Քաոս/Առաջին մաս/XVI
XVI
Մի քանի րոպե Շուշանիկը շվարած չգիտեր ինչ խոսեր։ Թվում էր նրան, որ մի աներևույթ ձեռ մի դույլ եռացրած ջուր հանկարծակի թափեց իր վրա այն պահին, երբ Միքայելին զգաց մոտը նստած: Այո՛, միայն զգաց, որովհետև չէր նայում նրա կողմը։
Այնինչ, կառքը բուրգերի երկու շարերի միջով արագ-արագ սլանում էր։ Ճանապարհն ավազուտ էր, նավթով տոգորված. ձիերի ոտներն արձակում էին խուլ դոփյուն։ Շուշանիկը մտքում հաշվեց, թե ամենաուշը քառորդ ժամում տուն կհասնի, և այն ժամանակ կարող է իրեն հաշիվ տալ անսպասելի դեպքի մասին։ Տեր աստված, ի՞նչ արեց։ Նա՞, այս աղքատ ընտանիքի զավակը նստած կառքում քաղաքի առաջին հարուստ երիտասարդներից մեկի հետ։ Ի՞նչ կմտածեն տեսնողները, ի՞նչ կխոսեն ծնողները, հորեղբայրը…
Միքայելը ձեռնափայտի ծայրով խփեց կառապանի թևին և ինչ-որ ասաց թուրքերեն։ Նա գիտեր, որ Շուշանիկը թուրքերեն չի հասկանում։
Կառքն ուղին փոխեց, սկսեց ընթանալ ճանապարհից դուրս հանքային շինությունների միջով, մի զառիվայր ուղիով։
— Կարծեմ, կառապանը սխալվում է,— ասաց Շուշանիկը, նայելով շուրջը։
— Չի սխալվում, օրիորդ, հմուտ կառապան է…
Միքայելի քաղաքավարի ձևերը, ձայնի մեղմությունը, զգույշ շարժումները մի քիչ հանգստացրին Շուշանիկին։ Մտածեց, որ վախենալու կամ շփոթվելու առիթ չունի։ Բոլորը գիտեն, որ Ալիմյանները Զարգարյանի տերերն են. իսկ Զարգարյանը — Շուշանիկի հորեղբայրը։ Ո՞վ կհամարձակվի բամբասել։ Վերջապես, մի՞թե արդեն աններելի է մի օրիորդի կառք նստել իր ծանոթի հետ, թեկուզ այդ ծանոթը լինի հարուստ, իսկ ինքը՝ աղքատ։
— Հավանեցի՞ք մեր հարսին,— խոսեց Միքայելը։
— Ինչ կարող եմ ասել, նոր ծանոթացա։ Ո՛չ, սխալվում է կառապանը, մենք շեղվեցինք ճանապարհից։Միքայելը դարձյալ ձեռնափայտով խփեց կառապանի թևին և դարձյալ ինչ-որ ասաց։
— Ինչո՞ւ ռսերեն չեք խոսում,— հարցրեց Շուշանիկը։
— Հասանը ռսերեն չգիտե… Օրիորդ, ընկերներս ձեզ տեսան և հիացան։
Շուշանիկը կարմրեց, ոչինչ չասաց։
Հանկարծ կառքը կանգ առավ։ Կառապանը ցած իջավ։
— Ի՞նչ պատահեց,— հարցրեց Շուշանիկը։
— Անձրև է սկսվում, հրամայեցի ծածկոցը բարձրացնել։
— Օ՜օ, ո՛չ, ո՛չ, անձրև չկա, ես անձրևից չեմ վախենում, ես սիրում եմ անձրևը…
— Շատ լավ, կիսով չափ կծածկի, Հասանը գիտե…
Կառապանը ծածկոցը բարձրացրեց մինչև կեսը և նորից նստեց իր տեղը։
— Օրիորդ, դուք քաղաք երբեք չե՞ք գալիս։
— Մի երկու անգամ գնացել եմ։
— Ինչո՞ւ այդպես քիչ։
— Զբաղված եմ։
— Գիտեմ, լսել եմ, ձեր հիվանդ հորն եք նայում։ Խե՜ղճ մարդ։ Ասում են մի ժամանակ շատ հարուստ և առողջ է եղել։ Անկեղծ ցավում եմ…
Այս խոսքերը շարժեցին Շուշանիկի սիրտը։ Ո՛չ, երևի սխալված է, երևի այդ, ըստ երևույթին, եսական երիտասարդը եղբոր պես բարեսիրտ է և զգայուն։
— Այս հանքերում ապրելով մարդ կարող է վայրենանալ, օրիորդ, դուք զուր եք հասարակությունից փախչում։ Քաղաքում ազգականներ կամ բարեկամներ չունե՞ք։
— Ո՛չ։
Տիրեց րոպեական լռություն։ Կառապանը հետ նայեց․ հարցնում էր, որ կողմը քշել։
— Թատրոն սիրո՞ւմ եք,— հարցրեց Միքայելը, կառապանի վրա մի բարկացկոտ հայացք ձգելուց հետո։
— Սիրում եմ միայն դրամա։
— Դրամա՞,— կրկնեց Միքայելը, կարծես, ուրախանալով,— այժմ քաղաքում մի դրամատիկական խումբ կա։ Այսօր մի լավ դերասանուհու բենեֆիսն է, ինչ-որ նոր դրամա են խաղալու, հա՛, Նորա, Նորա…— Նո՛րան կարդացել եմ, կկամենայի տեսնել…
— Շատ գեղեցիկ… Թույլ տվեք ձեզ հրավիրել թատրոն…
— Շնորհակալ եմ… Հորս մենակ թողնել չեմ կարող…
— Ի՞նչ կլինի, որ մի երեկո թողնեք։
— Ո՛չ, չեմ կարող, չեմ կարող…
— Օրիորդ, դուք այդքան երիտասարդ, գեղեցիկ և տանը փակված, աններելի է ձեր ծնողներին…
Շուշանիկը զգաց, որ երիտասարդն արդեն սկսում է համարձակ դառնալ, ուստի բարվոք համարեց լռել։
— Թատրոնից անմիջապես ձեզ կուղարկեմ տուն,— ասաց Միքայելը,— այնպես որ ձեր հայրն ընդամենը երեք-չորս ժամ կմնա առանց ձեզ։
— Ո՛չ, ո՛չ, այդ անկարելի է։ Ես առանց իմ հորեղբոր ոչ մի տեղ չեմ գնում։
— Կարծես, նրան տանելը դժվար է, օթյակ կվերցնեմ…
— Սպասեցե՛ք, այդ ի՞նչ է, մենք, կարծես, գյուղից դուրս եկանք։ Մենք ո՞ւր ենք գնում, պարոն Ալիմյան։
— Զբոսնում ենք…
— Զբոսնում ենք,— կրկնեց Շուշանիկը շրթունքները կրծոտելով,— իսկ հա՞յրս… ներողություն, պարոն Ալիմյան, հորս ճաշ տալու ժամանակն է, ես իրավունք չունեմ զբոսնելու…
— Օրիորդ, կարծես դուք ինձ հրեշ եք համարում։
— Ինչո՞ւ, ո՞վ ասաց, հրեշ չեք, բայց…
— Բայց և մարդ էլ չեմ, ուզում եք ասել, երևի…— լրացրեց Միքայելը, ծիծաղելով։
— Ես այդ չէի ուզում ասել…
— Ուրեմն ինչո՞ւ եք ինձանից վախենում։
Շուշանիկի ինքնասիրությունը վիրավորվեց։
— Ե՞ս եմ վախենում ձեզանից,— գոչեց համեստ օրիորդն այնպիսի լուրջ ձայնով, որ Միքայելը չէր սպասում նրանից։— Սխալվում եք…
Տարօրինակ բան. քանի Միքայելը հեռվից հեռու էր հետամուտ Շուշանիկին, կարծում էր, եթե առանձնանա հետը, կարող է մի քանի րոպեում տիրել նրա սրտին։ Էժանագին հաղթությունները նրա մեջ զարգացրել էին ինքնավստահության ոգին, իսկ Անուշի դյուրին ձեռք բերած սերը համոզել էր նրան, թե իր հրապույրին ոչ մի կին չի կարող հանդուրժել։ Այժմ, այս աղքատ, համեստ, ընտանեկան ծանր պայմաններից ճնշված աղջկա մոտ զգում էր անսովոր վեհերություն։ Այդ լուրջ, խելացի և սիրուն դեմքը, այդ մաքուր, պայծառ աչքերը կաշկանդում էին նրան, ինչպես ոմանց հայացքը զսպում է վայրի գազանի կատաղությունը։ Եվ չնայելով ներքին զորավոր պահանջին գրկել ու համբուրել մի անպաշտպան մաքուր, անարատ էակի, որի նմանը դեռ չկար իր անցյալ հաղթանակների ցանկում — դարձյալ կաշկանդված էր։
Սակայն Շուշանիկի աներկյուղ խոսքերը գրգռեցին նրա անձնասիրությունը։ Ինչպե՜ս, նա՞, այդ հասարակ աղջիկը չի՞ վախենում Միքայել Ալիմյանից, մի մարդուց, որ ամեն բան կարող է անել, եթե ոչ անձնական հրապույրներով, գեթ ամենահաղթ փողի ուժով։
Նրա աչքերի մեջ խաղաց կիրքը, շրթունքներն սկսեցին դողալ։ Շուշանիկի շառագունած այտերը բորբոքել էին նրա արյունը։ Նա փորձեց մոտիկ նստել, գրեթե թևը բոլորովին սեղմելով օրիորդի թևին։ Օրիորդը տեղից շարժվեց, առանց նրան նայելու։ Միքայելը մեջքը կռթնեց կառքի մեջքին։ Կամեցավ բռնել օրիորդի ձեռը, որ, կարծես, անզոր ընկած էր ծնկան վրա։ Նույն վայրկյանին իր վրա հառած տեսավ մի զույգ աչքեր, այնքան գեղեցիկ և միևնույն ժամանակ, այնքան երկյուղալի, որ թևերը թուլացան։ Սակայն պղտոր արյունն արդեն եռում էր։ Նա բռնեց Շուշանիկի ձեռը, որ հանգիստ ընկած էր ծնկան վրա, և ամուր սեղմեց։
— Պարոն Ալիմյան,— լսվեց օրիորդի լուրջ ձայնը, լի հոգեկան վրդովմունքով,— հանգի՛ստ նստեցեք…
Խլեց ձեռը հանդարտ և դարձյալ հեռացավ։ Միքայելը կորցնում էր իրեն։ Օրիորդի սառնությունն ավելի ու ավելի էր բորբոքում նրա արյունը։ Մի վայրկյան մտադրվեց գործ դնել բռնություն, բայց միայն մի վայրկյան։ Նայեց օրիորդի մաքուր պրոֆիլին և նույնիսկ դեմքի գույնի մեջ զգաց նրա հոգու անարատությունը։ Սակայն կիրքն արդեն կուրացնում էր նրան, իսկ վիրավորված ինքնասիրությունը թուլացել էր։ Նա չկարողացավ այլևս զսպել իրեն և գրեթե անգիտակցաբար, մթագնած ուղեղով և բուռն զգացումների թափից անզորացած չոքեց կառքի մեջ, օրիորդի առջև…
— Ապտակեցե՛ք ինձ, բայց ես… ես… ձեզ սիրում եմ… Այո՛, սիրում եմ… Այրվում եմ, հասկանո՞ւմ եք, կրակի մեջ եմ… Հենց առաջին օրից դուք ինձ խելքից հանեցիք… Երբեք, երբեք ոչ մի կին ինձ այդքան չի գժվեցրել… Օրիորդ, ամեն բան, ամեն բան կանեմ ձեզ համար, կտամ բոլոր հարստությունս, հասկանո՞ւմ եք, բոլոր հարստությունս, միայն, միայն… մի համբույր…
Շուշանիկը զայրացած նայեց նրա կրքից վառված աչքերին և զգաց նրա հոգու զազրելի ձգտումը։ Դյութական «սեր» բառը նրա բերանից հնչում էր, որպես լպիրշ անարգանք։
Եվ նա մի ոտը դրեց կառքի բազրոտի վրա, կամեցավ ցած թռչել այն միջոցին, երբ ձիերը հողմի պես էին սլանում ամայի դաշտում, հայտնի չէ ուր։
— Կանգ առեք, խելագար,— գոչեց Միքայելը,— բռնելով նրա թևը և ուժով տեղը նստեցնելով,— դուք ձեր հիմար գլուխը ջարդ ու փշուր կանեք…
— Հրամայեցե՛ք կառապանին քշել դեպի մեր հանքերը…
Երբեք ոչ մի ձայն այնքան սոսկալի չէր թվացել Միքայելին, որքան այդ անպաշտպան, թույլ աղջկա ձայնը: Նա զղջաց իր անզգուշության մասին, ամոթից կարմրեց և գուցե դա առաջին ամոթն էր նրա կյանքում այն օրից, երբ ճանաչել էր կանանց։ Փայտի ծայրով խփեց կառապանի թևին։ Կառքը հետ դարձավ և մի քանի րոպեում մտավ մեծ ճանապարհը։
Նրանք այլևս լուռ էին։ Միքայելին պաշարեցին խառն զգացումներ։ Նա և՛ ամաչում էր, և՛ բարկանում, և՛ ուզում էր ներում խնդրել, և՛ ուզում էր վրեժ առնել։ Մի բան պարզ էր, երբեք ոչ մի կնոջ մեջ այդչափ բարոյական ուժ չէր զգացել։ Եվ որքա՜ն արհամարհանք կար այդ աղքատ օրիորդի դեմքի վրա, որքա՜ն ատելություն դեպի իր հարուստ, գեղեցխկ, երիտասարդ ուղեկիցը։
Կառքն արագ-արագ մոտենում էր Ալիմյանների հանքերին։ Միքայելը նույնպես աշխատում էր սառը երևալ, որպես սառն էր Շուշանիկը, ցույց տալ այդ խեղճ անդամալույծի աղջկան, թե Ալիմյանի համար նա ոչինչ արժեք չունի, ոչինչ, նույնիսկ մի հասարակ աղախնի չափ։
— Ես ցավում եմ ձեր մասին,— ասաց նա, ուսերը վեր քաշելով,— հիմա տանը պիտի սկսեն հանդիմանել ձեզ, և քանի՞ հոգի — ձեր մայրը, հայրը, հորեղբայրը, մորեղբայրը, գուցե և երեխաները, գուցե և ձեր աղախինը։
— Ինչո՞ւ։
— Որովհետև արժանի համարեցիք Միքայել Ալիմյանի պես մի անպիտան, զզվելի, գարշելի մարդու հետ կես ժամ կառքով զբոսնել… Ի՞նչ պատիվ մի չնչին մարդու համար…
Հեգնությունը չազդեց Շուշանիկի վրա։ Նա միայն ասաց.
— Իմ խիղճը հանգիստ է։
Կառքն արդեն մոտենում էր գրասենյակին։ Միքայելը զգաց պահանջ մի ներողամիտ ժպտի արժանանալու։
— Օրիորդ,— ասաց նա, եղանակը փոխելով,— կկամենայի իմանալ ի՞նչ եք մտածում իմ մասին։
— Ձեր մասի՞ն… ոչինչ…
— Ոչինչ,— կրկնեց Միքայելը,— և այդ վիրավորանքը ես տանո՞ւմ եմ… Հայհոյեցեք ինձ, ատեցեք, բայց մի՛ ասեք, թե ոչինչ չեք մտածում…
— Ես մտածում եմ, թե որքան զանազանություն կա ձեր և ձեր եղբոր մեջ,— ասաց և շտապով կառքից ցած իջավ, կարծես չկամենալով իր խոսքերի պատասխանը լսել։
Ահա ինչ, այդ աղքատ աղջիկն այնքան հպարտ է, որ մինչև անգամ արժանի չհամարեց Միքայել Ալիմյանին ձեռ տալու։ Դա արդեն չափազանցություն է։ Ծաղրվել մի գործակատարի եղբոր աղջկա կողմից, ստորանալ նրա առջև և այն էլ նպատակին չհասած — այդ դյուրին մարսելու բան չէր Միքայելի համար։ Նա կատաղությունից կառքի վրա պտույտ-պտույտ էր անում, ձեռն ուժգին զարկում էր ծնկին, մատների ծայրերը խաձնում էր անխնա և ինքն իրեն հայհոյում, որ այնքան ստորացրեց իրեն։
«Որքան զանազանություն կա ձեր և ձեր եղբոր մեջ», հնչում էին նրա ականջին օրիորդի վերջին խոսքերը։ Ահա՛ այդ ինչ է նշանակում։ Այդ նշանակում է, որ նա Սմբատին հավանում է, Միքայելին արհամարհում։ Շատ գեղեցիկ, թող արհամարհի, Միքայել Ալիմյանը պարտքի տակ մնացող չի։ Նա կառնի վրեժը։
Նա հրամայեց կառապանին դառնալ դեպի շատրվանը։ Անտոնինա Իվանովնան չկար։ Նա արդեն իր եղբոր հետ վերադարձել էր քաղաք։ Մոսիկոն, Մելքոնը և Քյազիմ-բեգը կատակներ էին անում շատրվանի տիրոջ հետ։ Իսկ շատրվանը շարունակ արտավիժում էր նախկին սայլապանի համար միլիոններ։
Միքայելն իր ընկերների հետ վերադարձավ քաղաք։ ճանապարհին Քյազիմ-բեգը, որ նրա հետ նստած էր մի կառքում, շարունակ հարց ու փորձ էր անում Շուշանիկի մասին։
— Անիրավ, դու անկյուններում թաքցրած գոհարներ ունես ու ինձ չե՞ս ասում։
— Քյազիմ, կատակ մի՛ անիլ այդ աղջկա մասին. նա քո ասածներից չէ,— պատվիրեց Միքայելը խիստ եղանակով։
— Օհո՜, թազա խաբար,— գոչեց Քյազիմ-բեգը, բայց և դադարեց խոսել օրիորդի մասին։
Միքայելը մերթ ընդ մերթ հառաչում էր, հիշելով Շուշանիկի արհամարհական ժպիտները և մանավանդ վերջին խոսքերը։
— Ի՞նչ կա, սիրելիս, ինչո՞ւ ես տխուր,— հարցրեց վերջապես Քյազիմ-բեգը։
— Չգիտեմ. թվում է, որ ինձ մի բան պիտի պատահի, մի դժբախտություն։
— Հիմար-հիմար մի՛ խոսիր, երեկոյան կգաս կլուբ, պիտի ուրիշ տեղ գնանք…Սակայն Միքայելի նախազգացումը պիտի արդարանար հենց կլուբում և արդարանար այն կողմից, ուսկից չէր սպասում ոչ մի դժբախտություն կամ դադարել էր սպասել։
Ութ ժամին բոլոր ընկերները կլուբումն էին, երբ Միքայելը ներս մտավ։ Պակասում էր Գրիշան։ Սպասում էին նրան, որ միասին գնան իրենց ընկեր սպայի տունը, ուր այդ երեկո նշանակված էր «շտոս»։
Միքայելը ներքուստ վախեցավ։ Նախազգացումը թելադրում էր նրան չտեսնվել Գրիշայի հետ, բայց անձնասիրությունը ստիպում էր տեսնվել։ Նա սկսեց իրեն խրախուսել այն մտքով, թե Գրիշան ոչինչ չգիտե իր քրոջ խայտառակության մասին, եթե իմացած լիներ, հազիվ թե լռեր մինչև այսօր։ Է՜է, հնացավ, մոռացվեց։ Այժմ նույնիսկ Պետրոս Ղուլամյանից վախենալու առիթ չկա։ Ահա նա, անցնում է իր նման մի խանութպանի հետ, տաք-տաք խոսելով, երևի առևտրի մասին։ Խե՛ղճ մարդ, երկչո՜տ մարդ, աննամո՜ւս մարդ, չկարողացար պատիվդ պաշտպանել։ Երևի թույնդ թափում ես կնոջդ գլխին։ Ո՞վ գիտե, օրը քանի անգամ ես ծեծում։ Ծեծի՛ր, ծեծի՛ր, բայց վիրավորանքդ կուլ տուր, բոլորն այժմ այդպես են անում…
Մտածելով այսպես, Միքայելն ընկերների հետ անցավ սեղանատուն։ Քնահարբ Մոսիկոն «սպասվող ճակատամարտի համար» իրեն ուզում էր ամրացնել մի քանի բաժակ կոնյակով։ Պապաշան հոգնած էր, ախորժակ չուներ քեֆ անելու։ Քյազիմ-բեգն ասում էր, թե նա ուզում է փախչել «նոր որսի մոտ»։ Մելքոնը դարձյալ գանգատվում էր կնոջ դեմ։ Ախ, ի՜նչ երկնային պատիժ դարձավ այդ կինը նրա գլխին։ Երևակայեցեք, կնոջ ծնողները փեսայիս են մեղավոր համարում իրենց աղջկա հիվանդության համար։
— Կնոջս հիմար եղբայրը, դդմագլուխ բժիշկը հավատացրել է նրանց, որ ես եմ վարակել կնոջս, այ խաթաբալա՜։ Տղերք, չլինի թե ամուսնանաք, Պապաշան թող ձեր իդեալը լինի…
Եկավ և՛ Գրիշան։ Արդեն հեռվից կարելի էր զգալ, որ այս երեկո նա լավ է տրամադրված։ Նա քայլում է արագ-արագ, փորը դուրս ցցած, գլուխը բարձր պահած, մի ձեռով խաղալով ժամացույցի ոսկե շղթայի հետ։
— Շատ ըըը, նադինջն է,— արտասանեց Պապաշան, որ միշտ վախենում էր Գրիշայից։ Տեսնելով Միքայելին, Գրիշան մի վայրկյան կանգ առավ, կարծես, տատանվելով մոտենալ խմբին։ Մի հանգամանք, որ Միքայելի աչքերից խույս չտվեց։ Խումբը մոտեցավ, շրջապատեց Գրիշային, և սկսեցին սովորական կատակները։ Պապաշան փորձեց կամացուկ դուրս սլկվել։
— Ո՞ւր, ո՞ւր,— ասաց իրավաբան Փեյքարյանը, գրկելով պատկառելի ամուրիին։
— Թողեք գնա, նոր վիշկա է դրել,— ծիծաղեց Մելքոնը։
— Քանի՞սն ունես, Պապաշա,— ասաց Քյազիմ-բեգը,— Շամախու ճանապարհի վրա, հին քաղաքում, թուրքերի թաղում, Բաիլովում, ծովի ափում…
— Հարամզադան Մարոկկոյի սուլթանն է,— նկատեց Մոսիկոն, կոնյակից հետո, կրծոտելով թթու դրած վարունգը։ Պապաշան ժպտում էր․ հաճելի էր նրա սրտին երիտասարդ ընկերների անուշ կատակը։
— Պարոններ,— գոչեց Գրիշան, որի դեմքն այդ պահին միանգամայն փոխվել էր,— այստեղ մի անպիտան մարդ կա, որին պիտի դուրս գցել մեր միջից։
Նա մոտեցավ Միքայելին և, փորը դուրս ցցելով, կանգնեց նրա դեմ և բարձր ձայնով գոչեց․
— Անազնիվ, գող, ավազակ, ստոր, խաբեբա։
Եվ թույլ չտալով հակառակորդին սթափվելու, բոլոր ուժով ապտակեց նրան։
Տիրեց ընդհանուր ապշություն։ Մի քանիսը բռնեցին Գրիշայի թևերը։ Հարված կրողն ապտակի թափից պտույտ եկավ, թեքվեց մինչև հատակ, հազիվ կարողանալով ոտքի վրա մնալ։ Հարվածն այնքան զորեղ էր, որ երբ Միքայելն ուշքի եկավ, արդեն իրեն տեսավ շրջապատողների գրկում ամուր սեղմված։ Սեղանատանը գտնվող բոլոր սպասավորները և կողմնակի անձինք ապտակի հնչյունին երես դարձրին, մոտեցան խմրին։
Գրիշան սառն էր և արհամարհանքով նայում էր հակառակորդին, ձեռքերը վարտիքի գրպանները դրած։ Միքայելը գոռում էր, ուժ անելով ազատվել բռնողների ձեռքերից։ Նրա երեսը կապտել էր, ականջների բլթակները դեղնել էին դեղին կեռասի պես, բերանը փրփուր էր կոխել: Նրա կուրծքը դուրս էր ցցվել, կոկորդի երակներն ուռել էին ու կապտել։ Նա ոտները ուժգին զարկում էր հատակին, աղղակելով.
— Թողե՛ք, անաստվածներ, թողե՛ք, թե չէ կտրաքեմ…
Ձայնը խեղդվում էր կոկորդում։ Ապտակն այրում էր երեսը, որպես շիկացած երկաթի հպումը։ Ի՜նչ ամոթ, ի՜նչ խայտառակություն և ո՞րտեղ։ Միայն Գրիշան կարող էր վիրավորանքն այդպիսի էֆեկտով հասցնել։ Ա՜ա, բոլորը ծաղրում են Միքայելին, բոլորի դեմքերն արտահայտում են ցավակցություն։ Նա, Միքայել Ալիմյանը, այսպես անպատի՞վ լինի, այսքան բազմության մե՞ջ, բարեկամների ու թշնամիների մո՞տ։ Անաստվածնե՛ր, թողեք գոնե մի անգամ ատրճանակն արձակի։
Գրիշային հեռացրին։
Մի կերպ հեոացրին և՛ Միքայելին։
Սեղանատունն ավելի ու ավելի էր լցվում հանդիսականներով։ Սկսվեց թեր ու դեմ խոսակցություն։ Ոմանք անցան Գրիշայի կողմը, արժեր այդ Ալիմյանին մի անգամ խայտառակել, շատ էր փքվել։ Մեծամասնությունը Միքայելին էր պաշտպանում։ Շատերը պախարակում էին երկուսին էլ հավասար։ Գիմնազիոնի մի քանի ուսուցիչներ և դատարանի անդամները պահանջեցին իսկույն արձանագրություն կազմել և վաղն ևեթ երկուսին էլ վռնդել կլուբից։
Միքայելին ուժով կառք նստեցրին, սլացրին տուն։
Սմբատը գունատվեց, լսելով եղբոր անպատվությունը։
Այրի Ոսկեհատը մի սուր ճիչ արձակեց։
Անտոնինա Իվանովնան արհամարհական հայացք ձգեց հասարակական ապտակ ուտողի վրա։
Ալեքսեյ Իվանովիչը արտասանեց.— Վայրենի Ասիա։
Արշակը գոռաց.
— Ես այդ Հաբեթյանին կսպանեմ։ Ես կպաշտպանեմ Ալիմյանների պատիվը։
Քյազիմ-բեգը, թևից բռնելով, չթողեց նրան դուրս վազելու։
Միքայելը պահանջում էր, որ ընկերները գնան և հենց այս րոպեին Գրիշային մենամարտության կանչեն։
— Դու երբեք չես մենամարտիլ,— ասաց Սմբատը գրական եղանակով և, դառնալով հյուրերին խնդրեց հանգիստ թողնել Միքայելին։
Ամբողջ երեկոն Ալիմյան ընտանիքն անցկացրեց հուզված և գրգռված։ Այրին անընդհատ լալիս էր։