսքը, անցավ մյուս սենյակ, մոտեցավ լուսամուտին, վերցրեց խաղի թղթերը և սկսեց հմայել: Նա չէր հավատում գուշակության, բայց, այնուամենայնիվ, տանը պատահած հիվանդության միջոցներին միշտ հմայում էր և միշտ տխրում, երբ թղթերը լավ չէին ցույց տալիս։

Այս անգամ ևս նա տխրեց ավելի սաստիկ, քան երբևէ։ Թղթերը դրեց մի կողմ, նստեց անկողնակալի վրա և աչքերը հառեց հատակին։

— Շուշանի՛կ,— լսեց մոր ձայնը,— հայրդ խորոված է ուզում։

Եվ այդ օրն առաջին անգամ նա դժկամությամբ անցավ խոհանոց։

Ճիշտ նույն պահին Սմբատը, առանձնացած իր սենյակում, խորին մտախոհության մեջ էր։ Միայն վաղվա հանդիպումը չէր նրա մտորումների առարկան, այլև մի քանի ժամ առաջ տեսած պատկերը։ Երբեք նրա վրա ոչ մի հայ կին տպավորություն չէր գործել։ Այժմ նրա առջև ամեն վայրկյան պատկերանում էր մի աղքատ ընտանիքի զավակ, մի համեստ աննշան աղջիկ։ Հաճախ, հանքային գրասենյակում եղած ժամանակ, կից սենյակից լսում էր անդամալույծի անվերջ տրտունջները և երեխաների լացը։ Մանկական աղաղակների և հիվանդի տխուր մրմունջների մեջ լսվում էր օրիորդի մեղմիկ ձայնը, որ անդորր տպավորություն էր գործում նրա փոթորկված հոգու վրա։ Այդ ձայնի ազդեցությամբ նրա մեջ ծագում էին անսովոր մտքեր։ Մտքեր, որոնք դիամետրալ կերպով հակասում էին նրա նախկին գաղափարին՝ հայ կնոջ մասին։ Եվ նա ամաչում էր այդ գաղափարից, զգալով խղճի խայթոց…

Այս երեկո, մի քանի ժամ առաջ տեսած պատկերի տպավորությամբ, նրա ներքին աշխարհում կատարվում էր տարօրինակ հեղաշրջում։ Զգում էր, որ իր մեջ խախտվում է մեկն այն ամուր համոզումներից, որ կազմվել էին պատանի հասակից։ Ունե՞ր նա իրավունք արհամարհել հայ կնոջը, հայ աղջկան և գնալ կյանքը կապել օտարի հետ։ Ահա վաղը գալիս է նա, որին գերադասեց բոլոր կանանցից։ Արդարացրե՞ց արդյոք, գեթ մազի չափ, այն հույսերը, որ դրել էր նրա վրա, տվե՞ց այն երջանկությունը, որ երևակայում էր գտնել, ծնողների նվիրական զգացումները ոտնատակ անելով: Չի՞ պատահում, արդյոք, այն իդեալին, որ մի ժամանակ վառում էր ու բորբոքում նրա երևակայությունը։ Եվ եթե գտել է, արդյոք, կրկնակի դժբախտ չէ՞…

Առավոտյան արդեն տասը ժամն էր, երբ զարթնեց։ Մի կապարային ծանրություն նստել էր նրա սրտի վրա, ճնշում էր ու ճնշում անխնա։ Շտապով խմեց մի բաժակ թեյ։ Մի ժամից հետո պիտի գար փոստակիր շոգենավը, որ բերում էր նրա զավակներին ու կնոջը։ Մտավ մոր սենյակը։ Այրին տխուր, ձեռները կրծքին ծալած, նստած էր լուսամուտի մոտ։ Նայեց որդու երեսին, և սիրտը մորմոքվեց։ Զգաց, որ նրա հոգու մեջ տեղի ունի փոթորիկ, որ նա այնքան ուրախ չի, որքան հուզված։

— Գնա, որդի, գնա բեր, ես քար չեմ,— ասաց այրին, աշխատելով ուրախ ձևանալ։

— Շնորհակալ եմ,— արտասանեց Սմբատը և համբուրեց նրա դալուկ ձեռը...

Կայարանում արդեն հավաքվել էր մի մեծ բազմություն, երբ Սմբատը հասավ այնտեղ։ Մի խումբ ծանոթներ դիմավորեցին նրան խոնարհ բարևելով։ Երբ իմացան, որ եկել է ընտանիքին դիմավորելու, շնորհավորեցին։ Եվ նա զգաց շատերի կեղծիքը։ Այդ մարդիկ հետևից հազար ու մի բան էին ասում նրա ամուսնության մասին — այս նա գիտեր, իսկ առերես շնորհավորում էին։ Նա շտապեց հեռանալ խմբից։

Օրը բավական սառն էր, հյուսիսային քամին երկնքի ծխագույն թանձր ամպերը հալածում էր դեպի հարավ։ Ծովն ալեկոծվում էր, և նրա աղի ալիքները Սմբատի միտքը տանում էին դեպի հեռավոր հորիզոն, որ թաղված էր մշուշի մեջ։ Սիրտն սկսեց նորից բաբախել, երբ մտածեց, որ նավը կարող է փոթորկի ենթարկված լինի։ Գիշերվա անքնությունից նյարդերը հոգնել էին։ Նա պատրաստ էր լաց լինել ինչպես երեխա, այնքան սիրտը լցվել էր։

Հորիզոնի վրա մշուշի մեջ նկարվեց հազիվ նշմարելի մի կիսակամար։ Դա շոգենավի նավթային ծուխն էր, որ ծխնելույզից դուրս գալով, կազմում էր կիսաշրջան և հետո տարածվում ծովի մակերևույթի վրա։ Կեսժամ ևս, և Սմբատը պիտի գտնվեր սիրո և սառնության միջև։ Նա անհանգիստ անցուդարձ էր անում, աշխատելով խույս տալ ծանոթներից։ Նրան թվում էր, որ բոլորն իրենց մտքում ծաղրում են կամ ցավակցում։

Վերջապես շոգենավը երևաց ծովի ալեկոծվող մակերևույթի վրա։ Լսվեց շոգեշվիկի հեռավոր թույլ ձայնը, որ խեղդվում էր ալիքների մռնչյունի մեջ։ Ծովային բանվորներն սկսեցին շտապով բաց անել կայարանի սյուներին փաթաթված հաստ պարանները, պատրաստվելով ընդունել մոտեցող նավին։ Քամին ալիքները մղում էր և ուժգին զարկում նավի երկաթե կողերին, դանդաղեցնելով նրա ընթացքը։ Տախտակամածի վրա երևացին մի խումբ ճանապարհորդներ։ Սմբատն աչքերը հառել էր խմբի վրա և աշխատում էր որոշել նրանց, որոնց սպասում էր։ Նավի սուր դունչը, հսկայական թրի պես ճեղքում էր ջուրը, կռվելով կուտակվող ալիքների դեմ։ Սպիտակ շիթերը կատաղի ուժով բարձրանում էին վեր, մինչև տախտակամածը և նորից անզոր հետ թափվում։

Սմբատը նշմարեց մի երիտասարդ տղամարդ, որ բռնած էր երկու գրեթե հասակակից մանուկների ձեռներից։ Նա ճանաչեց իր զավակներին և նրանց քեռուն։ Մի սպիտակ թաշկինակ ծածանվեց օդի մեջ՝ մանկական գլուխներից վեր։ Սմբատը գդակը բարձրացրեց։

Հազիվ նավաստիները սանդուղքն ամրացրին նավի կողին, Սմբատն ամենից առաջ բարձրացավ նավը։ Գրկեց զավակներին։ Մեկը յոթ, մյուսն ութ տարեկան էր։ Դրանք հարավային և հյուսիսային տիպերի գեղեցիկ խառնուրդ էին։ Նրանց մազերը պարզ — կինամոնագույն էին, աչքերը նախշուն, ունքերը սև, դեմքերի գույնը սպիտակ։ Ցրտից նրանց առողջ երեսները կարմրել էին։ Սմբատը համբուրում էր մերթ մեկին, մերթ մյուսին։

— Կշտացա՞ք— գոչեց երեխաների քեռին,— այժմ եկեք մենք համբուրվենք։

Եվ իր գիրկը լայն բանալով ձմեռային շինելի տակից, գրկեց և համբուրեց, մի քայլ հեռու կանգնած էր երեխաների մայրը։ Դա մի ոչ այնքան բարձրահասակ կին էր, շիկահեր, կապույտ աչքերով, մի քիչ ցցված այտերով և փոքրիկ քթով։ Տարիքն արդեն իրենց կնիքը բավական որոշ դրոշմել էին նրա բերանի անկյուններում և աչքերի տակ: Ծովային ցրտից ու հողմից կարմրած թշերը ներդաշնակում էին սպիտակ խոշոր ատամներին։ Այնինչ, Սմբատի համար նա վաղուց էր կորցրել իր հրապույրն իբրև կին, մնալով միայն մայր՝ զավակների։

Ամուսինները բավականացան միմյանց ձեռ տալով։

— Տանջվեցինք ճանապարհին,— եղավ կնոջ առաջին խոսքը։

— Փոթորի՞կ էր։

— Սաստիկ,— պատասխանեց կնոջ եղբայրը,— քիչ էր մնում նավն ընկղմվեր, և ի՞նչ անպիտան նավ է։

Ալեքսեյ Իվանովիչ Վինոգրադովը — այսպես էր երիտասարդի անունը — ոչինչ արտաքին նմանություն չուներ քրոջ հետ։ Սևահեր էր, գեր, դեմքի ավելի ուղիղ գծերով, խոշոր կինամոնագույն աչքերով, որոնք ստեպ-ստեպ ճպճպում էին պենսնեի տակից։ Ձայնը, խոսելու եղանակը և բոլոր ձևերն արտահայտում էին խորին ինքնահաճություն։ Մինչդեռ քրոջ դեմքի վրա կարդացվում էր ինչ-որ դառն դժկամություն կյանքից։

— Դուք մենա՞կ եք եկել մեզ դիմավորելու,— հարցրեց տիկինը։

— Մենակ,— պատասխանեց Սմբատը, միշտ նայելով երեխաներին։

Տիկնոջ դեմքով սահեց արհամարհական ժպիտ։

— Երևի ձերոնք արժանի չեն համարել...— արտասանեց նա, ուղղելով ուսերին գցած մուշտակը։

Սմբատը լուռ բռնեց երեխաների ձեռներից, ցած բերեց կայարան։

— Իսկ մեր իրե՞րը, իրե՞րը,— անհանգիստ հարցրեց տիկնոջ եղբայրը։

Սմբատը պատվիրեց շոգենավի գործակատարին կարգադրություն անել իրերի մասին։

— Այնտեղ ես ցիլինդր ունիմ, զգույշ ուղարկեցեք, որ չջարդվի,— պատվիրեց իր կողմից տիկնոջ եղբայրը։

Կառք նստելիս նա հարցրեց.

— Երևի ձեր սեփական կառքն է, չէ՞։

— Ո՛չ վարձովի է։

Եղբայրը նայեց քրոջ երեսին։ Պարզ էր, որ նա մտքում ասում էր. «դու չէի՞ր ասում, թե շատ հարուստ է»։

Այրի Ոսկեհատն իսկույն առաջ դուրս չեկավ։ Իսկ երբ երևաց հյուրասենյակում, Սմբատը նրա աչքերի մեջ նկատեց արտասուքի թարմ հետքեր։ Այրին գրկեց որդու զավակներին, սեղմեց կրծքին։ Բայց զգալի էր, որ այդ գրկումը բռնազբոսիկ է։ Հարսին նա միայն ձեռ տվեց, առանց մի բառ ասելու։ Կրկին նայելով թոռներին, գրավվեց նրանց գեղեցիկ աչքերով, նորից գրկեց և սեղմեց կրծքին, այս անգամ արդեն ոչ բռնազբոսիկ։

— Հոգնած են, գիշերը չեն քնել,— ասաց հարսը։

Եվ կամացուկ ազատեց երեխաներին այրիի գրկից Սմբատը նայեց մոր երեսին և զգաց, որ նա չափազանց վիրավորվեց:

Այդ վայրկյանից դրվեց հարս ու սկեսուրի ապագա հարաբերությունների հիմքը։ Նրանք ատեցին միմյանց, հենց առաջին հայացքից։

XIV

Երբեք Պետրոս Ղուլամյանը չէր մտածել, թե այն, ինչ որ ինքն է անում, կարող է անել և՛ իր կինը։ Նա այն համոզմունքի էր, թե Անուշը բնավ չի հանդգնիլ մարդուն վրեժխնդիր լինել իր պատվի գնով։ Սիրուհիներ պահելը, մտածում էր նա, մեր ժամանակում նոր բան չի փող ունեցողի համար։ Կանայք այս պատճառով իրենց ամուսինների օրն այլևս չեն սևացնում։ Եթե աշխարհ չտեսած արհեստավորները երբեմն դավաճանում են իրենց կանանց, ո՞ւր մնաց մի վաճառական, որ տարենը երկու անգամ Մոսկվա է գնում և աչքով տեսնում, ինչպես են ապրում լուսավորված մարդիկ։

Բայց Անուշի երկարատև սառնությունը մի օր, վերջապես, կասկած ձգեց նրա սիրտը։ Այդ կինը, չնայելով, որ ամիսներով Պետրոսի քաղցր խոսքին չի արժանանում, վերջին ժամանակ, կարծես կյանքից գոհ է ավելի, քան երբևէ։ Զուգվում է, զարդարվում, հետևում արտաքինին այնպես, որպես երբեք չի հետևել և... երիտասարդանում։ Օ՜օ, ինչ հիմարն է Պետրոսը, ինչո՞ւ մինչև այժմ ուշ չի դարձրել այս հանգամանքի վրա։ Կասկածը քանի գնում նրա մեջ զորանում էր։ Իսկ այն գիշերից, երբ Անուշն այնպես խիստ հրեց նրան իրենից և փախավ մյուս սենյակ, այլևս զգաց պահանջ իր դրությունն ստուգելու։ Մի օր սովորական ժամանակից վաղ տուն եկավ։ Ալիմյանը կես ժամ առաջ էր միայն հրաժեշտ տվել։ Պետրոսը չվհատվեց. չար կասկածն ասում էր, թե անպատճառ մի բան կա։

Այն օրը նա երկրորդ անգամն էր փորձում ժամանակից վաղ տուն գալ։ Անսպասելի դեպքը նրա համար պարզեց ամեն ինչ։ Դռների մոտ նա հանդիպեց աղախնին։ Միամիտ կինը, որի խիղճն արդեն մաքուր չէր տիրոջ վերաբերմամբ, այնքան շփոթվել էր, որ չիմացավ նամակն ինչպես թաքցնի շալի տակ։ Պետրոսն անփույթ ձևով ծրարն առավ նրանից, առանց երկար տատանվելու բաց արավ և կարդաց Անուշի կրքոտ տողերը, որ զուրկ էին ամեն խոհեմությունից։ Կասկածը փոխվեց համոզմունքի, և խաբված այրը վազեց ներս կնոջից այնպիսի խիստ միջոցով հաշիվ պահանջելու։

Արտահայտելով սրտի առաջին թույնը կոպիտ բռունցքի միջոցով, առանձնացավ և սկսեց լրջորեն մտածել անելիքի մասին։ Պարզ է, որ մի կին, ամուսնուն դավաճանելով, արդեն ինքնըստինքյան որոշում էր իր դատավճիռը։ Նա կամ պիտի արտաքսվի մարդու տնից կամ շանսատակ լինի։ Այսպես են անում նամուս ունեցող այրերը։ Պետրոսն ուրիշ ելք չգիտե և չի ուզում ճանաչել։ Կան մարդիկ, իհարկե, որոնք խեղճությամբ հաշտվում են իրենց խայտառակ դրության հետ — Պետրոսն այդպիսիներին միշտ արհամարհել է։ Ոչ ոք իրավունք չուներ նրա պատիվն արատավորելու և ոչ նույնիսկ միլիոնների ժառանգ մի երիտասարդ։ Ա՜ա, լակոտ, կարծում ես, որ հարստություն ունես, ամեն բան քեզ կներվի՞։ Ով գիտե, քանի-քանի ընկերների մոտ ես պարծեցել, ով գիտե, այժմ որքան են ծաղրում Պետրոս Ղուլամյանին։ Սպասի՜ր, քեզ անպատիժ թողնելը հանցանք է...

Իսկ առայժմ պետք է տանջել Անուշին, տանջել և հետո վռնդել։ Միևնույն ժամանակ պետք է աշխարհին ապացուցանել, որ Անուշը դավաճանեց նրան, ապա թե ոչ, եթե կնոջը հեռացնի, հիմարները նրան կմեղադրեն, կասեն Անուշն ինքն է փախել մարդուց։

Մի օր Պետրոսը կանչեց իր մոտ Գրիշային և կնոջ ներկայությամբ բոլորը պատմեց նրան։ Տաքարյուն երիտասարդը, հարկավ, բորբոքվեց, կատաղեց փեսայի դեմ, անվանեց նրան անամոթ զրպարտող։ Պետրոսը նամակը տվեց նրան կարդալու։ Եվ, վերջապես, Անուշն ինքը չկարողացավ ժխտել հանցանքը եղբոր մոտ։ Գրիշան երդվեց հոր գերեզմանով պատժել Միքայել Ալիմյանին, հայհոյեց քրոջը, անգամ թքեց երեսին և հեռացավ…

Ցերեկները Պետրոսը միշտ տանն էր անցկացնում։ Խանութ գնում էր միայն երեկոները, մութն ընկնելիս, այն էլ դրամարկղի փողերը ստանալու համար։ Կնոջից փախչում էր, վախենալով տեսնել նրան։ Իսկ Անուշն ամբողջ օրը փակված էր իր սենյակում։ Չգիտեր ինչ աներ, փախչել մոր մոտ չէր ուզում. ամոթը կաշկանդում էր նրան։ Մի անգամ խայտառակեց ծնողներին, ընկնելով հոր գործակատարի պարանոցին։ Մյուս անգամ ի՞նչպես հարվածեր խեղճ պառավ մորը։ Վերջապես, կընդունի՞ արդյոք նրան իր տունը Գրիշան, եթե մայրն անգամ ընդունի…

Նա տանջվում էր և ճիգ էր անում սիրտը թեթևացնել զավակների սիրով։ Խայտառակ օրից հետո անբաժան էր երեխաներից։ Մի կողմից երկյուղն ամուսնուց, մյուս կողմից՝ ծանր հանցանքի գիտակցությունը դրդում էին նրան փնտրել անմեղ էակների հովանավորությունը։ Ապականված հոգին ձգտում էր մաքրության ճառագայթների մեջ լվանալ իր կեղտը և չէր զգում, որ իր համբույրներով արատավորում է նրանց։ Եթե Պետրոսը վռնդեր նրան իր տնից, տալով երեխաներին, դա խնդրի ամենաբախտավոր լուծումը կլիներ նրա համար։ Բայց Անուշը համոզված էր, որ երբեք այս տեսակ մեղմ պատժի չի արժանանա։ Այս էր, որ գրգռում էր վերջին ժամանակ նրա մեջ թմրած մայրական սերը։ Այս էր, որ դրդում էր նրան գրկել, համբուրել զավակներին այնպիսի խանդաղանքով, որ, կարծես, ահա շուտով պիտի բաժանվի նրանցից։ Եվ մանկական գլուխները թրջվում էին դառն արցունքներով, որոնք արտահայտում էին մի մեղսագործ հոգու ուշացած զղջումը։

Այժմ Անուշի համար Ալիմյանը մի չար հոգի էր։ Մտավ նրա թմրած կյանքի մեջ, արագությամբ տակն ու վրա արավ ամեն ինչ և առմիշտ սպանեց նրան բարոյապես։ Տեր աստված, տեր աստված, արժե՞ր միթե մի այդպիսի մարդու համար այսքան կուրանալ և այսպես ընկնել…

Նույն միջոցներին Միքայելը բարոյապես տանջվում էր ոչ պակաս, քան իր հոմանին։ Անուշը նրան նամակով հաղորդել էր բոլոր եղելությունը։ Նույնիսկ իր ծեծվելը չէր թաքցրել։ Այդ կոպիտ, գռեհիկ խանութպանը միայն մի ծեծով չի բավականանալ։ Նա կպատժի կնոջը և կպատժի չարաչար։ Նա կարող է անգամ սպանել նրան։ Այն ժամանակ հասարակությունը վերահասու կլինի պատժի պատճառներին։ Ալիմյան անունը կանցնի բերանից-բերան և, ով գիտե, գուցե և դատարանները։

— Ի՞նչ է պատահել քեզ,— հարցնում էին ընկերները նրան։

— Ոչինչ,— թաքցնում էր Միքայելն իր տխրության պատճառը։

Միայն Մարութխանյանին հաղորդեց իր ցավը և խնդրեց նրա խորհուրդը։ Գործնական մարդը նեղն ընկավ. ի՞նչ խորհուրդ տար։ Նրա կարծիքով, երիտասարդ հասակին ներելի է ամեն տեսակ սխալ կանանց վերաբերմամբ։ Ժամանակն ամեն ինչ կբուժի։ Ղուլամյանը կհաշտվի իր վիճակի հետ։ Անուշը կմոռանա Միքայելին, իսկ Միքայելը կմոռանա նրան, ու կմոռանա՛։ Գլխավորն այն է, որ հասարակությունը ոչինչ չիմանար։

Այդ միջոցներին Մարութխանյանը սաստիկ զբաղված էր կոնտր-կտակի խնդրով։ Նա դեռ գործը չէր հանձնել դատարանին և, զարմանալի է, որ միշտ Միքայելին հորդորում էր ձանձրացնել Սմբատին. չնայելով, որ բոլորովին հույս չուներ, թե Սմբատը որևէ զիջում կանե։ Միքայելը նրան վաղուց էր լիազորություն տվել վարել գործն իր ցանկացածի պես։ Սակայն նա դարձյալ տատանվում էր։ Պարզ էր, որ նա այժմ ուրիշ դիտավորություն ուներ։

Միքայելի մտամոլոր դրությունը նրան պատճառեց անհուն ուրախություն։ Նա սկսեց այցելել աներձագին ամեն օր։ Գալիս էր, խոսք բաց անում Ղուլամյանների մասին, հուզում, գրգռում Միքայելին։ Եվ այդ րոպեներին հանկարծ խոսքը փոխում էր, մեջ էր բերում կտակի խնդիրը։ Միքայելը կրկնում էր, թե իրավունք է տալիս նրան անելու, ինչ որ կամենում է։ Մարութխանյանը երբեմն հանում էր ծոցի գրպանից ինչ-որ թղթեր և ստորագրել տալիս։ Միքայելը շատ անգամ ստորագրում էր առանց թղթերը կարդալու, մինչև անգամ չնայելով նրանց բովանդակության… Այդ բոլոր թղթերը, Մարութխանյանի ասելով, կարևոր էին գործի համար… Եվ Միքայելը չէր էլ հետաքրքրվում, թե ինչ թղթեր են… նա միայն ստորագրում էր՝ գլուխը ձանձրույթից ազատելու համար։

Այժմ մեծ մասամբ նա տանն էր լինում։ Ամոթի զգացումը թույլ չէր տալիս նրան երևալ հասարակության մեջ։ Ո՞վ գիտե, գուցե խայտառակ դեպքն արդեն հայտնի է ամենին, և բոլորը բամբասում են նրան։

Օրերն անցնում էին, և նա այլևս Անուշի մասին լուր չէր ստանում։ Սկզբում վախեցավ, մի գուցե Պետրոսը կնոջ գլխին փորձանք է բերել։ Բայց եթե այդպիսի բան լիներ, չէ՞ որ լուրը կհասներ իրեն։ Ծեծո՞ւմ է իր կնոջը Պետրոսը։ Թող ծեծի. Անուշի ամուր մարմինը կարող է դիմանալ նրա բռունցքներին։ Շատ հավանական է, որ Պետրոսը բամբասանքից վախենալով, արդեն կուլ է տվել վիրավորանքը և լռել։ Եթե այդպես է, ուրեմն ի՞նչ պատճառ կա վախենալու։ Շատ-շատ մոխրագույն բեղիկները մի ամիս կտանջվեն և հետո կհանգստանան։

Եվ, այս մտքից խրախուսված, Միքայելն սկսեց պատահածը մոռանալ։ Շուտով նա անձնատուր եղավ սովորական կենցաղին, որպես անուղղելի արբեցող, որ արթնանում է թե չէ նորից սկսում է հարբել։ Տարբերությունն այն էր, որ այժմ հետաքրքրվում էր և՛ գործերով կամ ցույց էր տալիս, թե հետաքրքրվում է, բայց ոչ քաղաքային, այլ հանքային գործերով։ ժամանակ առ ժամանակ կառքով մենակ գնում էր հանքերը, որպես թե սաստիկ զբաղված էր նոր փորվող հորի դրությամբ։

Հարկավ, Սմբատն ուրախ էր եղբոր այս փոփոխությանը, բայց ստեպ-ստեպ հանքեր գնալը կասկածելի էր թվում նրան։ Չունի՞ արդյոք այս երևույթը մի ուրիշ ավելի զորեղ շարժառիթ, քան գործերով հետաքրքրվելը։

Կասկածն ավելի ամրացավ Սմբատի մեջ, երբ Միքայելը մի օր նրա մոտ գովեց Շուշանիկի արտաքինը։ Ի՛նչ գեղեցիկ աչքեր, ի՛նչ սիրուն նայվածք, ի՛նչ նուրբ շրթունքներ և ճակատ։

— Ես ուզում եմ նրա հետ մոտիկ ծանոթանալ, — ավելացրեց Միքայելը,— բայց ինչպես երևում է, հպարտ է։

Նա միայն համեստ է,— նկատեց Սմբատը հակիրճ և ընդհատեց խոսակցությունը։

Մի ուրիշ անգամ Միքայելն ասաց օրիորդի մասին մի քանի արյունահույզ խոսքեր։ Սմբատը վրդովվեց և գոչեց հանկարծ.

— Հանգիստ թո՛ղ այդ աղջկան...

— Օհօ՜, աչքերդ կարմրեցին, ձայնդ դողաց, չլինի՞ թե սիրահարված ես։ Սիրելիս, քեզ չի վայելում, հասկանո՞ւմ ես, նա իմն է։

Կատակը Սմբատին թվաց զզվելի, և նա պահանջեց եղբորից, որ օրիորդի մասին խոսի հարգանքով։

— Ինչ ուզում ես ասա,— նկատեց Միքայելը,— նա ինձ դուր է գալիս, համեղ դեսերտ է...

— Ես քեզ խնդրում եմ հանգիստ թողնել այդ աղջկան,— կրկնեց Սմբատը հուզված, և նրա ձայնի մեջ զգացվեց ատելություն։

Խոսակցությունը տեղի ուներ կառքի մեջ, հանքերից վերադառնալու ժամանակ։ Միքայելը լռեց և մինչև քաղաք հասնելը երկու եղբայր այլևս ոչ մի խոսք չասացին։

Սմբատն այժմ բնակվում էր թեև մոր ու եղբյարների հետ միևնույն տանը, բայց գրեթե բաժան։ Ընդարձակ տան մեջ նրա ընտանիքին հատկացրել էին հինգ մեծ սենյակներ։ Մի նեղ և երկայն անցք երկու բնակարանները բաժանում էին միմյանցից։ Հարս ու սկեսուր հանդիպում էին միայն ճաշի միջոցին։ Թեյ էին խմում, ընթրում, նախաճաշում առանձին։ Փոխադարձ սառնությունը, որ սկսվել էր առաջին օրից, չէր մեղմանում և ոչ մի կողմից։ Նույնիսկ երեխաները չէին կարողանում իբրև հաշտության օղակ ծառայել։ Մայրը մեծ մասամբ նրանց պահում էր իր աչքերի առջև։ Տատը թեև արդեն սիրում էր նրանց, բայց հոգու խորքում չէր հաշտվում այն մտքի հետ, թե նրանք իր հարազատ թոռներն են։ Մի անգամ Սմբատը, մտնելով մոր սենյակը, տեսավ, որ այրին լուսամուտի առջև նստած լաց էր լինում։ Կարծեց, թե նա դարձյալ հիշում է հանգուցյալ ամուսնուն։ Սակայն այրիի դառնության պատճառն այս անգամ ա՛յլ էր։ Նա ասաց, թե մի փոքր առաջ կանչում է իր մոտ թոռներին և մի րոպե անցած աղախինը գալիս է նրանց մոր կողմից և տանում։

— Ամեն օր այսպես է անում կնիկդ, ամեն օր, — ավելացրեց այրին, «կնիկդ» բառն արտասանելով դառն հեգնությամբ,— կույր չեմ, տեսնում եմ, որ չի ուզում երեխաներդ ինձ սիրեն։

Սմբատն անցավ կնոջ սենյակը։ Այնտեղ Անտոնինա Իվանովնան աչքունքը թթվեցրած նամակ էր գրում ընկերուհիներից մեկին։

— Ո՞ւր են Վասյան և Ալյոշան,— հարցրեց Սմբատը։

— Իրենց սենյակում։

— Ուղարկեցե՛ք մորս մոտ։

— Հենց հիմա նրա մոտ էին։

— Թողե՛ք էլի գնան, խաղան։

— Դասեր են պատրաստում, դեռ չեմ պարապել նրանց հետ...

— Անտոնինա Իվանովնա՛,— արտասանեց Սմբատը, մի քիչ ձայնը բարձրացնելով,— այդպես մի՛ վարվեք մորս հետ։

Անտոնինա Իվանովնան գրիչը դրեց և աչքերը հառեց ամուսնու երեսին։

— Այդպես մի՛ վարվեք,— կրկնեց Սմբատը,— դուք կարող եք նրան չսիրել և նա ձեզ, բայց երեխաների զգացմունքները բռնաբարելու իրավունք չունեք։

— Ես նրանց զգացումները չեմ բռնաբարում։

— Դուք նրանց մեջ զարգացնում եք ատելություն դեպի իմ մայրը։ Ես այդ վաղուց եմ նկատել։

— Սխալվում եք. ես միայն չեմ ուզում, որ նրանք ուրիշների ազդեցության ենթարկվեն։

— Այդ ի՞նչ ասել է։

— Այն, որ տան մեջ կրթություն ասած բառը բացակայում է։

— Մի՞թե,— գոչեց Սմբատը հեգնությամբ։

— Այո՛։ Նայեցեք ձեր փոքր եղբորը, Արշակին… ես չեմ ուզում, որ իմ երեխաներն էլ նրա պես կրթվեն։

— Ես չեմ պաշտպանիլ իմ եղբոր կրթությունը, բայց իմ մայրը չի կարող վատ ազդեցություն ունենալ մեր երեխաների վրա։

— Ով գիտե…

— Անտոնինա Իվանովնա՛, իմ մայրը, ճշմարիտ է, տգետ կին է, բայց բարի է, պարկեշտ, առաքինի և խելոք… Նա ձեր սկեսուրն է, և դուք պարտավոր եք նրան հարգել։

— Այո՛, պարտավոր եմ հարգել։ Իսկ նա… նա պարտավոր է ինձ ատել, արհամարհել… այնպես չէ՞…

— Նա նահապետական կին է։

— Դա նահապետականություն չի, այլ բնածին ատելություն։ Բայց շատ բնական, շատ հասկանալի… Ակն ընդ ական, ատամն ընդ ատաման… նա ինձ ատում է, ես չեմ կարող նրան սիրել և հարգել…

Նա հենց ձեռքի տակ դրած նամակի մեջ գրեթե նույնն էր արտահայտում։ Հայտնում էր բարեկամուհուն բացարձակ, թե սաստիկ զղջում է Կովկաս գալու համար։ Ոչ մի բան նոր շրջանում չի համապատասխանում նրա հայացքներին։ Հարստությունը նրան չի շլացնում և չի կարող շլացնել։ Երբ ամուսինների մեջ համերաշխությունը չքացել է— ոսկին անզոր է նրանց բախտավորացնելու համար։ Նա չի սիրում Ալիմովին և չի սիրվում նրանից։ Նա միայն կատարում է իր պարտքը երեխաների վերաբերմամբ։ Կմնա Կովկասում միառժամանակ, մինչև որ կհաջողի որևէ պայման կապել մարդու հետ։

Սմբատը ոչինչ չասաց այլևս, լուռ անցավ իր սենյակը։

Այդ գիշեր նա անցկացրեց անքուն գրեթե մինչև լույս։ Սիրել զավակներին, չսիրել նրանց մորը — ահա այն սոսկալի դիլեման, որ տանջում էր հոգին տարիների ընթացքում։ Ծառի բնից բաժանված, ամուր գրկել էր նորածիլ ճյուղերը, տատանվում էր օդի մեջ անհեն, չէր ուզում ճյուղերը բնիցը պոկեր բայց չէր էլ կարողանում բաժանվել նրանցից։

Ինչո՞ւ սիրեց այդ կնոջը։ Ինչո՞ւ չհասկացավ, որ մարդկային կյանքում ահագին դեր են խաղում ծնունդը, շրջանը, ավանդություններն ու սովորությունները։ Նրա հոր ոտները դեռ կրում էին ասիական քոշերի հետքերը, իսկ ինքը ճգնում էր մի քանի դար նրան առաջել, միայն մի սերունդ առաջելու փոխարեն։ Էվոլյուցիոն ո՞ր օրենքով արդյոք։ Կրթությունը տարբեր շրջանների անհատների մեջ ստեղծում է մի տեսակ հավասարություն — համաձայն էր նա։ Բայց չէ՞ որ նույն կրթությունն անզոր է դարերով կազմակերպված ազգային կամ տեղական հատկանիշների հակադրությունը ջնջել, ինչպես անկարող է սևահերին շիկահեր դարձնել և ընդհակառակը…

Նա զգում էր, որ այսուհետև փոխադարձ սառնությունը պիտի փոխվի փոխադարձ ատելության։ Կյանքն ընդհանրապես և ամուսնական կյանքը մասնավորապես համարում էր մանրությունների մի հյուսվածք։ Անձնական դժբախտ փաստերով փորձել էր, որ ամենաչնչին բաներից առաջանում է ամենախոշոր տհաճություն։ Ահա դրամայի հիմքը։ Եթե իր և կնոջ մեջ պատահում էին հակադիր ցանկությունների, հակադիր ձգտումների, հակադիր ճաշակների ընդհարումներ, դժվար չէր երևակայել, թե որպիսի ընդհարումներ պիտի տեղի ունենան իր կնոջ և իր մոր մեջ։ Պատկերացնում էր երկու հակառակ տարրեր — մեկը դրական, մյուսը բացասական և երևակայում իրեն մեջտեղ։ Գուշակում էր, որ այն բոլորը, ինչ որ անելու է մայրը, արժանանալու է կնոջ ծաղրին ու արհամարհանքին, նույնիսկ այն, որ մի նահապետական կին դեռ լավ չի սովորել պատառաքաղ գործածելը։ Եվ ընդհակառակը, այն բոլորը, ինչ որ անելու է կինը, հանդիպելու է մոր ատելության։

Եվ ահա ընդամենը երկու շաբաթ է նրանք միասին են, արդեն փոխադարձ ատելությունն արտահայտվում է։

XV

Հանքերը տեղափոխվելուց հետո, Զարգարյանների նյութական պայմանները թեթևացել էին։ Ընտանիքը գոհ էր իր վիճակից, և բոլորը զգում էին երախտագիտություն դեպի Սմբատ Ալիմյանը։ Միայն անդամալույծը շարունակ բողոքում էր, թե չորս կողմից փչում է նավթի հոտ և փչացնում նրա ախորժակը, թե գիշերները հանգիստ չի կարողանում քնել շոգու աղմուկից և այլն և այլն։

Գոհ էր անչափ նաև Շուշանիկը, բայց բոլորովին տարբեր պատճառով։ Նրա պայծառ աչքերի մեջ երևում էր անսովոր թախիծ, սակայն ոչ բոլորովին այն թախիծը, որ աղքատ կյանքի դառնությունն էր արտահայտում։ Նրա սիրուն դեմքի վրա խաղում էր այն խորհրդավոր ստվերը, որ ցոլացնում է նորահաս կնոջ հոգու երագները։ Ա՜խ, կյանքի ծանր պայմանները չեն թույլ տվել այդ երազներին ժամանակին զարթնելու։ Եվ դիտող աչքն այդ ստվերը կնշմարեր մանավանդ այն ժամանակ, երբ օրիորդը սովորական ժամերին, կանգնած պատշգամբի ծայրում, նայում էր հեռու ու հեռու, դեպի երկնի անվերջ հորիզոնը... փույթ չէ, որ այդ պահին նրա սիրտը լցվում էր անհուն դառնությամբ, երևակայությունը նրան տանում էր դեպի մի տխուր, անհուսալի ապագա, նա զգում էր, որ այժմ և միայն այժմ է սկսել ապրել իբրև բանական էակ։

Մի անգամ նա հորեղբորը խնդրեց, որ թույլ տա իրեն գրասենյակում նրա պաշտոնը կատարելու։ Ամբողջ օրը Դավիթը հանքից հանք պտտելով հազիվ կարողանում էր հաշիվներով զբաղվել։ Առաջարկությունն արավ հոր ներկայությամբ։ Անդամալույծի աչքերը պլշեցին։ Նայեց աղջկան ոտից մինչև գլուխ զայրացած և հայհոյեց. ի՞նչ, որ նախկին երկրորդ կարգի վաճառական Սարգիս Զարգարյանի աղջիկը գնա ծառայի՞։ Այդ անկարելի է, հապա ո՞ւր է նրա հորեղբոր նամուսը։

Օրիորդը փորձեց համոզել հորը, թե գրասենյակում աշխատելը նրա աղջկա համար բոլորովին ամոթալի չի. չէ՞ որ կանայք այժմ դրսում կատարում են ամեն ազնիվ գործ, որին ընդունակ են։ Սակայն անդամալույծը կատաղեց, դեն ձգեց ծնկներից վերմակը և դարձավ կնոջը.

— Աննա՛, գնանք, գնանք եկեղեցու դռանը կանգնենք, ես ողորմություն կհավաքեմ ու քեզ կազատեմ այդ անամոթի ձեռքից։

Անամոթը Դավիթ Զարգարյանն էր, որ կորացած մեջքով կանգնած նրա անկողնի առջև, տակավին լուռ նայում էր Շուշանիկին։ Նա նոր էր միայն իմանում, թե որպիսի անգին գոհար է թաքնված աղքատիկ ընտանիքում։

Շուշանիկը ոգևորված բացատրում էր աշխատանքի նշանակությունը, թե կնոջ և թե տղամարդի համար և այն երջանկությունը, որ մարդ կարող է զգալ, երբ սեփական ուժերով է վաստակում օրվա պարենը, երբ մանավանդ օգտակար է մերձավորներին։

Դավիթը հիացած լսում էր նրան։ Ահա որքան ազդեցություն է ունեցել այդ աղջկա վրա։ Չէ՞ որ Շուշանիկը վեց տարի շարունակ նրա անմիջական աշակերտուհին է եղել։ Նա է կրթել իր եղբոր աղջկա միտքը և կրթել է այն ուղղությամբ, որ բարվոք է համարել կյանքի դառն պայմանների մեջ ապրող մի աղքատ աղջկա համար։ Նա տվել է նրան կարդալու միշտ այնպիսի գրքեր, ուր աշխատանքը դրվատվում է իբրև հոգեկան երջանկության իսկական հիմք։ Գրքեր, որոնք խրախույս են ներշնչում աղքատներին և սովորեցնում նրանց սիրել կյանքը, որ նրանց համար խորթ մայր է։ Եվ ահա Շուշանիկն այսօր ոչ միայն չի տրտնջում իր վիճակի դեմ, այլև ինքն է քարոզում սեր դեպի աշխատանքը։ Սակայն համաձայնե՞լ արդյոք նրա ասածներին, թույլ տա՞լ նրան տնից դուրս ևս գործերով պարապելու։ Ո՛չ, այդ կլիներ անխղճություն, մի՞թե քիչ է աշխատում տանը։

Նա նույնպես հակառակեց և դրականապես հայտնեց, թե առայժմ Զարգարյանները կարիք չունեն, որ նրանց տնից մի կին աշխատանքի դուրս գա, և ինքը երբեք այդ թույլ չի տալ, քանի կենդանի է։ Եվ այս ասելով, նա սուր հայացք ձգեց եղբոր աղջկա երեսին։ Շուշանիկը շփոթվեց այդ հայացքից։ Նրան թվաց, որ հորեղբայրը հասկացել է իր միտքը։ Այն միտքը, որից ամաչում էր ինքն իսկ։

Նա շտապեց դուրս գալ հոր սենյակից, ծանր հառաչելով։ Անցավ իր սենյակը, վերցրեց մի գիրք, փորձեց խորասուզվել ընթերցանության մեջ, ինչպես սովորաբար անում էր դառն րոպեներին։ Բայց չկարողացավ։ Երբեք նրա սիրտն այդչափ չէր բաբախել, երբեք նրա երեկոն այդչափ վրդովված չէր և զգացումները՝ այդքան պղտորված։ Մի կերպ շտապով վերջացնելով սովորական գործերը, նա նորից առանձնացավ իր սենյակը և դռները կողպեց ներսից։ Ժամերն անցնում էին, և նա դեռ հետ ու առաջ էր գնում, մերթ ականջ դնելով շոգեմեքենաների աղմուկին, մերթ լուսամուտից նայելով դեպի դուրս, ուր տիրում էր խորին մթությունը։

Լսվեցին շվիկների սուլոցները. տասներկու ժամն էր արդեն. երեք անգամ լամպարը հանգցրեց, գլուխը թաքցրեց վերմակի տակ և երեք անգամ էլ վառեց ու գիրքը վերցրեց։ Բայց աչքերը հոգնել էին, իսկ միտքը ոչինչ չէր ըմբռնում կարդացածից։

Աշխատում էր իրենից հեռացնել ամբոխվող մտքերը։ Սակայն կամքն անզորացել էր։ Ամաչում էր ինքն իր զգացումների անսպասելի գրգռումից և չգիտեր, միևնույն ժամանակ, որոշ քննության ենթարկել նրանց։ Նա փակում էր աչքերը և խորին մթության մեջ տեսնում մի լուսավոր պատկեր։ Նա բաց էր անում աչքերը, և այդ պատկերը դարձյալ անխուսափելի կանգնած էր նրա առջև։ Դեմքը մռայլ, ունքերը կիտված, աչքերը թափանցող, միշտ մտախոհ, միշտ ճնշված ինչ-որ ծանր մտքից։

Նա մոխրագույն շալը ձգեց ուսերից, զգում էր անսովոր տաքություն։ Մոտեցավ սեղանին, նայեց փոքրիկ սևագույն ժամացույցին, որ նոր էր ստացել իբրև նվեր հորեղբորից։ Արդեն երկու ժամն էր։ Նորեն սկսեց անցուդարձ անել։ Խիտ մազերը, ազատվելով հերկալների արգելքից, թափվել էին թիկունքների վրա, ծածկել ականջները, սքողել այտերը, ընդգրկել կիսամերկ կուրծքը։ Այտերը շառագունել էին, աչքերի մեջ վառվել էր անսովոր հուր։ Մշտական հեզ կերպարանքն այժմ արտահայտում էր ինչ-որ խրոխտություն։ Եթե մերձավորներն այդ պահին դիտեին նրան դռների հետևից գաղտնի, հազիվ թե ճանաչեին։ Չկար այլևս նրա աչքերի մեջ նախկին պայծառությունը և ոչ նրա շրթունքների վրա անդորրության ժպիտը։ Ա՜խ, միայն թե Սմբատ Ալիմյանը նրան հիմար չհամարի և չծաղրի ինչպես մի դեռահաս աղջկա, որ պատրաստ է առաջին պատահած տղամարդի մեջ տեսնել ռոմանտիկական հերոս։ Ո՛չ, Շուշանիկը չի ուզում այդ մարդու աչքում երևալ թեթևամիտ։ Սմբատը խելոք է, կրթված, հասուն մտքի տեր, կյանքի փորձանքները ճաշակած։ Այդպիսի մի տղամարդ չի կարող լուրջ հայացք ունենալ յուրաքանչյուր աղջկա մասին։ Նրա պահանջները խիստ են, և հենց այս է պատճառը, որ նա իր ընտրությունն արել է օտար շրջանում։

Նրա հորեղբայրն ասում է, թե Ալիմյանը բախտավոր չէ ամուսնական կյանքում, թե նրա մշտական տխրության պատճառն այս է։ Ինչո՞ւ, տեր աստված, ինչո՞ւ։ Մի՞թե ընտրությունը սխալ է եղել, և Ալիմյանը այժմ զղջում է։ Բայց ի՞նչ հարց, ո՞վ տվեց Շուշանիկին իրավունք զբաղվելու մի օտար մարդու ընտանեկան կյանքով։ Բավական է, պետք է մոռանալ այդ մարդուն։

Եվ նա հոգնած գլուխը նորեն դրեց բարձին։

Արդեն առավոտյան լույսը լուսամուտի փեղկերի արանքով ներս էր թափանցել, երբ, վերջապես, նիրհեց։

— Աննա՛, ո՞ւր է աղջիկդ,— հարցրեց երրորդ անգամ անդամալույծը կնոջը։

— Դեռ քնած է։

— Քնած է, քնա՞ծ, տասը ժամն է. գնա, զարթեցրու, տխուր եմ, թող գա թուղթ խաղանք։ Եղունգներս էլ կտրել հարկավոր է, շատ են երկարացել։

Այժմ Շուշանիկի գործերի մի մասը կատարում էր նոր վարձված աղախինը։ Սակայն անդամալույծն այնքան սովորել էր աղջկան, որ դարձյալ պահանջում էր, որ մեծ մասամբ նա ծառայի իրեն։

Աննան մոտեցավ աղջկա սենյակին, մատներով զարկեց դռներին մի քանի անգամ։ Դռները բացվեցին։ Շուշանիկն արդեն զարթնել էր և հագնվել։ Այժմ նրա այտերը գունատ էին, աչքերի կոպերը նկատելու չափ ուռած։

— Հիվա՞նդ ես,— հարցրեց մայրը։

— Ո՛չ։

Նա շտապեց դուրս գնալ։ Երեսը լվացավ, մազերը կարգի բերեց, խմեց սովորական մի բաժակ թեյը և գնաց հորը ծառայելու։

— Աղախին վարձելուց հետո, իշխանուհի ես դարձել, կշտամբեց անդամալույծը։— Ես այստեղ տանջվում եմ, դու մրափում ես մինչև կեսօր։ Բե՛ր թղթերը, խաղանք։

Նա լուռ կատարեց հոր հրամանը։ Խաղում էր այժմ անուշադիր, մտամոլոր, մի հանգամանք, որ բարկացրեց հորը։

— Խելքդ գլխիդ խաղ արա,— գոչեց անդամալույծը, առողջ ձեռով թղթերը մեկ-մեկ բանալով։

Ներս մտավ Դավիթը և ասաց Շուշանիկին, թե մի թուրքի հանքերում շատրվան է բացվել, եթե կամենում է, կտանի հետը ցույց տալու։

— Թույլ կտա՞ս, պապա,— հարցրեց Շուշանիկը։

— Այնքան հիմար ես խաղում, որ կարող ես գնալ կորչել,— գոչեց անդամալույծը, թղթերը շպրտելով մի կողմ։

Քամին հյուսիսային էր, եղանակը՝ ցուրտ։ Շուշանիկը հագավ ձմեռային վերարկուն և սամույրի կոլորակ գլխարկը։ Երկուսն էլ հորեղբոր նվերներն էին։ Այժմ Զարգարյանն աշխատում էր կարողության չափ, որ իր եղբոր դուստրը լավ հագնվի։ Նա հիացավ, տեսնելով Շուշանիկին նոր հագուստում։ Վերարկուն խիստ սազ էր գալիս օրիորդին, իսկ սամույրի գլխարկի գույնը գեղեցիկ ներդաշնակություն էր կազմում թանձր ու գանգուր մազերի վրա։ Ցուրտը շուտով նրա այտերին տվեց անբնական կարմրություն, պայծառ աչքերը դարձյալ պայծառացան, ճակատի թեթև կնճիռները բացվեցին։

Շատրվանը գտնվում էր բավական հեռու։ Նրանք անցան մի մեծ տարածություն, մտան մի լայն ճանապարհ և հետո մի մեծ շավիղ, անցնելով մի շարք բուրգեր, Զարգարյանը հանկարծ կանգ առավ և ցույց տվեց դեմուդեմ բուրգերի հետևում, երկնի մոխրագույն հորիզոնի վրա նկարված մուգ կինամոնագույն մի կիսակամար, ասելով.

— Տե՛ս, ինչ բարձր է խփում։

Շուտով Շուշանիկի աչքերի առջև բացվեց հազվադեպ և սքանչելի տեսարան։ Սև նավթը, գազի ուժգին զորությամբ, դուրս մղվելով երկրի խորքից, սլանում էր վեր ինչպես հրաբխային կրակ։ Հասնելով իր վերջնակետին, կազմում էր կիսաշրջան և թափվում ներքև։ Քամին տարածում էր հեղուկն օդի մեջ և մանրացնելով, սփռում չորս կողմ անձրևի պես։ Բուրգի գագաթն ու կողերը խորտակվել էին շատրվանի ամեհի զորությունից, և նրա մթին ուրվագիծն էր միայն շողում սև հեղուկի մեջ, որպես կմախք դարձած վիթխարի կաղնի երկնային հեղեղի տակ։

Երբեմն հորի խորքից դուրս էին արձակվում մարդու գլխի չափ քարեր։ Կատաղի պտույտներ գործելով, նրանք հեղուկի հետ սլանում էին վեր՝ թնդանոթի ռումբերի պես և ընկնում բուրգի վրա կամ շրջակա սև լճակների մեջ։ Գազը մռնչում էր, և երկիրը թնդում էր նրա զորությունից։ Մերթ ընդ մերթ շատրվանը, կարծես, հոգնում էր, ցածանում, խուլ հնչյուններ արձակում։ Բայց անցնում էր մի քանի վայրկյան, և նորեն լսվում էր ստորերկրյա խլացուցիչ ժխորը։ Այն ժամանակ սև հեղուկի հսկայական սյունն առանձին ուժով էր ձգվում դեպի վեր։

Մշակների մի մեծ խումբ թիերով ու բահերով զինված, մրջյունների պես շրջապատել էր բուրգի անօգնական մնացած կմախքը և աշխատում էր թանկագին հեղուկի համար ժամանակավոր ճանապարհ բանալ։ Մի քանի մղիչ մեքենաներ էին դրված, որոնք նավթն ուղղում էին դեպի Սև քաղաք տանող նավթանցքերը։ Արհեստավորները պատրաստում էին ինքնուրույն պատսպար, որով պիտի շատրվանին կանոնավոր ընթացք տային, որպեսզի հեղուկն ապարդյուն չցրվեր։

Երբեմն մշակները, ծիծաղելով, գոռալով, ոստոստալով ցրվում էին այս ու այն կողմ, փախչելով վայր սլացող քարերից։ Նրանք կիսամերկ էին, ոտները մինչև ծնկները և թևերը բաց։ Շատերը սլկվում էին լպրծուն ավազի վրա, ընկնում նավթի մեջ, շարժելով ընկերակիցների ծիծաղը։ Բայց բոլորն էլ ուրախ էին, հուսալով ստանալ պարգև շատրվանի տիրոջից։

Իսկ բախտավոր թուրքը կանգնած էր հեռու, քաղաքից եկած հետաքրքիրների բազմության մեջ։ Դա միրուքը հինայած, գլուխը մաքուր սափրած մի աստվածավախ հաջի էր, որը նայում էր անհուն հարստությանը և փառք տալիս ալլահին, որ, վերջապես, լսել էր նրա ջերմ աղոթքները։ Դեռ երեկ պարտատերերն ուզում էին նրան դատարան քաշել, ինչպես սնանկ կոմերսանտի։ Այժմ մտքում հաշվում էր շատրվանից ստացվելիք միլիոնները։ Նրա ցամաքած և խորշոմներով ծածկված դեմքի վրա խաղում էր անհուն երջանկության ժպիտը։ Բոլորը շրջապատել էին նրան, շնորհավորում էին, ձեռը բարեկամաբար սեղմում, նորոգում մոռացված ծանոթությունը։

Ինժեներ Uուլյանը պտտում էր թուրքի շուրջը՝ ինչպես որսկան շուն։ Հույս ուներ մի քիչ նավթ առնել ապառիկ, վաղը-մյուս օրը թանկ գնով ծախելու նպատակով։

Շուշանիկից ոչ հեռու խմբված էին մի քանի երիտասարդ հանքատերեր, որ եկել էին քաղաքից բախտավոր թուրքին նախանձելու։ Զարգարյանը նկատեց, որ նրանք միմյանց արմունկով բոթում են և հետաքրքրված ցույց տալիս Շուշանիկին։ Բոլորն ուզում էին իմանալ գեղադեմ օրիորդի ով լինելը։ Մեկը նույնիսկ շատրվանի տիրոջ ուշադրությունը դարձրեց նրա վրա։ Բախտից հարբած թուրքը բարևեց անծանոթ օրիորդին, ձեռը դնելով նախ կրծքին, ապա աչքերին։ Այնքան շփոթված էր, որ կարծում էր, թե այդ աղջիկն էլ իրեն շնորհավորում է։ Հանկարծ խմբի ուշադրությունը դարձավ ուրիշ կողմ։ Ճանապարհ տվեցին մի շիկահեր կնոջ, որին ուղեկցում էին Միքայել Ալիմյանը և մի մուշտակավոր պարոն։

— Սմբատի կինն է,— ասաց Դավիթ Զարգարյանը Շուշանիկին։— Նա էլ, երևի, տիկնոջ եղբայրն է։

Օրիորդը հետաքրքրված նայեց Անտոնինա Իվանովնային։ Հիասթափման պես մի բան զգաց, երբ տեսավ, որ տիկինն այնքան էլ էլեգանտ չի տեսքով, որքան երևակայում էր և արդեն, կարծես, ծերացած է։ Փափագեց նրա հետ ծանոթանալ, և նրա փափագը շուտով կատարվեց։ Միքայելն ուղեկիցների հետ բարձրացավ այն հողային թումբը, ուր կանգնած էր օրիորդը հորեղբոր հետ։ Մոտեցավ բարևեց և հետո դարձավ տիկնոջը։

— Անտոնինա Իվանովնա, թույլ տվեք ներկայացնել, օրիորդ Զարգարյան և մեր կառավարչի օգնական Զարգարյան։

Տիկինը ձեռը անփույթ մեկնեց Շուշանիկին և հետո շարունակեց Միքայելին հարցեր տալ շատրվանի մասին։ Իսկ նրա եղբայրը, աչքերը պենսնեի տակից ճպճպելով, ինչ-որ շշնջաց Միքայելի ականջին։

Անտոնինա Իվանովնան չգիտեր ինչպես արտահայտեր իր զարմացումը և հիացումը շատրվանի վերաբերմամբ։ Նա սքանչանում էր բնության ուժից, մինչդեռ թուրքը շարժում էր նրա ծիծաղը։ Հետո սկսեց խոսել Շուշանիկի հետ, դիտելով նրան ուշադիր։

— Դուք կկամենայի՞ք այդպիսի շատրվան ունենալ,— հարցրեց նա հանկարծ․

— Ո՛չ,— պատասխանեց օրիորդը դրականապես։

Անտոնինա Իվանովնան մի սուր ու դիտող հայացք ձգեց օրիորդի վրա և շարունակեց ոչ առանց հեգնության.

— Ասում են, այստեղ կանայք էլ գժվում են շատրվանի համար։

— Չգիտեմ, տիկին։

— Տեսե՛ք, ինչպես է խփում, բոլորը ոսկի է, մի՞թե չէիք կամենալ այդ ոսկու տերը լինել։

Շուշանիկը զգում էր՝ տիկինը փորձում էր իրեն։ Զգում էր նաև տիկնոջ «ծաղրն այստեղի կանանց» շահամոլության վերաբերմամբ, ուստի ասաց․

— Մի՞թե կարծում եք, որ մարդու բախտավորությունը միայն ոսկու մեջ է։

— Կարծո՞ւմ եմ, ե՞ս։ Ինչո՞ւ չէ։

— Այն ժամանակ կարող եք ձեզ բախտավոր համարել։ Ոչ ոքի հորերն այնքան առատ նավթ չեն տալիս, որքան Ալիմյաններինը։ Տիկինը շփոթվեց։ Զգաց, որ այդ, ըստ երևույթին, քաշվող օրիորդի հետ հեգնորեն խոսելը այնքան դյուրին բան չէ։ Նա թեքվեց եղբոր ականջին և շշնջաց․

— Հիմար աղջկա նման չէ։

— Շարմանտ,— պատասխանեց Ալեքսեյ Իվանովիչը, պենսնեն ուղղելով։

Շուշանիկը խնդրեց հորեղբորը տուն վերադառնալու։

— Պապան կնեղանա, արդեն տասներկու ժամն է։

— Գնանք,— ասաց Զարգարյանը։

— Ոտո՞վ պիտի գնաք,— հարցրեց Միքայելն ավելի կեղծ, քան անկեղծ զարմանալով։

— Ոտով։

— Երեք-չորս վերստ ճանապա՞րհը։ Սուլյան, մեղավորը դուք եք, ինչո՞ւ մինչև հիմա Ալիմյանների հանքերում մի քանի սեփական կառքեր չկան։ Ես հրամայում եմ, որ այսուհետև լինեն։

— Կգա՞ք ձեր հանքերը տեսնելու,— հարցրեց Շուշանիկը, ձեռը մեկնելով Անտոնինա Իվանովնային։

— Մեր հանքե՞րը... Կարելի է գամ։

— Զարգարյա՛ն,— դարձավ Միքայելն իր ստորադրյալին,— կանչեցե՛ք, խնդրեմ, իմ կառքը։ Համար ութերորդ։ «Հասան» կանչեցեք, կգա։ Օրիորդ, ես, միևնույն է, պիտի ձեր կողմերը գնամ իսկույն, Մուրսաղուլովի հանքերում գործ ունեմ։ Անտոնինա Իվանովնա, ինձ ներեցեք. Սուլյանը, իմ փոխարեն, այստեղ, ինչ որ հարկավոր է, կբացատրի, կուղեկցի... Երևի, դեռ մի քսան րոպե էլ կհիանաք այս սքանչելի տեսարանով։ Ես շուտով կգամ, շատ շուտով, և ձեզ կտանեմ մեր հանքերը։ Օրիորդ, ահա կառքը, խնդրեմ, խնդրեմ, առանց ցերեմոնիայի... Ալիմյանները հասարակ մարդիկ են, բոլորովին հասարակ...

Որքան օրիորդը շնորհակալություն հայտնելով մերժեց, որքան հավատացրեց, թե իր համար ոտով գնալն ավելի հաճելի է, ոչինչ չօգնեց։ Միքայելը թախանձում էր անվերջ, այնպես որ Դավիթ Զարգարյանը Շուշանիկի համառ մերժումը համարեց անքաղաքավարություն։ Օրիորդը շփոթվեց հորեղբոր ստիպիչ հայացքներից և հաղթահարված, գրեթե անգիտակցաբար կառք նստեց։

Շատրվանը, շարունակ որոտալով, բարձրանում էր վեր և, նորից սաստկացած քամու հոսանքի հետ չկարողանալով մրցել, ցրվում էր օդի մեջ անթիվ շիթերով։ Նավթի միլիոնավոր կաթիլները տարածվում էին հեռու ու հեռու։ Բախտավոր թուրքը բարձրաձայն ծիծաղում էր նավթային անձրևի տակ թրջվողների վրա, ձեռները զարկելով ծնկներին և մեջքից երկծալ թեքվելով։

Քաղաքից շարունակ կառքեր էին գալիս, բերելով հետաքրքրվողների նոր խմբեր։ Մի կառքից ցած իջան Մոսիկոն, Մելքոնը և Քյազիմ-բեգը։ Կառք նստելիս, Միքայելը նրանց խորհրդավոր նշան արավ դեմքով, և երիտասարդներն իրենց հայացքները բևեռեցին Շուշանիկի վրա։

Սև հեղուկը, ուժգին դուրս բխելով երկրի խորքից, հեղեղում էր բուրգերը, արհեստանոցները, կացարանները և մարդկանց։ Մթնոլորտի մեջ տարածվել էր ինչ-որ արբեցուցիչ բան։ Բոլորը ծիծաղում էին, քրքջում, միմյանց հրում որպես հարբածներ, և սև հեղուկի տակ գցում։

Մինչ Դավիթ Զարդարյանը շփոթված նայում էր, սպասելով, որ Միքայելը իրեն էլ պիտի հրավիրե կառք նստելու, մոխրագույն ձիերը սլացան։ Եվ կառքը մի քանի վայրկյանում անհետացավ սև բուրգերի հետևում։

— Զարմանալի ջենտլմեն է Միխայիլ Մարկիչը,— դարձավ Սուլյանն Անտոնինա Իվանովնային, միևնույն ժամանակ, մի կողմնակի հայացք ձգելով Զարգարյանի վրա։

— Այո՛… այդ երևում է— պատասխանեց տիկինը, նույնպես նայելով Զարգարյանին։

Եվ մի կես-հեգնական, կես-ցավակցական ժպիտ աղավաղեց նրա դեմքը…

— Իսկ ես կասեմ,— դարձավ Ալեքսեյ Իվանովիչը քրոջը,— այս երկրում հյուրասիրություն ասած բանը շատ էլ հարգի չէ…

XVI

Մի քանի րոպե Շուշանիկը շվարած չգիտեր ինչ խոսեր։ Թվում էր նրան, որ մի աներևույթ ձեռ մի դույլ եռացրած ջուր հանկարծակի թափեց իր վրա այն պահին, երբ Միքայելին զգաց մոտը նստած: Այո՛, միայն զգաց, որովհետև չէր նայում նրա կողմը։

Այնինչ, կառքը բուրգերի երկու շարերի միջով արագ-արագ սլանում էր։ Ճանապարհն ավազուտ էր, նավթով տոգորված. ձիերի ոտներն արձակում էին խուլ դոփյուն։ Շուշանիկը մտքում հաշվեց, թե ամենաուշը քառորդ ժամում տուն կհասնի, և այն ժամանակ կարող է իրեն հաշիվ տալ անսպասելի դեպքի մասին։ Տեր աստված, ի՞նչ արեց։ Նա՞, այս աղքատ ընտանիքի զավակը նստած կառքում քաղաքի առաջին հարուստ երիտասարդներից մեկի հետ։ Ի՞նչ կմտածեն տեսնողները, ի՞նչ կխոսեն ծնողները, հորեղբայրը…

Միքայելը ձեռնափայտի ծայրով խփեց կառապանի թևին և ինչ-որ ասաց թուրքերեն։ Նա գիտեր, որ Շուշանիկը թուրքերեն չի հասկանում։

Կառքն ուղին փոխեց, սկսեց ընթանալ ճանապարհից դուրս հանքային շինությունների միջով, մի զառիվայր ուղիով։

— Կարծեմ, կառապանը սխալվում է,— ասաց Շուշանիկը, նայելով շուրջը։

— Չի սխալվում, օրիորդ, հմուտ կառապան է…

Միքայելի քաղաքավարի ձևերը, ձայնի մեղմությունը, զգույշ շարժումները մի քիչ հանգստացրին Շուշանիկին։ Մտածեց, որ վախենալու կամ շփոթվելու առիթ չունի։ Բոլորը գիտեն, որ Ալիմյանները Զարգարյանի տերերն են. իսկ Զարգարյանը — Շուշանիկի հորեղբայրը։ Ո՞վ կհամարձակվի բամբասել։ Վերջապես, մի՞թե արդեն աններելի է մի օրիորդի կառք նստել իր ծանոթի հետ, թեկուզ այդ ծանոթը լինի հարուստ, իսկ ինքը՝ աղքատ։

— Հավանեցի՞ք մեր հարսին,— խոսեց Միքայելը։

— Ինչ կարող եմ ասել, նոր ծանոթացա։ Ո՛չ, սխալվում է կառապանը, մենք շեղվեցինք ճանապարհից։

Միքայելը դարձյալ ձեռնափայտով խփեց կառապանի թևին և դարձյալ ինչ-որ ասաց։

— Ինչո՞ւ ռսերեն չեք խոսում,— հարցրեց Շուշանիկը։

— Հասանը ռսերեն չգիտե… Օրիորդ, ընկերներս ձեզ տեսան և հիացան։

Շուշանիկը կարմրեց, ոչինչ չասաց։

Հանկարծ կառքը կանգ առավ։ Կառապանը ցած իջավ։

— Ի՞նչ պատահեց,— հարցրեց Շուշանիկը։

— Անձրև է սկսվում, հրամայեցի ծածկոցը բարձրացնել։

— Օ՜օ, ո՛չ, ո՛չ, անձրև չկա, ես անձրևից չեմ վախենում, ես սիրում եմ անձրևը…

— Շատ լավ, կիսով չափ կծածկի, Հասանը գիտե…

Կառապանը ծածկոցը բարձրացրեց մինչև կեսը և նորից նստեց իր տեղը։

— Օրիորդ, դուք քաղաք երբեք չե՞ք գալիս։

— Մի երկու անգամ գնացել եմ։

— Ինչո՞ւ այդպես քիչ։

— Զբաղված եմ։

— Գիտեմ, լսել եմ, ձեր հիվանդ հորն եք նայում։ Խե՜ղճ մարդ։ Ասում են մի ժամանակ շատ հարուստ և առողջ է եղել։ Անկեղծ ցավում եմ…

Այս խոսքերը շարժեցին Շուշանիկի սիրտը։ Ո՛չ, երևի սխալված է, երևի այդ, ըստ երևույթին, եսական երիտասարդը եղբոր պես բարեսիրտ է և զգայուն։

— Այս հանքերում ապրելով մարդ կարող է վայրենանալ, օրիորդ, դուք զուր եք հասարակությունից փախչում։ Քաղաքում ազգականներ կամ բարեկամներ չունե՞ք։

— Ո՛չ։

Տիրեց րոպեական լռություն։ Կառապանը հետ նայեց․ հարցնում էր, որ կողմը քշել։

— Թատրոն սիրո՞ւմ եք,— հարցրեց Միքայելը, կառապանի վրա մի բարկացկոտ հայացք ձգելուց հետո։

— Սիրում եմ միայն դրամա։

— Դրամա՞,— կրկնեց Միքայելը, կարծես, ուրախանալով,— այժմ քաղաքում մի դրամատիկական խումբ կա։ Այսօր մի լավ դերասանուհու բենեֆիսն է, ինչ-որ նոր դրամա են խաղալու, հա՛, Նորա, Նորա…

— Նո՛րան կարդացել եմ, կկամենայի տեսնել…

— Շատ գեղեցիկ… Թույլ տվեք ձեզ հրավիրել թատրոն…

— Շնորհակալ եմ… Հորս մենակ թողնել չեմ կարող…

— Ի՞նչ կլինի, որ մի երեկո թողնեք։

— Ո՛չ, չեմ կարող, չեմ կարող…

— Օրիորդ, դուք այդքան երիտասարդ, գեղեցիկ և տանը փակված, աններելի է ձեր ծնողներին…

Շուշանիկը զգաց, որ երիտասարդն արդեն սկսում է համարձակ դառնալ, ուստի բարվոք համարեց լռել։

— Թատրոնից անմիջապես ձեզ կուղարկեմ տուն,— ասաց Միքայելը,— այնպես որ ձեր հայրն ընդամենը երեք-չորս ժամ կմնա առանց ձեզ։

— Ո՛չ, ո՛չ, այդ անկարելի է։ Ես առանց իմ հորեղբոր ոչ մի տեղ չեմ գնում։

— Կարծես, նրան տանելը դժվար է, օթյակ կվերցնեմ…

— Սպասեցե՛ք, այդ ի՞նչ է, մենք, կարծես, գյուղից դուրս եկանք։ Մենք ո՞ւր ենք գնում, պարոն Ալիմյան։

— Զբոսնում ենք…

— Զբոսնում ենք,— կրկնեց Շուշանիկը շրթունքները կրծոտելով,— իսկ հա՞յրս… ներողություն, պարոն Ալիմյան, հորս ճաշ տալու ժամանակն է, ես իրավունք չունեմ զբոսնելու…

— Օրիորդ, կարծես դուք ինձ հրեշ եք համարում։

— Ինչո՞ւ, ո՞վ ասաց, հրեշ չեք, բայց…

— Բայց և մարդ էլ չեմ, ուզում եք ասել, երևի…— լրացրեց Միքայելը, ծիծաղելով։

— Ես այդ չէի ուզում ասել…

— Ուրեմն ինչո՞ւ եք ինձանից վախենում։

Շուշանիկի ինքնասիրությունը վիրավորվեց։

— Ե՞ս եմ վախենում ձեզանից,— գոչեց համեստ օրիորդն այնպիսի լուրջ ձայնով, որ Միքայելը չէր սպասում նրանից։— Սխալվում եք…

Տարօրինակ բան. քանի Միքայելը հեռվից հեռու էր հետամուտ Շուշանիկին, կարծում էր, եթե առանձնանա հետը, կարող է մի քանի րոպեում տիրել նրա սրտին։ Էժանագին հաղթությունները նրա մեջ զարգացրել էին ինքնավստահության ոգին, իսկ Անուշի դյուրին ձեռք բերած սերը համոզել էր նրան, թե իր հրապույրին ոչ մի կին չի կարող հանդուրժել։ Այժմ, այս աղքատ, համեստ, ընտանեկան ծանր պայմաններից ճնշված աղջկա մոտ զգում էր անսովոր վեհերություն։ Այդ լուրջ, խելացի և սիրուն դեմքը, այդ մաքուր, պայծառ աչքերը կաշկանդում էին նրան, ինչպես ոմանց հայացքը զսպում է վայրի գազանի կատաղությունը։ Եվ չնայելով ներքին զորավոր պահանջին գրկել ու համբուրել մի անպաշտպան մաքուր, անարատ էակի, որի նմանը դեռ չկար իր անցյալ հաղթանակների ցանկում — դարձյալ կաշկանդված էր։

Սակայն Շուշանիկի աներկյուղ խոսքերը գրգռեցին նրա անձնասիրությունը։ Ինչպե՜ս, նա՞, այդ հասարակ աղջիկը չի՞ վախենում Միքայել Ալիմյանից, մի մարդուց, որ ամեն բան կարող է անել, եթե ոչ անձնական հրապույրներով, գեթ ամենահաղթ փողի ուժով։

Նրա աչքերի մեջ խաղաց կիրքը, շրթունքներն սկսեցին դողալ։ Շուշանիկի շառագունած այտերը բորբոքել էին նրա արյունը։ Նա փորձեց մոտիկ նստել, գրեթե թևը բոլորովին սեղմելով օրիորդի թևին։ Օրիորդը տեղից շարժվեց, առանց նրան նայելու։ Միքայելը մեջքը կռթնեց կառքի մեջքին։ Կամեցավ բռնել օրիորդի ձեռը, որ, կարծես, անզոր ընկած էր ծնկան վրա։ Նույն վայրկյանին իր վրա հառած տեսավ մի զույգ աչքեր, այնքան գեղեցիկ և միևնույն ժամանակ, այնքան երկյուղալի, որ թևերը թուլացան։ Սակայն պղտոր արյունն արդեն եռում էր։ Նա բռնեց Շուշանիկի ձեռը, որ հանգիստ ընկած էր ծնկան վրա, և ամուր սեղմեց։

— Պարոն Ալիմյան,— լսվեց օրիորդի լուրջ ձայնը, լի հոգեկան վրդովմունքով,— հանգի՛ստ նստեցեք…

Խլեց ձեռը հանդարտ և դարձյալ հեռացավ։ Միքայելը կորցնում էր իրեն։ Օրիորդի սառնությունն ավելի ու ավելի էր բորբոքում նրա արյունը։ Մի վայրկյան մտադրվեց գործ դնել բռնություն, բայց միայն մի վայրկյան։ Նայեց օրիորդի մաքուր պրոֆիլին և նույնիսկ դեմքի գույնի մեջ զգաց նրա հոգու անարատությունը։ Սակայն կիրքն արդեն կուրացնում էր նրան, իսկ վիրավորված ինքնասիրությունը թուլացել էր։ Նա չկարողացավ այլևս զսպել իրեն և գրեթե անգիտակցաբար, մթագնած ուղեղով և բուռն զգացումների թափից անզորացած չոքեց կառքի մեջ, օրիորդի առջև…

— Ապտակեցե՛ք ինձ, բայց ես… ես… ձեզ սիրում եմ… Այո՛, սիրում եմ… Այրվում եմ, հասկանո՞ւմ եք, կրակի մեջ եմ… Հենց առաջին օրից դուք ինձ խելքից հանեցիք… Երբեք, երբեք ոչ մի կին ինձ այդքան չի գժվեցրել… Օրիորդ, ամեն բան, ամեն բան կանեմ ձեզ համար, կտամ բոլոր հարստությունս, հասկանո՞ւմ եք, բոլոր հարստությունս, միայն, միայն… մի համբույր…

Շուշանիկը զայրացած նայեց նրա կրքից վառված աչքերին և զգաց նրա հոգու զազրելի ձգտումը։ Դյութական «սեր» բառը նրա բերանից հնչում էր, որպես լպիրշ անարգանք։

Եվ նա մի ոտը դրեց կառքի բազրոտի վրա, կամեցավ ցած թռչել այն միջոցին, երբ ձիերը հողմի պես էին սլանում ամայի դաշտում, հայտնի չէ ուր։

— Կանգ առեք, խելագար,— գոչեց Միքայելը,— բռնելով նրա թևը և ուժով տեղը նստեցնելով,— դուք ձեր հիմար գլուխը ջարդ ու փշուր կանեք…

— Հրամայեցե՛ք կառապանին քշել դեպի մեր հանքերը…

Երբեք ոչ մի ձայն այնքան սոսկալի չէր թվացել Միքայելին, որքան այդ անպաշտպան, թույլ աղջկա ձայնը: Նա զղջաց իր անզգուշության մասին, ամոթից կարմրեց և գուցե դա առաջին ամոթն էր նրա կյանքում այն օրից, երբ ճանաչել էր կանանց։ Փայտի ծայրով խփեց կառապանի թևին։ Կառքը հետ դարձավ և մի քանի րոպեում մտավ մեծ ճանապարհը։

Նրանք այլևս լուռ էին։ Միքայելին պաշարեցին խառն զգացումներ։ Նա և՛ ամաչում էր, և՛ բարկանում, և՛ ուզում էր ներում խնդրել, և՛ ուզում էր վրեժ առնել։ Մի բան պարզ էր, երբեք ոչ մի կնոջ մեջ այդչափ բարոյական ուժ չէր զգացել։ Եվ որքա՜ն արհամարհանք կար այդ աղքատ օրիորդի դեմքի վրա, որքա՜ն ատելություն դեպի իր հարուստ, գեղեցխկ, երիտասարդ ուղեկիցը։

Կառքն արագ-արագ մոտենում էր Ալիմյանների հանքերին։ Միքայելը նույնպես աշխատում էր սառը երևալ, որպես սառն էր Շուշանիկը, ցույց տալ այդ խեղճ անդամալույծի աղջկան, թե Ալիմյանի համար նա ոչինչ արժեք չունի, ոչինչ, նույնիսկ մի հասարակ աղախնի չափ։

— Ես ցավում եմ ձեր մասին,— ասաց նա, ուսերը վեր քաշելով,— հիմա տանը պիտի սկսեն հանդիմանել ձեզ, և քանի՞ հոգի — ձեր մայրը, հայրը, հորեղբայրը, մորեղբայրը, գուցե և երեխաները, գուցե և ձեր աղախինը։

— Ինչո՞ւ։

— Որովհետև արժանի համարեցիք Միքայել Ալիմյանի պես մի անպիտան, զզվելի, գարշելի մարդու հետ կես ժամ կառքով զբոսնել… Ի՞նչ պատիվ մի չնչին մարդու համար…

Հեգնությունը չազդեց Շուշանիկի վրա։ Նա միայն ասաց.

— Իմ խիղճը հանգիստ է։

Կառքն արդեն մոտենում էր գրասենյակին։ Միքայելը զգաց պահանջ մի ներողամիտ ժպտի արժանանալու։

— Օրիորդ,— ասաց նա, եղանակը փոխելով,— կկամենայի իմանալ ի՞նչ եք մտածում իմ մասին։

— Ձեր մասի՞ն… ոչինչ…

— Ոչինչ,— կրկնեց Միքայելը,— և այդ վիրավորանքը ես տանո՞ւմ եմ… Հայհոյեցեք ինձ, ատեցեք, բայց մի՛ ասեք, թե ոչինչ չեք մտածում…

— Ես մտածում եմ, թե որքան զանազանություն կա ձեր և ձեր եղբոր մեջ,— ասաց և շտապով կառքից ցած իջավ, կարծես չկամենալով իր խոսքերի պատասխանը լսել։

Ահա ինչ, այդ աղքատ աղջիկն այնքան հպարտ է, որ մինչև անգամ արժանի չհամարեց Միքայել Ալիմյանին ձեռ տալու։ Դա արդեն չափազանցություն է։ Ծաղրվել մի գործակատարի եղբոր աղջկա կողմից, ստորանալ նրա առջև և այն էլ նպատակին չհասած — այդ դյուրին մարսելու բան չէր Միքայելի համար։ Նա կատաղությունից կառքի վրա պտույտ-պտույտ էր անում, ձեռն ուժգին զարկում էր ծնկին, մատների ծայրերը խաձնում էր անխնա և ինքն իրեն հայհոյում, որ այնքան ստորացրեց իրեն։

«Որքան զանազանություն կա ձեր և ձեր եղբոր մեջ», հնչում էին նրա ականջին օրիորդի վերջին խոսքերը։ Ահա՛ այդ ինչ է նշանակում։ Այդ նշանակում է, որ նա Սմբատին հավանում է, Միքայելին արհամարհում։ Շատ գեղեցիկ, թող արհամարհի, Միքայել Ալիմյանը պարտքի տակ մնացող չի։ Նա կառնի վրեժը։

Նա հրամայեց կառապանին դառնալ դեպի շատրվանը։ Անտոնինա Իվանովնան չկար։ Նա արդեն իր եղբոր հետ վերադարձել էր քաղաք։ Մոսիկոն, Մելքոնը և Քյազիմ-բեգը կատակներ էին անում շատրվանի տիրոջ հետ։ Իսկ շատրվանը շարունակ արտավիժում էր նախկին սայլապանի համար միլիոններ։

Միքայելն իր ընկերների հետ վերադարձավ քաղաք։ ճանապարհին Քյազիմ-բեգը, որ նրա հետ նստած էր մի կառքում, շարունակ հարց ու փորձ էր անում Շուշանիկի մասին։

— Անիրավ, դու անկյուններում թաքցրած գոհարներ ունես ու ինձ չե՞ս ասում։

— Քյազիմ, կատակ մի՛ անիլ այդ աղջկա մասին. նա քո ասածներից չէ,— պատվիրեց Միքայելը խիստ եղանակով։

— Օհո՜, թազա խաբար,— գոչեց Քյազիմ-բեգը, բայց և դադարեց խոսել օրիորդի մասին։

Միքայելը մերթ ընդ մերթ հառաչում էր, հիշելով Շուշանիկի արհամարհական ժպիտները և մանավանդ վերջին խոսքերը։

— Ի՞նչ կա, սիրելիս, ինչո՞ւ ես տխուր,— հարցրեց վերջապես Քյազիմ-բեգը։

— Չգիտեմ. թվում է, որ ինձ մի բան պիտի պատահի, մի դժբախտություն։

— Հիմար-հիմար մի՛ խոսիր, երեկոյան կգաս կլուբ, պիտի ուրիշ տեղ գնանք…

Սակայն Միքայելի նախազգացումը պիտի արդարանար հենց կլուբում և արդարանար այն կողմից, ուսկից չէր սպասում ոչ մի դժբախտություն կամ դադարել էր սպասել։

Ութ ժամին բոլոր ընկերները կլուբումն էին, երբ Միքայելը ներս մտավ։ Պակասում էր Գրիշան։ Սպասում էին նրան, որ միասին գնան իրենց ընկեր սպայի տունը, ուր այդ երեկո նշանակված էր «շտոս»։

Միքայելը ներքուստ վախեցավ։ Նախազգացումը թելադրում էր նրան չտեսնվել Գրիշայի հետ, բայց անձնասիրությունը ստիպում էր տեսնվել։ Նա սկսեց իրեն խրախուսել այն մտքով, թե Գրիշան ոչինչ չգիտե իր քրոջ խայտառակության մասին, եթե իմացած լիներ, հազիվ թե լռեր մինչև այսօր։ Է՜է, հնացավ, մոռացվեց։ Այժմ նույնիսկ Պետրոս Ղուլամյանից վախենալու առիթ չկա։ Ահա նա, անցնում է իր նման մի խանութպանի հետ, տաք-տաք խոսելով, երևի առևտրի մասին։ Խե՛ղճ մարդ, երկչո՜տ մարդ, աննամո՜ւս մարդ, չկարողացար պատիվդ պաշտպանել։ Երևի թույնդ թափում ես կնոջդ գլխին։ Ո՞վ գիտե, օրը քանի անգամ ես ծեծում։ Ծեծի՛ր, ծեծի՛ր, բայց վիրավորանքդ կուլ տուր, բոլորն այժմ այդպես են անում…

Մտածելով այսպես, Միքայելն ընկերների հետ անցավ սեղանատուն։ Քնահարբ Մոսիկոն «սպասվող ճակատամարտի համար» իրեն ուզում էր ամրացնել մի քանի բաժակ կոնյակով։ Պապաշան հոգնած էր, ախորժակ չուներ քեֆ անելու։ Քյազիմ-բեգն ասում էր, թե նա ուզում է փախչել «նոր որսի մոտ»։ Մելքոնը դարձյալ գանգատվում էր կնոջ դեմ։ Ախ, ի՜նչ երկնային պատիժ դարձավ այդ կինը նրա գլխին։ Երևակայեցեք, կնոջ ծնողները փեսայիս են մեղավոր համարում իրենց աղջկա հիվանդության համար։

— Կնոջս հիմար եղբայրը, դդմագլուխ բժիշկը հավատացրել է նրանց, որ ես եմ վարակել կնոջս, այ խաթաբալա՜։ Տղերք, չլինի թե ամուսնանաք, Պապաշան թող ձեր իդեալը լինի…

Եկավ և՛ Գրիշան։ Արդեն հեռվից կարելի էր զգալ, որ այս երեկո նա լավ է տրամադրված։ Նա քայլում է արագ-արագ, փորը դուրս ցցած, գլուխը բարձր պահած, մի ձեռով խաղալով ժամացույցի ոսկե շղթայի հետ։

— Շատ ըըը, նադինջն է,— արտասանեց Պապաշան, որ միշտ վախենում էր Գրիշայից։ Տեսնելով Միքայելին, Գրիշան մի վայրկյան կանգ առավ, կարծես, տատանվելով մոտենալ խմբին։ Մի հանգամանք, որ Միքայելի աչքերից խույս չտվեց։ Խումբը մոտեցավ, շրջապատեց Գրիշային, և սկսեցին սովորական կատակները։ Պապաշան փորձեց կամացուկ դուրս սլկվել։

— Ո՞ւր, ո՞ւր,— ասաց իրավաբան Փեյքարյանը, գրկելով պատկառելի ամուրիին։

— Թողեք գնա, նոր վիշկա է դրել,— ծիծաղեց Մելքոնը։

— Քանի՞սն ունես, Պապաշա,— ասաց Քյազիմ-բեգը,— Շամախու ճանապարհի վրա, հին քաղաքում, թուրքերի թաղում, Բաիլովում, ծովի ափում…

— Հարամզադան Մարոկկոյի սուլթանն է,— նկատեց Մոսիկոն, կոնյակից հետո, կրծոտելով թթու դրած վարունգը։ Պապաշան ժպտում էր․ հաճելի էր նրա սրտին երիտասարդ ընկերների անուշ կատակը։

— Պարոններ,— գոչեց Գրիշան, որի դեմքն այդ պահին միանգամայն փոխվել էր,— այստեղ մի անպիտան մարդ կա, որին պիտի դուրս գցել մեր միջից։

Նա մոտեցավ Միքայելին և, փորը դուրս ցցելով, կանգնեց նրա դեմ և բարձր ձայնով գոչեց․

— Անազնիվ, գող, ավազակ, ստոր, խաբեբա։

Եվ թույլ չտալով հակառակորդին սթափվելու, բոլոր ուժով ապտակեց նրան։

Տիրեց ընդհանուր ապշություն։ Մի քանիսը բռնեցին Գրիշայի թևերը։ Հարված կրողն ապտակի թափից պտույտ եկավ, թեքվեց մինչև հատակ, հազիվ կարողանալով ոտքի վրա մնալ։ Հարվածն այնքան զորեղ էր, որ երբ Միքայելն ուշքի եկավ, արդեն իրեն տեսավ շրջապատողների գրկում ամուր սեղմված։ Սեղանատանը գտնվող բոլոր սպասավորները և կողմնակի անձինք ապտակի հնչյունին երես դարձրին, մոտեցան խմրին։

Գրիշան սառն էր և արհամարհանքով նայում էր հակառակորդին, ձեռքերը վարտիքի գրպանները դրած։ Միքայելը գոռում էր, ուժ անելով ազատվել բռնողների ձեռքերից։ Նրա երեսը կապտել էր, ականջների բլթակները դեղնել էին դեղին կեռասի պես, բերանը փրփուր էր կոխել: Նրա կուրծքը դուրս էր ցցվել, կոկորդի երակներն ուռել էին ու կապտել։ Նա ոտները ուժգին զարկում էր հատակին, աղղակելով.

— Թողե՛ք, անաստվածներ, թողե՛ք, թե չէ կտրաքեմ…

Ձայնը խեղդվում էր կոկորդում։ Ապտակն այրում էր երեսը, որպես շիկացած երկաթի հպումը։ Ի՜նչ ամոթ, ի՜նչ խայտառակություն և ո՞րտեղ։ Միայն Գրիշան կարող էր վիրավորանքն այդպիսի էֆեկտով հասցնել։ Ա՜ա, բոլորը ծաղրում են Միքայելին, բոլորի դեմքերն արտահայտում են ցավակցություն։ Նա, Միքայել Ալիմյանը, այսպես անպատի՞վ լինի, այսքան բազմության մե՞ջ, բարեկամների ու թշնամիների մո՞տ։ Անաստվածնե՛ր, թողեք գոնե մի անգամ ատրճանակն արձակի։

Գրիշային հեռացրին։

Մի կերպ հեոացրին և՛ Միքայելին։

Սեղանատունն ավելի ու ավելի էր լցվում հանդիսականներով։ Սկսվեց թեր ու դեմ խոսակցություն։ Ոմանք անցան Գրիշայի կողմը, արժեր այդ Ալիմյանին մի անգամ խայտառակել, շատ էր փքվել։ Մեծամասնությունը Միքայելին էր պաշտպանում։ Շատերը պախարակում էին երկուսին էլ հավասար։ Գիմնազիոնի մի քանի ուսուցիչներ և դատարանի անդամները պահանջեցին իսկույն արձանագրություն կազմել և վաղն ևեթ երկուսին էլ վռնդել կլուբից։

Միքայելին ուժով կառք նստեցրին, սլացրին տուն։

Սմբատը գունատվեց, լսելով եղբոր անպատվությունը։

Այրի Ոսկեհատը մի սուր ճիչ արձակեց։

Անտոնինա Իվանովնան արհամարհական հայացք ձգեց հասարակական ապտակ ուտողի վրա։

Ալեքսեյ Իվանովիչը արտասանեց.

— Վայրենի Ասիա։

Արշակը գոռաց.

— Ես այդ Հաբեթյանին կսպանեմ։ Ես կպաշտպանեմ Ալիմյանների պատիվը։

Քյազիմ-բեգը, թևից բռնելով, չթողեց նրան դուրս վազելու։

Միքայելը պահանջում էր, որ ընկերները գնան և հենց այս րոպեին Գրիշային մենամարտության կանչեն։

— Դու երբեք չես մենամարտիլ,— ասաց Սմբատը գրական եղանակով և, դառնալով հյուրերին խնդրեց հանգիստ թողնել Միքայելին։

Ամբողջ երեկոն Ալիմյան ընտանիքն անցկացրեց հուզված և գրգռված։ Այրին անընդհատ լալիս էր։

XVII

Առավոտը կանուխ Սմբատը մտավ եղբոր սենյակը։ Հակառակ սովորականին, Միքայելն արդեն զարթնել էր։ Գիշերն անց էր կացրել գրեթե անքուն։

— Ի՞նչ ես ուզում ինձանից,— գոչեց նա, եղբորը տեսնելով։

Սմբատը նայեց նրա բորբոքված աչքերին և հանդարտ նստեց աթոռի վրա։

— Ես եկել եմ մոտդ ոչ իբրև եղբայր, այլ իբրև ընկեր, բարեկամ,— ասաց նա,— աղաչում եմ, ասա. ի՛նչ է պատահել քո և Գրիգոր Հաբեթյանի մեջ։ Անկարելի է, որ պատճառը չնչին լինի…

— Դու ինձ օգնել չես կարող, ինչո՞ւ պատմեմ։

— Ուրեմն գործն այդքան բա՞րդ է։

— Թո՛ղ ինձ հանգիստ, աստված սիրես։

Սմբատը մի ծխախոտ վառեց և սկսեց ծխել, ինչ-որ խորհելով։

Միքայելն անց ու դարձ էր անում, ձեռները վարտիքի գրպանները դրած։

— Գիտե՞ս ինչ, Միքայել, դու կարող ես ինձանից գաղտնիքներ ունենալ, այդ շատ բնական է։ Բայց խնայիր մորդ։ Դու լռում ես, իսկ այդ խեղճ կինը կարծում է, թե դժբախտությունը շատ մեծ է։ Նա հազար ու մի ենթադրություններ է անում։

Արդեն լռությունը նույնիսկ Միքայելի համար անտանելի էր։ Նա ինքն զգում էր պահանջ գաղտնիքը մեկին հաղորդելու։ Սմբատի առնական ձայնը և բարեհամբույր դեմքը նրան խրախուսեցին և ակամա տրամադրեցին անկեղծ լինել։

Նա սկսեց ակնարկներով, մութ խոսքերով, սկսեց տատանվելով և շփոթվելով։ Բայց այս երկար չտևեց։ Երբ տեսավ, որ Սմբատն այնքան էլ չզայրացավ, որ նա սիրահարվել է ամուսնացած կնոջ վրա, ավելի պարզախոս դարձավ։ Սակայն դեռ թաքցնում էր իր կրքերի զոհ կնոջ անունը։ Աշխատում էր իրեն ներկայացնել մի տեսակ ռոմանտիկական ասպետ, կիրքը պատկերացնում էր իբրև իդեալական սեր, հանցավոր կապին տալիս էր ինչ-որ երկնային խորհրդավորություն։

Սմբատը լուռ լսում էր։ Պատմողի փքուն խոսքերի և ոսկեզօծ նկարագրությունների մեջ որոնում էր էականը. կա՞ արդյոք, իսկական սեր։ Եվ, հակառակ նույնիսկ իր ջերմ փափագին, չէր գտնում։ Որքան ևս Միքայելն աշխատեր իրականը քողարկել, երբեմն շեղվում էր և ասպարեզ հանում անասնական կրքերի գլխավոր դերը երևակայական սիրո մեջ։

— Բայց ո՞վ է այդ կինը, որ այդքան հրապուրել է քեզ, երևի, մի հազվագյուտ էակ է…

Հարցը շփոթեցրեց Միքայելին միայն այն պատճառով, որ նա զգաց, թե չափազանց բարձրացնելով իր սերը, ակամա բարձրացրեց մինչև երկինք և սիրո առարկային։

— Հայ կին է, բավական հայտնի,— կարողացավ նա միայն պատասխանել։

— Եվ ի՞նչ կապ ունե Հաբեթյանի հետ քո սերը…

— Այդ կինը Գրիշայի քույրն է։

— Տիկին Ղուլամյա՜նը,— գոչեց Սմբատը, ցնցվելով։

Միքայելը քանի գնում ոգևորվում էր։ Սուտ էր ասում, բայց այնքան հափշտակված, որ ինքն էլ չէր զգում սուտը։ Իրականը թաքցնելով՝ նկարագրում էր վեպերի մեջ կարդացածը համանման դեպքերի մասին։ Եղբոր լռությունը համարում էր հավանության նշան։ Ահա ինչու ապշեց, երբ լսեց.

— Միխա՛կ, քո արածն անբարոյականություն է։

Եվ Սմբատի ձայնի մեջ զգացվեց սրտի խորին հուզումը։

Միքայելը, ա՛յն Միքայելը, որի կամակոր հոգին չէր հանդուրժում ոչ միայն հանդիմանության, այլև սոսկ հակաճառության, շրթունքները զայրույթից կրծոտեց, բայց լռեց։ Հրապարակական անպատվությունը բավական խեղճացրել էր նրան։

— Սիրո անունով,— շարունակեց Սմբատը,— ես արդարացնում եմ ամեն դրություն։ Կարելի է սիրել ամուսնացած կնոջ, բայց քո պատմածի մեջ ես սեր չեմ տեսնում։ Երկուսդ էլ միմյանց խաբել եք և գողացել ուրիշների պատիվը, ահա ինչու արածդ անբարոյական է…

Միքայելը ձեռով խորին դժկամության նշան արավ և մոտեցավ լուսամուտին։ Եղբոր խոսքերը նրան թվացին ծանր և դառն, որովհետև զգաց նրանց արդարացիությունը։

Կես ժամ առաջ Սմբատը նրան համարում էր մարդկային կոպտության մի զոհ։ Այժմ նրա առջև կանգնած էր արդար զայրույթի մի արժանի պատժյալ։ Ո՛չ, դա արդեն անբարոյականություն չէ, այլ ուրիշ, ավելի վատ բան — դա հիվանդություն է, ախտ, կեղտոտ շրջանի մի վիժմունք։ Խաբել մտերիմ ընկերոջ և նրա պատվի գնով հաճո՞ւյք վայելել — ահա ինչումն էր բուն ախտը Սմբատի հայացքներով։

Նա վեր կացավ և հանդարտ քայլերով դուրս գնաց։ Զգում էր, որ եղբայրական սերն իր սրտում տեղ է տալիս զզվանքի զգացման։ Եվ դեռ Միքայելի պես մի մարդու խորհուրդ էր տալիս ամուսնանալ։ Եվ ո՞վ պիտի դառնար նրա զոհը։

Տասը ժամից սկսած Միքայելի ընկերները միմյանց հետևից եկան իրենց ցավակցությունը հայտնեն և իմանան ինչ է մտադիր անելու։ Ադիլբեկովն ու Նիասամիձեն տեսնվել էին Գրիշայի հետ և բացատրություն պահանջել։ Վիրավորողը չէր հայտնել իր ապտակի շարժառիթը և միայն բարկացած ասել էր. «ինքը գիտե՝ ինչու համար խփեցի»։

Միքայելը նույնպես հրաժարվում էր բացատրություն տալուց և այսպիսով կրկնապատկում ընկերների հետաքրքրությունը։ Գլուխները շարժելով, տարակուսաբար նայեցին միմյանց երեսին։ Արդեն, երևի, պատճառը շատ մեծ է և խորհրդավոր, որ ոչ մի կողմը չի ուզում հայտնել։

Իշխան Նիասամիձեն ակնարկեց մենամարտության մասին, ձեռը խրոխտաբար դնելով դաշույնի դաստապանի վրա։ Միքայելն ասաց, թե իր ասածից հետ չի կանգնում և կրկին անգամ խնդրեց իր ընկերներին գնալ և իսկույն Գրիշայի հետ մենամարտության ժամանակը որոշել։

Ադիլբեկովը քայլերն ուղղեց դեպի դռները։ Նա հույս ուներ վկա լինելու մի ասպետական տեսարանի, որի մասին գաղափար ուներ միայն վեպերից ու բեմական ներկայացումներից։

— Սպասի՛ր,— ասաց սպան, հետ կանչելով տաքարյուն թուրքին,— գործը պետք է վարել արվեստաբար։

Նա բարկացած էր Գրիշայի դեմ. ինչո՞ւ հենց նրա երեկույթի երեկոն ընտրեց ապտակի համար և զրկեց նրան հարուստ «պարտնյորներից»։ Նա մի փոքրիկ դասախոսություն արավ մենամարտության մասին և իրեն էլ առաջարկեց Միքայելի կողմից սեկունդանտ։

Մելքոնն ու Մովսեսն այն կարծիքին էին, թե Գրիշան կարող է Միքայելից ներում խնդրել ընկերների մոտ, և խնդիրն այսպիսով կլուծվի։ Ի՞նչ կարիք կա գործը բարդացնելու։

Իրավաբան Փեյքարյանը պնդում էր, թե մենամարտությունը մի քիչ հնացած սովորույթ է։ Դատարան կա, օրենքներ կան, ergo Հաբեթյանի վարմունքը կարելի է պատժել։

Պապաշան կրկնում էր. «ըըը դատարկ բան է»։ Նրա կարծիքով, չարժեր մի ապտակի համար աշխարհ դղրդացնել։

— Ջահիլ էր, տաքացավ, ըըը ձեռ բարձրացրեց։ Ի՜նչ բան է մի սիլլան։ Քո յաշին ես ըըը այնքան ըըը սիլլա եմ կերել, վըեր երեսիս կաշին լա՛ տվարի կաշի ա ըըը կտրալ…

Ներկա էր և Ալեքսեյ Իվանովիչը։ Նա վրդովված էր «կոպիտ ասիականության» դեմ։ Պետք է խնդրել նահանգապետին, որ Հաբեթյանին ադմինիստրատիվ կերպով աքսորի Արխանգելյան նահանգ կամ ավելի հեռու տեղ։ Օրինավոր հասարակություններն այդ տեսակ վայրենիներին չեն պահում իրենց մեջ։

Բայց Նիասամիձեն, Ադիլբեկովը և սպան կրկնում էին.

— Մենամարտությունը վրիժառության միակ ազնիվ միջոցն է։

— Ո՛չ,— լսվեց հանկարծ դռների կողմից,— մենամարտությունն ազնիվ միջոց չէ։

Սմբատն էր, որ մի դառն հեգնական ժպիտ դեմքին, մոտեցավ, թեթևակի գլուխ խոնարհեցրեց և նստեց եղբոր սենյակի մի անկյունում։

Սպան բացատրություն պահանջեց. Սմբատը բացատրեց.

— Պարոննե՛ր, մի մոլորեցրեք իմ եղբորը։ Մենամարտություն ասված բանը, արդարև, մի ժամանակ ունեցել է իր իմաստը, այժմ իմաստը ոչնչացել է, մնացել է միայն ձևը։ Դիմակահանդեսներն էլ են ունեցել իմաստ և խորիմաստ, այժմ նրանք ի՞նչ են. անբարոյականության հանդեսներ։ Ունենալ ճարպիկ ու հմուտ ձեռ, չի նշանակում ավելի խորը զգալ պատիվ ասված բանը։ Մարդկային պատիվը սրի ծայրում չի գտնվում, այլ հոգու խորքում։

— Ես ձեզ անպատվել եմ,— գոչեց նա, ընդհատելով սպայի խոսքը, որ ուզում էր հակառակել,— դուք ինձ մենամարտության եք կանչում։ Ես ձեզանից ավելի ճարպիկ եմ, դուք սպանվում եք։ Ո՞ւր մնաց լոգիկան ու արդարությունը, ինչո՞վ մաքրվեց ձեր պատիվը։ Ո՛չ, պարոններ, մարդուն չի վայելում աքաղաղներից օրինակ վերցնել։

— Ergo, դատարան, ուրիշ ոչինչ,— մեջ մտավ իրավաբանը։

— Ո՛չ,— դարձավ նրան Սմբատը,— դատարանը հիմնված է այն մարդկանց համար, որոնք դատելու ընդունակություն չունեն։

— Իսկ ի՞նչ կասեք ընկերական դատի մասին,— խոսեց Մելքոնը.— իմ կարծիքով, Գրիշային մենք, ընկերներս միայն կարող ենք արժանի պատիժ տալ։

Խորին հեգնության մի ժպիտ անցավ Սմբատի դեմքով։ Ընկերական դա՜տ։ Օ՜օ, նա շատ է տեսել այդպիսի դատեր և այժմ չի կարող ընկերական դատավորների կոմիկական լրջությունն առանց ծիծաղի հիշել։ Նրանք միշտ հիշեցրել են նրան օպերետային նոտարներին և դատավորներին։ Ո՛չ, այդ հաստատությունը լուրջ մարդկանց համար չի մտածված։ Ընկերական դատին դիմում են թուլամիտները, այո՛, թուլամիտները, ուրիշների կարծիքի ստրուկները։ Նրանք, որոնք չգիտեն իրենց արածը գնահատել։ Ինքնասեր և առողջամիտ մարդը երբեք չի հարցնիլ ընկերոջը. «ի՞նչ կասես, բարեկամ, ես խելո՞ք եմ, թե հիմար, բարոյակա՞ն, թե՞ անբարոյական»։ Նա ինքը գիտե իր գինը։

— Մենք միմյանց հետ կռվում ենք և վեց տարեկան երեխաների պես, վազում ուրիշների գլխին. «ի սեր աստծո, ասացեք, մենք ինչո՞ւ կռվեցինք» կամ «ո՞րն է մեզանից խելոք»։ Չեմ կարծում, որ ավելի ծիծաղելի դրություն լինի։

— Դրուստ է ասում, աֆերիմ, ըըը, շատ դրուստ է ասում,— հավանեց Պապաշան,— ընկերական դատս ո՞րն է, մոռացի՛ր ըըը, Մեխակ ջան, մոռացի՛ր…

— Դուք բոլորը հերքեցիք,— ասաց իրավաբանը,— բայց դատն ինչպե՞ս պարզել։ Ո՞ւմ դիմել։

— Ո՞ւմ դիմել։— Մեր ներքին դատավորին։ Ինչպե՞ս պարզել դատը։ Ինքնաքննությամբ։

Բոլորը նայեցին միմյանց երեսին, չհասկանալով Սմբատի միտքը։

— Այո՛,— շարունակեց Սմբատը,— այս է մեր դատարանը, նաև մեր պատժարանը։ Պարոննե՛ր, յուրաքանչյուր մարդ բաղկացած է երկու տարրերից։ Մեկը գործողն է, մյուսը՝ քննողը։ Գործողն իր վարմունքների մեջ շատ հազիվ է ղեկավարվում քննողի թելադրությամբ — ահա մեր սխալների աղբյուրը։ Մեր արածների ինը տասներորդականը բնազդման ծնունդ են։ Եվ, դժբախտաբար, շատ անգամ կյանքի նույնիսկ ամենաբարդ խնդիրները բնազդումով ենք վճռում և հետո… հետո դառն զղջում։

Նա մի վայրկյան կանգ առավ, շրթունքները կրծոտեց, որ իր մեջ խեղդի ինչ-որ դառնություն։

— Գործեցե՛ք, ինչ սխալ կամենում եք, հետո առանձնության ժամանակ հարցրեք ձեր ներքին դատավորին, և նա ձեզ կտա ձեր վարմունքի ամենախիստ, բայց և ամենաճիշտ քննությունը։ Միայն եղեք անկեղծ ձեզ հետ։ Միայն մի՛ թույլ տվեք, որ քննադատի ձայնը խլանա ձեր մեջ կողմնակի ձայներով։ Իսկ այս շատ դյուրին է, երբ բնազդումը նիրհած է։

Մի քանիսը նրա միտքը չհասկացան, իսկ մյուսները պնդեցին իրենց ասածը։

Միքայելը ոչինչ չէր ասում։

— Ուրեմն չե՞ք թողնում ձեր եղբորը Գիշայի հետ մենամարտել։

— Հարցրե՛ք եղբորիցս, ես միայն իմ կարծիքը հայտնեցի,— պատասխանեց Սմբատը։

— Բարեկամ,— ասաց իրավաբան Փեյքարյանը,— ձեր ասածները գեղեցիկ են, բայց միայն գեղեցիկ — ուրիշ ոչինչ։ Իմ խելքս էլ նույնն է թելադրում, բայց ա՛յլ է խելքի թելադրածը, ա՛յլ է զգացմունքների պահանջը։ Փիլիսոփայությամբ պատիվ վերականգնել չի կարելի։

— Դրա դեմ խոսք չունիմ, իմ ասածն առողջ տրամաբանության ծնունդ է,— ասաց Սմբատը և լռեց։

— Այդպես ուրեմն, ձեզ մնում է զիջանել փիլիսոփայության, քանի որ մեր ընկերոջ զգացումները լռում են,— ասաց սպան և ոտքի կանգնեց։

— Ի՞նչ կասես,— հարցրեց Ադիլբեկովը Միքայելին։

— Տատանվո՞ւմ ես,— արտասանեց Նիասամիձեն կիսահեգնաբար…

— Թողեք ինձ հանգիստ, հետո իմ վճիռը կհայտնեմ,— ասաց վերջապես Միքայելը։

Բոլորը դուրս գնացին դժգոհ իրենց ընկերոջ անորոշ վարմունքից։

Զգալի էր, որ Սմբատի խոսքերը Միքայելի վրա գործեցին որոշ ազդեցություն։ Երբ ընկերները հեռացան, նա դարձավ եղբորը.

— Բայց ինչպե՞ս մաքրեմ իմ պատիվը։

Օգտվելով տրամադրությունից, Սմբատը չթողեց, որ տպավորությունը պաղի և դարձավ ներկա դեպքին։

Նա համաձայն էր, որ Գրիշայի ապտակը ծանր վիրավորանք է, բայց ինչո՞ւ համար է Միքայելն ուզում այդ մարդուն մենամարտության կանչել կամ ուրիշ կերպ պատժել։ Նրա համար, որ Գրիշան իրավունք է համարել զգալ նրա հասցրած անպատվությունը և ենթարկվել իր վայրենի ինստինկտին։ Բայց եթե նա վայրենաբար է վարվել Միքայելի հետ, չէ՞ որ Միքայելը նրա վերաբերմամբ ավելի քան վայրենի է եղել — անասուն։ Եվ նա՞ է դեռ ուզում Հաբեթյանից հաշիվ պահանջել։ Նա՞, որ առաջին վիրավորողն է եղել, այն էլ գողնովի։

— Խնդրեմ, խնդրեմ,— շարունակեց Սմբատը, վրդովված, տեսնելով, որ եղբայրն ուզում է բողոքել,— առանց տաքանալու։ Ժամանակ է հասկանալու, որ չի կարելի ամեն խնդիր գոռոցներով և բռունցքներով վճռել։ Մի րոպե քեզ դիր Հաբեթյանի տեղը։ Չէ՞ որ կմտածեիր. «ի՜նչ, իմ մտերիմ ընկերը, որին ես հավատացել եմ, այդպես ինձ անպատիվ անի և ես գոնե մի ապտա՞կ էլ չտամ նրան»։ Եվ կտայիր, միայն չգիտեմ այդպիսի էֆեկտով, թե չէ։ Ո՛չ, սիրելիս, պետք է լոգիկաբար վարվել և խնդիրը պարզելու փոխարեն ավելի չխճճել։

— Այո՛, կուլ տալ ապտակը և հասարակական ծաղրի առարկա դառնալ, այս է քո լոգիկան, չէ…

Տիրեց րոպեական լռություն։ Սմբատը ցնցողաբար մատներով պտտեցնում էր ժամացույցի լարիչը։ Միքայելը, գլուխը կրծքին թեքած, եղունգներն անխնա կրծոտելով, անց ու դարձ էր անում։ Նա դեռ գունատ էր, ինչպես աշնանային տերև և մերթ ընդ մերթ ցնցվում էր, սարսուռ զգալով վիրավորանքը հիշելուց։

— Միամիտնե՛ր,— գոչեց Սմբատը, կարծես, ինքն իր համար,— դուք ամեն մոլորություն հասարակական կարծիքի տեղ եք ընդունում։ Ովքե՞ր են կազմում ձեր հասարակական կարծիքը, այդ Քյազիմնե՞րը, Մոսիկոնե՞րը, Նիասամիձենե՞րը, Մելքոննե՞րը, թե՞ Պապաշաները։

Սիրելիս, այդ մարդիկ միայն մի բարոյական հաճույք ունեն — դատել ուրիշներին և ծաղրել։ Նրանք չպիտի լինեն քո դատավորը, ո՛չ, այլ դու ինքդ։ Աշխատիր այսուհետև քեզ մաքրել, փոխի՛ր կյանքդ արմատապես, հասկանո՞ւմ ես, արմատապես, և այն ժամանակ ծաղրվելու փոխարեն ինքդ կծաղրես ուրիշներին։

Նա կանգ առավ, նայեց եղբոր երեսին, որ հետզհետե փոխվում էր, և շարունակեց ավելի զգացված։

— Մեխա՛կ, նույնիսկ եղեռնագործի համար ուղղվելու ճանապարհ կա։ Ուղղի՛ր քեզ, և թող ուրիշները որքան ուզում են չարախոսեն։ Այն ժամանակ դու կհասկանաս, ինչ երջանիկ զգացում է արհամարհանք ասված բանը։ Լսի՛ր, Մեխա՛կ. մի՞թե քո սրտում չի մնացել մի առողջ թել, քո հոգու մեջ մի մաքուր անկյուն։ Մի՞թե կյանքի մեջ չես տեսնում ավելի բարձր հաճույք, քան անասնական կրքերին ծառայելը… Լսի՛ր, դու կյանքի միայն մի երեսն ես տեսել, կա և ուրիշը։ Դու ընդունել ես մինչև այժմ աշխարհի քաղցր թույնը, բայց կա և՛ դառը թույն։ Քաղցրը սպանում է, դառը՝ մաքրում…

Նա դարձյալ կանգ առավ, շունչն ուղղելու համար։ Նա ոգևորվել էր Միքայելի ուշադրությունից։ Մի ժամ առաջ հյուրերի մոտ նա խոսում էր խելքի թելադրությամբ։ Այժմ խոսում էին զգացումները։ Թվում էր նրան, որ իր խոսքերն ազդում են եղբոր ապականված հոգու վրա և ստիպում նրան, վերջապես, բանալ աչքերը և լուրջ նայել կյանքին։

— Պատմելով քո կրքերի մասին,— շարունակեց նա դառնությամբ,— դու վիրավորեցիր սիրո զգացումը։ Եթե սիրեիր, խնդիրն այս կերպարանքը չէր ստանալ։ Դու կզոհեիր այդ կնոջն ամեն բան, և դա կլիներ քո պատիժը։ Մի՛ նայիր ինձ զարմացած։ Ես պատճառ ունեմ այսպես խոսելու։ Մարդկային եսամոլությունն անսահման է և, խրատելով քեզ, ես չեմ կարողանում մոռանալ իմ ցավերը։ Մեխակ, քո դրությանը չեմ նախանձում, բայց ինքս ավելի վատ դրության մեջ եմ այժմ։ Ա՞յժմ, ո՛չ, ահա յոթ տարի է… Քո ապագան դեռ քո առջև է, իսկ իմը հավիտյան աղավաղվել է։ Քեզ կույր կիրքն է խաբել, ինձ խաբել է պայծառ սերը։ Ի՞նչ եմ ասում, սե՞ր, ո՛չ, այլ միայն սիրո պահանջը։ Դու չար դևի զոհն ես, ես՝ բարի հրեշտակի։

Նա լռեց, հառաչեց, ճակատը տրորելով։ Սեփական դժբախտության զգացումը նրա մեջ խառնվել էր եղբայրական կարեկցության զգացման հետ, և նա չգիտեր, որի վրա կանգ առնի։

Հանկարծ նկատեց մի անսպասելի և անիմանալի բան։ Արտասուքի քանի մի կաթիլներ, դուրս գալով Միքայելի աչքերից, գլորվեցին գունատ այտերի վրա։ Ի՞նչ է նշանակում այդ,— բորբոքված պատվասիրության կայծե՞ր, բարկությո՞ւն, թե զղջում։ Ինչ և լինի — փչացած մի երիտասարդ արտասվում է, և այդ վատ նշան չէ։ Կնշանակե դեռ կա նրա սրտում չապականված անկյուն, մի առողջ մասնիկ։

Սմբատը մոտեցավ նրան, ձեռը դրեց ուսին և հուզված ձայնով ասաց.

— Մեխա՛կ, դու վատ ես սկսել, կարող ես լավ վերջացնել, իսկ ե՞ս… ես գուցե՝ ընդհակառակը…

Եվ, երեսը դարձնելով՝ հանդարտ քայլերով դուրս գնաց։