Քաոս/Առաջին մաս/II
II
Երեք երեկո շարունակ հոգեհանգիստ էր կատարվում։ Հասարակության բոլոր խավերը գալիս էին իրենց վերջին հարգանքը մատուցանելու հանգուցյալին։ Այլևս ոչ ոք չէր բամբասում, ոչ ոք չէր ասում, թե Մարկոս աղան եղել է խաբեբա, կողոպտիչ, ժլատ, բռնակալ իր ընտանիքի համար։ Մահն ամենքին հաշտեցրել էր նրա հետ, և ամեն ոք շտապում էր իր վշտակցությունն արտահայտելու ժառանգներին։
Ուշադրության գլխավոր առարկան Սմբատն էր։ Բոլորը նրա մասին էին խոսում թե՛ թեր և թե՛ դեմ։ Շատերն ասում էին, թե ծերունին դեռ երկար կապրեր, եթե չունենար սրտում Սմբատի ցավը։ Օ՜ օ, մաշեց խեղճ մարդու հոգին ու մարմինը դավաճան որդու արարքը։ Մեղադրանքն արտահայտվում էր շշնջյուններով։ Ոչ ոք չէր համարձակվում բարձր խոսել։ Յուրաքանչյուրը վախենում էր մի գուցե լուրը հասնի միլիոնների ժառանգին։ Բանն այն է, որ արդեն ամբողջ քաղաքը գիտեր, թե Ալիմյան առևտրական տան գործերի ղեկը Սմբատի ձեռքն է անցնում։
Կտակը բաց արին հանգուցյալի մահվան երկրորդ օրը, ինչպես ցանկացավ Սմբատը։ Դա ավելի հանգուցյալի զգացումների զեղումն էր, քան չոր ու ցամաք գործնական թելադրություն: Ծերունին ասել էր, ծխական քահանա Տեր-Սիմոնն արձանագրել։ Նախ հանգուցյալը հանձնարարում էր Սմբատին աշխատել Միքայելին ուղիղ ճանապարհի բերելու, դուրս բերելով նրան այն անբարոյական, շռայլ կենցաղից, որ կլանել էր նրան ամբողջովին։ Հետո պատվիրում էր արթուն հսկողություն ունենալ Արշակի վրա, սիրել ու հարգել մորը, ապրել նրա հետ մի հարկի տակ, անբաժան։ Այնուհետև նա խնդրում ու աղերսում էր «ուղղել» իր «սխալը»։ Գալով գործնականին, հանգուցյալը, բացի մի քանի աննշան նվերներից իր չքավոր ազգականներին ու բարեգործական նպատակով, բոլոր իր շարժական ու անշարժ կայքերը և բանկային թղթերն ու ստանալիքները հանձնում էր Սմբատի իրավասությանը։ Այրիին նշանակում էր կրտսեր որդու խնամակալ մինչև չափահասություն։
Նշանավոր էր այն պայմանը, որ հանգուցյալը դնում էր Միքայելի ժառանգական իրավունքների վերաբերմամբ։ Նշանակում էր նրան ամսական ընդամենը մի հարյուր ռուբլի գրպանի ծախք, բայց իրավունք էր տալիս իր բաժին ժառանգությանը տիրանալու, եթե միայն կամուսնանա և անպատճառ «հայ-լուսավորչական» մի աղջկա հետ։ Հակառակ դեպքում ցմահ պիտի բավականանար իր համեստ ամսականով։ Իսկ ամուսնանալ կարող էր միայն իր շռայլ կենցաղը փոխելուց հետո։
Ավելի նշանավորը մի ուրիշ կետ էր։ Սմբատն իրավունք չուներ իր բաժին ժառանգությունը կտակել ո՛չ իր «օտարազգի» կնոջը և ո՛չ իր զավակներին։ Եթե կբաժանվի այժմյան կնոջից, իրավունք ձեռք կբերի ամուսնանալ մի հայ աղջկա հետ, այն ժամանակ նոր կնոջից եղած զավակները կհամարվեն նրա օրինական ժառանգները։
Կտակը ջարդուփշուր արավ շատ իրավացի և ապօրինի հույսեր։ Շատերին դառնացրեց և ամենից ավելի Մարութխանյանին։ Այս մարդը համոզված էր, որ ժառանգության մի որոշ մասը պիտի ստանա իր կինը։ Նա կատաղեց, բայց իր ներսում. կտակը կարդացվելիս նրա դեմքի մկանունքը չշարժվեց, միայն կանաչ-դեղնագույն աչքերի մեջ փայլեց մի անսովոր չարամտություն։ Թեքվելով կնոջ ականջին, նա շշնջաց.
— Այդ կտակն ապօրինի է։
Կինը զարմացած նայեց նրա երեսին։
Մարդը շարունակեց։
— Հայրդ նրան գրել է տվել հոգեկան հիվանդության մեջ։ Դա կտակ չէ, այլ խրատ՝ մի ապուշ քահանայի ձեռքով։ Դատարանը չի հաստատիլ նրան։ Հեռանանք այս տնից։ Այստեղ, բացի Միքայելից, ամենքը մեր թշնամիները կլինեն... շուտով կտեսնես...
Եվ կնոջը չսպասելով, Մարութխանյանը քայլերն ուղղեց դեպի դռները՝ գլուխը բարձր պահած։ Ազգականների կեղծ վշտակցությունը, հարկավ, փոխվեց անկեղծ ատելության, ապա թշնամանքի։ Բոլորը զինվեցին Սմբատի դեմ։
Պարզվեց, որ ներքնահարկում պահվող ոսկով լի տոպրակներն անգործ մարդկանց վառ երևակայության ծնունդ են եղել։ Ծերունին զուտ դրամ է թողել միայն տոկոսաբեր թղթերի մեջ, այն էլ ընդամենը չորս-հինգ հարյուր հազար ռուբլի։ Մնացյալ հարստությունը պարունակվում էր անշարժ կալվածքների, հանքերի, գործարանների և երկու շոգենավի մեջ։ Տրեխների գոյությունը տակավին չէր երևում։ Լուր տարածվեց, թե հանգուցյալը կտակել է դնել նրանց իր դագաղի մեջ և հետը թաղել: Դյուրահավատ մարդիկ հոգեհանգստի ժամանակ մոտենում էին աղայի դագաղին, որ տեսնեն նվիրական ոտնամանները։ Սակայն այնտեղ ոչինչ չկար, բացի ծերունու մոմի գույն ընդունած դիակից սև ռեդինկոտի մեջ։
Կիրակի օրը վաղ առավոտից Ալիմյանների տանն ասեղ գցելու տեղ չկար։ Հանգուցյալի դագաղն իրենց ուսերի վրա դուրս տանել ցանկացողների թիվն այնքան մեծ էր, որ թաղման հանդեսի գլխավոր կարգադրիչ Սրաֆիոն Գասպարիչին անգամ հերթ չհասավ։ Նա կատաղեց մարդկային կեղծիքի դեմ և ասում էր բարձրաձայն.
— Անիծվածնե՛ր, քանի մարդը կենդանի էր, բամբասում էիք, զրպարտում, հացը գլխին հարամ անում, հիմա ի՞նչ պատահեց, որ հանկարծ բարեկամացաք... Իշտահներդ կապեցեք. Սմբատը խելքը չի կորցրել...
Պատարագիչն ազատամիտ Տեր-Աշոտն էր, չոր-չոր դեմքով մի երիտասարդ քահանա, որ մի լրագրի աշխատակից էր և մի տեսակ փորձանք մյուս քահանաների գլխին։ Թեմական առաջնորդ Եփրեմ եպիսկոպոս Փիրվերդյանը նույն առավոտ էր եկել թեմի կենտրոնից` թաղմանը ներկա լինելու համար։ Սյուների մեկի առջև, փայտաշեն ամպհովանու տակ կանգնած, մտքում շարադրում էր «ավուրպատշաճի» քարոզ։
Մոմերով շրջապատված և պսակներով ծածկված դագաղի առջև կանգնած էին երեք եղբայրները` երեք տարբեր խոհերով և զգացումներով։
Արշակը, սուգի նշան սև լաթը թևին կապած, մոլոր հայացքով նայում էր աջ ու ձախ։ Զգում էր մարմնական թուլություն ու քաղց, որովհետև գիշերը լավ չէր քնել և առավոտից էլ բան չէր կերել։ Ձանձրալի էին նրա համար պատարագչի չոր ու զիլ ձայնը, ծանր, հանդիսավոր շեշտերն ամեն բառի վրա, այդ միապաղաղ «ալելույաները» և «խաղաղություն ամենեցունները», տիրացուների աններդաշնակ ձայները, խուռն ամբոխի շշնջյունները, բուրվառից բարձրացող ծուխը, քշոցների ձնձղոցը, բազմաթիվ մոմերի լույսն ու մուխը։ Հոր մահն այժմ նրան ուրախացնում էր, չէ՞ որ նա ազատվեց, վերջապես, մանրակրկիտ ժլատ և խստասիրտ վերահսկողից։
Միքայելի սիրտը ճնշվում էր, ներվերը թուլացել էին, երեսը երկայնացել, աչքերի տակերի խորշերը լայնացել և կապտել։ Ամբողջ գիշերը չէր քնել։ Այն պահից, երբ իմացավ հոր կտակի բովանդակությունը, դագաղը նրա համար դարձավ ատելի ու զազրելի։ Այժմ նրան թվում էր, որ սառն ու քարացած դիակը ծաղրում է իրեն, ծիծաղում չարախինդ ու չարախնդիր` որպես մի անծանոթ աշխարհից եկած դևային ուրվական, որ խլել է նրա երջանկությունը։ Եվ արդարև, մի՞թե ծայրեիծայր անամոթ ծաղր չէ ամբողջ կտակը։ Դնել քսան և ութ տարեկան տղամարդին ուրիշի հրամանատարության տակ — մի՞թե կարող է մի հայր ավելի դաժանորեն պատժել իր հարազատ որդուն։ Օ՜, անողո՛ք ծերուկ։ Իսկ նա միամտաբար կարծում էր, թե այդ մարդու մահով կազատվի, վերջապես, ձանձրալի հսկողությունից, անտանելի կշտամբանքներից, կդառնա ինքնագլուխ, կապրե ինչպես ցանկանում է, կծախսե որքան կամենում է։ Կանգնած ավագ եղբոր աջ կողմում թվում էր նրան, թե կանգնած է մի օտար, անկոչ հյուրի հետ, որ հեռու աշխարհից գալով, ուժով մտել է նրա սեփական տունը, տիրացել նրա իրավունքներին, ինչպես մի հրոսակ։ Չէ՞ որ այդ մարդն ութ տարի գոյություն ուներ իր հոր կյանքում ոչ ուրիշ բանի համար, եթե ոչ կատաղության ու անեծքների. չէ՞ որ նա առմիշտ աքսորված էր ծնողների տնից, լքված ու թքված որպես գերդաստանի գերագույն արատ... Իսկ ա՜յժմ... նա եկել է ու կանգնել որպես տեր և իշխանավոր...
Այլ էին Սմբատի զգացումները։ Մռայլ մտքերի մեջ խորասուզված, գլուխը կրծքին թեքած, կանգնած էր որպես մի տեսակ դատապարտյալ։ Որքա՜ն հիշողություններ էին վերականգնել նրա մեջ, որպիսի՜ ծանր մտքեր էին ալեկոծում նրա ուղեղն այն հարազատ միջավայրում, ուր շատ տարիներ էր չէր եղել և որն այսօր կարծես հրում էր նրան որպես մի խորթ, անհարազատ տարր։ Շա՞տ տարիներ. ո՛չ, ընդամենը ութ տարի։ Բայց թվում էր նրան, որ իր կյանքի այս վերջին քառորդում ապրել էր, խորհել, զգացել ավելի, քան առաջ։ Եվ ինչ-որ անխորտակելի պատնեշ այդ ութ տարիները բաժանում էին նրան անցյալից։ Եվ ոչինչ նմանություն գոյության այդ երկու շրջանների մեջ, ոչ մի աննշան կապ։ Դեռ մի շաբաթ առաջ նա կարծում էր, թե առմիշտ անջատվել էր մերձավորներից և երբե՛ք, երբե՛ք չպիտի վերադառնա ծնողների հարկի տակ: Հայրն անիծել էր նրան և զզվանքով հեռացրել իրենից և ինքն էլ կարծում էր, որ արդեն մոռացել է նրան։ Իսկ երբ ստացավ ծերունու մահամերձ լինելու հեռագիրը, մի վայրկյանում ամեն ինչ տակն ու վրա եղավ նրա սրտի մեջ։ Երկու տող գիրը վայրկենաբար ալեկոծեց նրա մեջ սառած որդիական զգացումները` որպես ուժեղ ձեռքով արձակված մի քար նիրհած լիճը, և նա նորեն իր հոգու խորքում զգաց ջերմություն դեպի անցյալը։ Եվ այժմ նա հոր դագաղի առջև լալիս էր և լալիս էր անկեղծ, դառն արցունքներ թափելով սրտի մեջ։ Կծու վիշտը մերթ ընդ մերթ ցնցում էր նրան ոտքից մինչև գլուխ։ Թվում էր նրան, թե ինքը, միայն և միմիայն ինքն է պատճառը ծերունու մահվան, ինքը` իր անուղղելի սխալով։ Չէ՞ որ այդ երկաթե առողջության տեր մարդը կարող էր ապրել դեռ շատ տարիներ, չէ՞ որ հոգեկան տանջանքներն էին վաղաժամ քայքայել նրա մարմինը...
Սակայն վշտանալով, ողբալով ու ինքն իրեն դատապարտելով հանդերձ, նա այժմ էլ զգում էր, որ իր և այն ծանոթ միջավայրի, այս մերձավոր և ընտանի դեմքերի մեջ բարձրացած պատնեշն անխորտակելի է... Բեմ բարձրացավ եպիսկոպոսը և սկսեց փքուն խոսքերով դրվատել հանգուցյալի քանի մի բարեգործական նվերները, որ ոչինչ էին նրա հարստության համեմատ։
— Էջմիածնի վանքին հինգ հազար, Ճեմարանին հինգ հազար, մեր Մարդասիրական ընկերությանը տասը հազար, ուսումնարանին մի հազար, աղքատանոցին երեք հազար։ Թո՛ղ օրհնվի հանգուցյալի անբասիր հիշատակը, թո՛ղ աստված բյուր ի բյուրոց վարձատրե նրա ազնվազարմ ժառանգներին, թո՛ղ հանգուցյալի այս լուսապայծառ և երկնաճաճանչ գործը ծառայե օրինակ բոլոր ազգայնոց համար։
Եվ այլն, և այլն, և այլն...
Պատարագն ավարտվեց, հոգեհանգիստը կատարվեց, դիակը դուրս տարան։
Երբ թաղման հանդեսը վերջացավ, արդեն երեք ժամն էր։
Հակառակ նորամուծ սովորության, այրի Ոսկեհատը պահանջել էր, որ հանգուցյալի հիշատակին այնպիսի մի հոգեճաշ տրվի, որի նմանը եղած չլիներ։ Սմբատը համաձայնություն էր տվել՝ հակառակ իր հայացքներին, չկամենալով մորը վշտացնել։
Հուղարկավորների մեծ մասը ցրվեց, բայց և այնպես սգավորների ընդարձակ բնակարանը լցվեց։ Բոլորը քաղցած էին և անհամբեր սպասում էին ճաշի` նույնիսկ պատարագի կեսից սկսած։ Սպիտակ մաքուր սփռոցների վրա դարսած առատ ուտելիքները և գինու փայլուն շշերն ամենքի ախորժակն էին գրգռում։ Տեր-Սիմոնը — Ալիմյանների քահանան, որ պատվավոր քաղաքացիների հետ անցել էր առանձին սենյակ, առաջարկեց հանգուցյալի հոգու բաժակը։ Նրան ձայնակցեցին «ազատամիտ» Տեր-Աշոտը և «պահպանողական» Տեր-Սահակը, և «աստված հոգին լուսավորե» դարձվածքն անցավ սենյակից սենյակ և շատերին տրամադրեց լավ խմելու։ Գինու և օղիի բաժակները դատարկվեցին, դանակ-պատառաքաղներն սկսեցին գործել, մետաղի ու ափսեների հնչյունները խափանեցին ընդհանուր լռությունը։ Տեսարանն սկզբում հիշեցնում էր էջմիածնի վանական ճաշարանը՝ իր քարե սեղաններով։ Հյուրերն ուտում էին անխոս, աչքի տակով ծուռ֊ծուռ իրարու նայելով և իրարուց ամաչելով կամ իրարուց խրախուսվելով։ Բայց գինու շշերի առաջին շարքը գլուխները տաքացրեց և թրջված լեզուները բացվեցին, ինչպես թառամ բույսերն անձրևի ցողից։
Սմբատը, որ վաղուց չէր տեսել նման հանդեսներ, անցնում էր սենյակից սենյակ և հետաքրքրությամբ դիտում։ Նա ինքը քաղց չէր զգում և զարմանում էր ուտողների ախորժակի վրա։ Շատերն սկսեցին գինու ազդեցությամբ կատակներ անել ու ծիծաղել, միմյանց հյուրասիրելով, որպեսզի իրենք ևս առիթ ունենան խմելու։ Սմբատի զգացումները վիրավորվում էին։ Մի կոշկակար ամեն անգամ բաժակը դատարկելիս, հարևանին արմունկով բոթում էր և աչքով անում` դեմուդեմ նստած իր արհեստակցի կողմը, ձեռը քսելով կրծքին. օխայ, ի՜նչ անուշ է հարստի գինին։ Կային այնպիսիները, որ բերանները կերակրով լեցուն ցինիկ անեկդոտներ էին պատմում և ծիծաղ շարժում։ Ոմանք արդեն կարմիր գինով ներկել էին ճերմակ սփռոցները և վրեն աղ սփռել։ Նրանք, որոնք կշտացել էին, բղկոցն էին տալի։ Մի քանի գործակատարներ զանազան միմոսություններով աշխատում էին միմյանց ծիծաղեցնել։ Նրանց զվարճության գլխավոր առարկան «ադվակատ» Մուխանն էր — դեղնագույն, ուռած քթով մի մարդ, որ կերակրի յուրաքանչյուր պատառը կուլ էր տալիս մերթ գինով, մերթ օղիով։ Մազերը փոշիոտ, գզգզված, ալեխառը միրուքը խճճված շատ գործածված ավելի պես, աչքերի շրջանակները կարմիր, կեղտոտ, հնամաշ անգույն ռեդինկոտը կուչկուչված, նա հիշեցնում էր ասիական բաղնիսի մոխրատան բնակչին։ Առավոտից մինչև երկու-երեք ժամը Մուխանը հաշտարար դատարանի առջև սրա ու նրա համար հատը տասը կոպեկով խնդրագիր էր հորինում կամ օրենքներ բացատրում, իսկ այնուհետև օրվա վաստակածը հանձնում էր օղետներին ամենայն բարեխղճությամբ։
Գործակատարները գցում էին նրա վրա հացի գնդիկներ։ Նրանց նշանակն էր` «ադվակատ»-ի աղյուսագույն պարանոցի խոշորագույն խուլինջը։ Ստեպ-ստեպ նրա դող-դող ձեռներից հատակի վրա էր ընկնում մերթ դանակը, մերթ պատառաքաղը, անձեռոցիկը կամ մսի կտորները։ Եվ երբ ցածր էր թեքվում՝ ընկածը վերցնելու, հացի գնդիկները կարկտի պես էին տեղում նրա պարանոցի վրա։
Մի անգամ, երբ գնդիկներից մեկը դիպավ քթին, բերանը բաց արավ հայհոյելու, մի ձեռ հետևից փակեց նրա բերանը։
— Շատ մի՜ կոնծիր,— շշնջաց նրա ականջին մի կարճահասակ մարդ դեղնագույն մազերով և ապակու պես փայլուն աչքերով,— քեզ հետ գործ ունեմ... երեկոյան ութ ժամին կգաս մեր տուն․․․
Ասաց փոքրահասակ մարդը և իսկույն չքացավ։
Եղանակը պարզ էր, օրը ջերմ, լուսամուտները բաց: Դեպի մուտքը թեքվող արեգակի շողերը խուրձերով ներս էին թափվել և լուսավորում էին բազմաթիվ գլուխների խայտաբղետ շարքերը։ Ամբոխի շունչը, կերակուրների գոլորշին, ծխախոտի ծուխը, փոշին, կեղտն ու քրտինքը, միմյանց խառնվելով, սենյակում գոյացրել էին ստորին տեսակի պանդոկային մթնոլորտ, ծանր, անախորժ։ Շատերն էին արդեն հարբել, բղկոց էին տալիս պարսիկների պես, ցույց տալով, որ իբր չեն ուզում, և դարձյալ ուտում էին․ ով գիտե մեկ էլ երբ պիտի տեսնեն այդպիսի առատ սեղան։
Մարդկանց ագահությունը և զվարթ, ուրախ դեմքերը, ոմանց անամոթ բարձրաձայն ծիծաղներն ակամա զզվանք էին ներշնչում Սմբատին: Վաղուց նա չէր տեսել այդպիսի նողկալի տեսարան: Անցնելով «ադվակատ» Մուխանի մոտով, նկատեց, որ արբշիռը գինին թափել է սպիտակ սփռոցի վրա և աղամանն է փնտրում՝ կարմիր լճակը աղով ծածկելու համար։ Նրա աջ ու ձախ կողմերում նստած դերձակները բարձրաձայն քրքջացին, լայն բանալով կերակրով լի բերանները, ինչպես շնաձկներ:
— Ես ձեզ քարշ կտամ զերձալի տակ, շուն շան... կատաղեց Մուխանը։
Սմբատը, զզվանքը զսպելով, շտապեց անցնել «պատվավորների» սենյակը։ Այդտեղ էլ ուտում էին ախորժակով, բայց արժանավայել, խմում էին շատ, բայց ոչ շտապով և ոչ աղմկալի, ծիծաղում էին, բայց ցածր ձայնով։ Տեր-Աշոտ ազատամիտը ոգևորված խոսում էր ազգի, եկեղեցու նորագույն պահանջների մասին։ Նրա ազատամիտ հայացքները կատաղեցնում էին պահպանողական Տեր-Սիմոնին, որ առհասարակ ատելով ատում էր իր երիտասարդ պաշտոնակցին: Շուտով նրանց մեջ սկսվեց մի թեթև վիճաբանություն, որ հետզհետե տաքացավ: Բանն այն է, որ յուրաքանչյուրն աշխատում էր փայլել իր գիտությամբ՝ հարուստ սեղանակիցների ուշադրությունն ու համակրանքը գրավելու համար։ Այնինչ՝ հարուստները լսում էին վիճաբանությունն արտաքուստ ուշադիր, իսկ մտքով զբաղված իրենց գործերով և Մարկոս աղայի թողած հարստությամբ։ Մեկը նավթահոր էր փորել տալիս և երեկ խողովակը ծռվել էր հորի մեջ, մյուսի գործակատարը գողություն էր արել, երրորդը՝ վաղը պիտի բանկից ազատեր իր մուրհակները, մի ուրիշն էլ մտածում էր՝ արդյոք լավ չի՞ լինիլ, որ ինքն էլ իր հանքում գետնի տակով խողովակ անցկացնելով, հարևանի նավթը գողանա, ինչպես անում էին ոմանք։ Մի խոսքով ոչ մեկը գլուխ չուներ Տեր-Աշոտի լուսավոր գաղափարները լսելու...
Հոգեհացին ներկա էին նաև Միքայելի մտերիմ ընկերներից մի քանիսը: Ամեն ինչ նրանց վրա նորաձև էր, սկսած կոշիկների սուր ծայրերից և տափակ կրունկներից մինչև գլուխների մազերի սանրվածքը և բեղերի սրածայր ցիցը դեպի վեր։
Մեկը նրանցից շշնջալով նկարագրում էր իր հարևանի համար մի նորեկ օպերետային երգչուհու կուրծքն ու ոտները...
— Երեկ հետը ծանոթացա կուլիսների հետևում, խնդրեց, որ այցելեմ․․․ Նրա կենացը․․․
Դա քաղաքում հայտնի զվարճամոլ Գրիգոր Հաբեթյանն էր, որին համառոտ կոչում էին «Գրիշա»։ Կարմիր, մսալի երեսով, հաստ շրթունքներով, վառվռուն սև աչքերով մի երիտասարդ էր, որ սիրում էր աղմկալի քեֆեր, կոտրտել, ջարդել, սրա ու նրա վրա շշեր շպրտել, թուղթ խաղալ, շամպայնը խմել շշից, գիշերները փողոցներում թառ ու դուդուկ ածել տալ, ոստիկանների հետ կռվել, հետո նրանց կաշառել։ Նրա մի կողմում նստած էր նիհար, դալուկ դեմքով Մելքոն Ավրումյանը, քսան ու վեց տարեկան մի հանքատեր, որի աչքերի մեջ փայլում էին կիրքն ու այն սոսկալի ախտը, որ նրան դարձրել էր կմախք։ Մի կողմում նստած էր քնահարբ դեմքով, թմրած աչքերով Մովսես Բարախանյանը, որի ուղեղն ու զգացումները բացառապես թղթախաղին էին նվիրված։
— Ինձ էլ կծանոթացնես, այնպես չէ՞,— ասաց Մելքոն Ավրումյանը։
— Ընթրիք երկու դյուժին շամպանիայով,— պայման դրեց Գրիշան։
— Գալիս է։
— Ո՞րտեղ։
— Շոգենավի վրա։
— Ա՛ֆերիմ. բայց այդ քիչ է։
— Է՞լ ինչ ես ուզում։
— Օրկեստր...
— Եկավ։
— Ընթրիքից հետո բարկազ, մինչև Նարգին կղզին... Լուսին գիշեր է...
— Համաձայն եմ։
— Այդ ի՞նչ եք քչփչում,— մեջ մտավ քնահարբ Մովսես Բաբախանյանն օրոշկտալով։
Մելքոնը պատմեց պայմանադրությունը։
— Մենամարտություն, — շշնջաց Մովսես Բաբախանյանը և ձեռը տարավ ծոցի գրպանը։
Նա հանեց մի հարյուրանոց թղթադրամ, սեղմեց բռունցքի մեջ։
— Զո՞ւյգ, թե՞ կենտ,— հարցրեց, հազիվ թմրած աչքերի կոպերը բարձրացնելով։
— Կենտ,— պատասխանեց Գրիշան։
Նայեցին թղթադրամի թվահամարին — կենտ էր։ Մովսես Բաբախանյանը դրամը տվեց Գրիշային։
Միքայելը նստած էր նրանցից հեռու, Իսահակ Մարութխանյանի մոտ։ Թվում էր նրան, որ ընկերները ծաղրում են իրեն։ Շատ ագնամ էր պարծեցել նրանց մոտ, թե հոր մահից հետո պիտի այնքան ծախսե, որքան ոչ ոք դեռ չի ծախսել։ Եվ այսօր հանկարծ հայտնվում է, որ նա լիազոր ժառանգ չէ, այլ իր եղբոր ստորադրյալը՝ հետին գործակատարի ամսականով։
— Ի՞նչ անեմ, ասա՛, Իսակ, ի՞նչ անեմ — հարցնում էր նա ստեպ-ստեպ Մարութխանյանին։
Դեղին-կանաչագույն աչքերն ակնոցների տակից նայում էին այդ պահին շատ մտախոհ։ Պարզ էր, որ Մարութխանյանի գլուխը զբաղված էր շատ արտաքո կարգի լուրջ խնդրով։ Հանկարծ նա կամացուկ իր անշարժ գլուխը թեքեց Միքայելի կողմը և շշնջաց.
— Իրիկնադեմին ե՛կ մեր տուն, խոսելիք ունեմ…
— Ուրեմն հույս կա՞,— արտասանեց Միքայելը մի փոքր ուրախանալով։
— Ե՛կ, կխոսենք...
Հոգեճաշն ավարտվեց, տերտերները պահպանիչ ասացին, հյուրերն սկսեցին ցրվել, բացի Միքայելի ընկերներից ու բարեկամներից։ Նրանք դեռ չգիտեն Մարկոս աղայի կտակի բովանդակությունը, ուզում էին գիտենալ:
Տան ընդարձակ բակում խռնվել էր խեղճերի ահագին բազմություն։ Հանգուցյալի գործակատարներն ու ծառայողները նրանց կերակուր էին բաժանում։ Տիրում էր անասելի աղմուկ և իրարանցում: Կեղտոտ, կիսամերկ մուրացկանները միմյանց հրում էին, զարկում, հայհոյում, աշխատելով իրարու առաջել և մոտենալ խոհանոցին։
Պղնձե հսկայական կաթսաների հնչյունները, շերեփների զրնգոցը, ծառայողների գոռում-գոչյունները, քաղցած խուժանի կառաչյունը, իրարու խառնվելով՝ ասիական բազարի տպավորություն էին գործում։ Կոպտությունը, կեղտը, կերակուրների գոլորշին, ցնցոտիների հոտը նողկանք էին ներշնչում կուշտ և անտարբեր դիտողին։ Մի կույր հայ, փայտով անխնա հարվածում էր աջ ու ձախ իր համար ճանապարհ բանալով դեպի այն կողմ, ուսկից կերակուրների հոտն էր գալիս։ Մի պատանի պարսիկ, նրա փեշերից քաշելով, աշխատում էր ինքն առաջ ընկնել։ Մի ռուս անդամալույծ սայթաքեց, ընկավ մի ասորի կնոջ վրա և կատաղությունից խածնեց նրա գարշապարը։ Մի կարմրերես լեզգի, որի թևերը մինչև արմունկները կտրած էին, հարձակվում էր սրա ու նրա վրա և ատամներով խլում մսի կտորները և գրեթե առանց ծամելու կուլ էր տալիս։ Թափառաշրջիկ շների մի ոհմակ խառնվել էր մուրացկաններին և մռմռալով կրծոտում էր գետնի վրա թափված ոսկորներն ու լակում կերակրի կեղտոտ հեղուկը։ Մերթ ընդ մերթ գործակատարներն ու ծառաները միահամուռ ուժերով հարձակվում ու հետ էին մղում խուժանը, բայց ոչինչ չէր օգնում՝ որևէ կարգապահություն վերականգնելու։
Վերջապես բոլոր ուտելիքները բաժանվեցին, խոհանոցի դռները փակվեցին, բայց խուժանը դեռ չէր արտաքսվում և այս նշանակում էր, որ տակավին կա մի բան, որին պետք է սպասել։ Ահա դեպի տան երկրորդ հարկը տանող սանդուղքի վրա հայտնվեց Սրաֆիոն Գասպարիչի հանդիսավոր կերպարանքը։ Նա հրամայեց ծառաներին՝ մեկիկ-մեկիկ մուրացկաններին թույլ տալ իրեն մոտենալու։ Ձեռքում բռնած ուներ մի մեծ գույնզգույն թաշկինակ՝ արծաթե դրամներով լի։ Այրիացյալ տիկին Ոսկեհատն էր կարգադրել սեփական դրամից հարյուր ռուբլի բաժանել մուրացկաններին՝ հանգուցյալի հիշատակին։
Սրաֆիոն Գասպարիչը թաշկինակը շարժեց, դրամները հնչեցին։ Արծաթե ախորժալուր ձայնն էլեկտրական տոկի պես անցավ խուժանի մարմնով, ցնցեց նրան։ Քանի մի վայրկյան նա անշարժ էր և ապշած նայում էր վաղեմի աստիճանավորի դյութական թաշկինակին։ Բայց ահա նա շարժվեց, դղրդաց և, խուլ աղաղակ բարձրացնելով, դիմեց դեպի թաշկինակը՝ որպես գիշակեր թռչունների երամ։ Այլևս ո՛չ ծառաներն ու գործակատարները և ո՜չ փողոցից եկած ոստիկանները չկարողացան զսպել խեղճերի մերկանդամ բանակը։
Ծերունին շրջապատվեց։ Հարյուրավոր կեղտոտ, առողջ և գոս, առնական և կանացի ձեռներ միաժամանակ բարձրացան վեր և օդի մեջ կազմվեց մի շարժուն անտառ կաշվից ու ոսկորից։ Կային անդամալույծներ, զուրկ երկու ոտներից։ Ձեռների վրա սողալով, սրա ու նրա ոտները կրծոտելով, ճգնում էին իրենց համար ճանապարհ բանալ։ Կային թոքախտավորներ, որ անզոր էին առաջ շարժվելու, այնքան հյուծվել էին նրանց մարմինները, կային բորոտներ անգամ, որոնցից խուժանը չէր զգուշանում։ Պատանիներն արմուկների հարվածով միմյանց քիթ ու ծնոտներն էին ջարդում։ Կանայք, ճչալով ու հայհոյելով, իրարու մազերն էին քաշկռտում: Պարսիկներն օրհնում էին հանգուցյալի հիշատակը և աղերսում նրա համար երկնային դրախտ։ Քրիստոնյաներն անզուսպ հայհոյում էին «անհավատներին», անխնա ծեծելով նրանց։ Խլացուցիչ ժխորի մեջ լսվում էին զանազան լեզուներով ամենակեղտոտ ածականներ, ամենազազրելի հիշոցներ, որ դարերի ընթացքում կազմվել էր ցեխի ու կեղտի ձուլարանում, ուր ապրում են ու շնչում մարդկային մերկությունն ու անոթությունը։ Մարդկության ամոթն էր այդ և դաժանությունը, անարգանքը բնության և ծաղրը տիրող կարգ ու կանոններին և ապիկար օրենքներին։
Տեսարանը հետաքրքրել էր հյուրերից շատերին։ Պատշգամբի վրա ժողովված, նայում էին դեպի վար և… զվարճանում, տեսնելով ապականության մեջ տրորվող մարդկային հոգին ու մարմինը։ Դրանք մեծ մասամբ հարուստների զավակներ էին, որոնք իրենց անվանում էին «ոսկե երիտասարդություն»։
— Զո՞ւյգ, թե՞ կենտ,— ասում էր շարունակ Մովսես Բաբախանյանը մեկին կամ մյուսին և խոշոր թղթադրամները մերթ առնում էր ու մերթ տալիս։
Այստեղ էր նաև ազատամիտ լրագրի թղթակից Արմենակ Մարզպետունին, թուխ դեղնագույն դեմքով, մեծ քթով մի երիտասարդ, հագին երկայն վատ կարված ռեդինկոտ, որի անթիվ ծալերը ցույց էին տալիս, որ նոր է սնդուկից դուրս բերվել։ Տեսարանը նրան թելադրում էր մի հոդված, որ պիտի կրեր «Հակադրություն» վերնագիրը։ Նայում էր վար — քաղցի ու մերկության սոսկալի պատկեր, ուր մարդիկ շներից չէին տարբերվում։ Նայում էր վեր — կշտության ու անհոգության կենդանի մարմնացում։ Այնտեղ կիսամերկ մարմիններ, կեղտոտ ու գզգզված մազերով ողորմելի գլուխների մի քստմնելի ճահիճ։ Այստեղ՝ վերջին տարազի հագուստներ, ոսկե շղթաներ, թանկարժեք «բրելոկներով», ադամանդյա մատանիներ ու փողկապի քորոցներ։ Կարելի է խղճալ ստորինին, գրչով համակրել նրան, սակայն գրավիչը վերինն է։
Թղթակիցը մոտեցավ Սմբատին, որ դիտում էր իր սեղանի փշրանքներից խլրտող խուժանը, և ասաց.
— Պարոն Սմբատ, ես այսօր ևեթ մտադիր եմ թաղման հանդեսը նկարագրել և ուղարկել «Կայծակ» լրագրին, որ, ինչպես գիտեք, ամենից հարգվածն է ու տարածվածը։
— Ինչպես կամենաք,— արտասանեց Սմբատն անտարբեր, նույնիսկ չնայելով թղթակցի երեսին։
— Մեր պարտքն է ասպարեզ հանել հանգուցյալի օրինակելի բարեգործությունը… Քարոզն այստեղ միայն լսեցին… գրվածքը կկարդան աշխարհի բոլոր անկյուններում… Ուստի թույլ տվեք նախքան գրելը մի քանի լրացուցիչ տեղեկություններ իմանալ ձեզանից…
— Մի ուրիշ անգամ, պարոն, այսօր դրա ժամանակը չէ,— ասաց Սմբատը և երեսը դարձնելով հեռացավ։
Թղթակիցը նրա հետևից մի կատաղի հայացք ձգեց և մտքում ասաց. «ա՛յժմ ես գիտեմ ի՛նչ պետք է գրել, հղփացած բուրժուա՛»։
Մոտեցավ ազատամիտ Տեր-Աշոտը։
— Ցտեսությո՛ւն, Սմբատ Մարկիչ, թույլ տվեք կրկին ու կրկին ասել, որ ձեր հայրն իր անունն անմահացրեց։
— Պարոն Սմբատն իր հանգուցյալ հոր արածների արժեքը մեզնից լավ է գնահատում,— միջամտեց պահպանողական Տեր-Սիմոնը, որ քայլ առ քայլ հետևում էր Սմբատին՝ տնային քահանայի իրավունքով։
Սմբատը՝ քաղաքավարի, բայց սառը սեղմեց մեկի ու մյուսի ձեռքը, և, երեսը դարձնելով, հեռացավ։
Բազմաթիվ նախանձոտ հայացքներ ուղեկցում էին նրան ամենուրեք։ Այնինչ այդ պահին նա իր սրտի վրա զգում էր մի այնպիսի ծանրություն, որի նմանը երբեք չէր զգացել…