Քաոս/Երկրորդ մաս/I

I

Այրի Ոսկեհատն իրեն համարում էր աշխարհի երեսին մայրերից ամենաանբախտը։ Մեծ որդին աղավաղեց իր երիտասարդ կյանքը, ամուսնանալով օտարուհու հետ։ Այժմ նրա ո՛չ խորին պատկառանքը, ո՛չ անկեղծ որդիական սերը չեն կարող Ոսկեհատի սրտից ջնջել արմատացած վիշտը։ Թող Սմբատը, որքան ուզում է, լինի խելոք, աշխատասեր, խնայող, բարի, նրա արած սխալն արժե շատ հանցանքների իր մոր աչքում։ Նա ինքը կրում է իր սխալի հետևանքները, նա տխուր է, մռայլ, ի՞նչպես կարող է բախտավոր լինել նրա մայրը։

Միքայելն արդեն անուղղելի որդի է։ Նրա կենցաղը հուսահատեցնում է Ոսկեհատին. շռայլում է, առանց վաստակելու, մաշելով օրերը թղթախաղի սեղանների մոտ, անվայել զվարճությունների մեջ, անբաժան ընկերների հետ։ Օր-օրի վրա նրա առողջությունը քայքայվում է։ Այժմ ի՞նչ է մնացել մի ժամանակվա առողջ ու գեղեցիկ Միքայելից։— Մի զույգ խորը թաղված աչքեր, կաշի ու ոսկոր — ուրիշ ոչինչ։ Ի՞նչպես Ոսկեհատը չողբա նրա մասին։

Աղջիկը, Մարթան, բախտավո՞ր է արդյոք։ Ո՛չ, նրա կյանքը մի ուրախալի բան չի ներկայացնում Ոսկեհատի համար։ Մի որդին դեղնած, մաշված, հինգ տարեկան է, դեռ օրինավոր ման գալ չէր կարողանում, մյուս որդին նույնպես հիվանդոտ, օր-օրի վրա սպասում են մեռնելուն։ Ասում են, նրանց հայրը վարակված է եղել ինչ-որ հիվանդությունով։ Ա՜խ, այդ մարդը, հարուստ, աչքաբաց, խելքը գլխին, բայց միշտ լալիս է, միշտ գանգատվում, թե աղքատ է, և կնոջն էլ է ստիպում գանգատվել։ Ամեն օր Մարթան գալիս է արտասուքն աչքերին, աղաչում, որ իրեն բաժին տան հոր ժառանգությունից։ Կռվում է մոր հետ, թունավորում նրա առանց այն էլ անբախտ կյանքը, սպառնում է ինչ-որ դատ բանալ եղբայրների դեմ։ Էհ, դա էլ աղջիկ…

Ոսկեհատը հույս ուներ մխիթարվել գոնե փոքր որդով— Արշակով։ Բայց այս վերջին հույսն էլ չի արդարանում։ Արշակը, որի լեզուն հազիվ ազատվել է մանկական կապանքներից, արդեն սկսել է այն ոճով խոսել մոր հետ, որպես չի խոսել նույնիսկ Միքայելը։

Նախատինքին նախատինքով է պատասխանում, սպառնալիքի դեմ սպառնալիք կարդում, խրատներ ու աղերսները ծաղրում ու արհամարհում։ Դպրոցից տուն է գալիս թե չէ, նախաճաշ է պահանջում։ Վայ, եթե մի րոպե ուշացրին. կատաղում է, փրփրում, բոլորին հայհոյում և քիչ է մնում երբեմն դատարկ ափսեն մոր գլխին շպրտի։ Հետո անհետանում է ամբողջ օրով։ Գիշերները երկու ժամից առաջ տուն չի գալիս, իսկ շատ անգամ մինչև լույս էլ դրսերումն է մնում։ Քանի-քանի անգամ Սրաֆիոն Գասպարիչը և Միքայելը նրան տեսել են անբարոյական պատանիների հետ ծովի վրա մակույկով շրջագայելիս, այգիներում կասկածելի կանանց հետ զբոսնելիս, երբեմն նույնիսկ հարբած, իսկ մի անգամ էլ ծեծվելիս թուրքերի ձեռքում։

Տեր աստված, տեր աստված, այս ի՞նչ երկնային պատիժ է, ի՞նչ մեծ մեղք է գործել Ոսկեհատը։ Եվ կան դեռ անխելք կանայք, որ նախանձում են նրան։ Ա՜խ, չի ուզում նա այդքան հարստությունը․ խլեցե՛ք նրանից այդ տները, քարվանսարաները, հանքերը, գործարանները և փոխարենը տվեք միայն մայրական բախտ։

Սրաֆիոն Գասպարիչը պնդում էր, թե չպիտի Արշակի ձեռը փող տալ, թե հենց փողն է նրան փչացնում։

— Փողը նրա հասակի աղայի ձեռքին մի սուր դանակ է։ Պահիր նրան տկլոր, քաղցած, կտեսնես, որ կխելոքանա։

Այրին չէր լսում նրան։ Ի՞նչ. Արշակին փող չտալ, էլ ո՞ր օրվա համար է նրա հայրն այսքան հարստություն դիզել։ Վերջապես ամոթ չէ՞, որ նա գրպանում փող չունենա, երբ բոլոր ընկերներն ունեն։

Սակայն մի օր Ոսկեհատը փորձեց կատարել եղբոր խորհուրդը։ Եվ ի՞նչ դառն փորձ էր այն։ Նախընթաց երեկո Արշակը թղթախաղում տանուլ էր տվել, այսօր պարտավոր էր վճարել պարտքը։ Առավոտը նա մտավ մոր սենյակն այն ժամանակ, երբ այրին նոր էր հագնվում։

— Մոտդ փող կա՞,— հարցրեց նա, ձեռները վարտիքի գրպանները դնելով։

— Էլի ի՞նչ ես անում, չէ՞ որ երեկ տվեցի։

— Դու ասա, փող կա՞ մոտդ։

— Չկա։

Արշակը գլխաբաց վազեց ներքև, մտավ գրասենյակ, կանգնեց երկաթե վանդակապատի առջև, որի հետևում նստած էր Սրաֆիոն Գասպարիչը, շքանշանը կրծքին, բեղերը ոլորած, դեմքը խոժոռած այնպես, որ կարծես պատրաստ էր առաջին պատահողի հետ կռվելու։

— Քեռի՛, սնդուկդ բաց արա, տեսնեմ…

Ծերունին հեգնորեն ժպտաց։ Արդեն նա վաղուց էր սպասում այն օրին, երբ կկարողանա մերժել պատանուն փող տալու։

— Չե՞ս լսում, սնդուկդ բաց արա,— կրկնեց Արշակը, վիրավորված մորեղբոր ժպտից։

— Չեմ կարող։

— Ուրեմն, բանալին տուր, ես բաց կանեմ։

— Բան չկա սնդուկում։

— Բանկից բերել տուր։

— Գնա Սմբատին ասա, հետո։ Առանց նրա հրամանի ես ծախս չեմ անում։

— Սմբատն ո՞վ է։

— Սմբատը ֆիրմայի գլխավորն է, ներկայացուցիչը և քո հոգաբարձուն։

— Ա՜յ նորություն,— գոչեց Արշակը, արդեն կատաղելով։— Ե՞ս, գնամ Սմբատից իրավո՞ւնք ստանամ իմ փողերի համար։ Միքայելը ծախսի ինչքան քեֆն է, իսկ ես մի հարյուր ռուբլու համար նրան աղաչե՞մ… բա՛ց արա սնդուկդ, ասում եմ…

Ծերունին համառեց։ Այն ժամանակ Արշակը գոռաց, ոտները խփեց հատակին, հայհոյեց Սմբատին էլ, Միքայելին էլ, ծերունուն էլ և կրկին վազեց վերև։ Այս րոպեիս, առանց հետաձգելու, թող նրան տան հարյուր, ոչ, հարյուր բավական չէ, երկու հարյուր, երեք հարյուր ռուբլի։

— Փող չունիմ, որդի, չունիմ,— կրկնեց այրին, թեյի բաժակը, դառնացած, հեռացնելով բերանից։

Եվ սաստիկ զղջաց։ Պատանին բաց արավ մունդիրի կոճակները, հանեց գրպանից ատրճանակը և ուղղեց իր կրծքին։ Կա՛մ փող, կա՛մ մահ — ահա թե ով է Արշակ Ալիմյանը։

— Իմ պատիվը կարող է արատավորվել։ Օրենքով թղթախաղի պարտքը պիտի վճարել քսանուչորս ժամում։ Ես Ալիմյանների անունը կոտրել չեմ ուզում, հասկանո՞ւմ ես…

Այրին ոչինչ չէր հասկանամ։ Նա միայն տեսավ փայլուն զենքը որդու ձեռքում, արձակեց մի սուր ճիչ և, ուշաթափվելով, տարածվեց տաճկական շքեղ թախտի վրա։

Կանչեցին Սմբատին, և միայն նա կարողացավ ատրճանակը խլել Արշակից։

Երբ այրին ուշքի եկավ, առաջին խոսքն էր․

— Փող տվեք նրան, աստված սիրեք, տվեք՝ ինչքան ուզում է։

Բայց Արշակն արդեն չքացել էր։ Երեք օր նրան փնտրում էին, չէին գտնում։ Այրին փետտում էր մազերը, կեղեքում կուրծքը, անիծում եղբորն ու մեծ որդուն։ Ինչ-որ հարյուր— երկու հարյուր ռուբլու համար կործանեցին նրա զավակին։ Արշակն իրեն ծովն է գցել ու խեղդվել. փնտրեցե՛ք նրա դիակը։

Չորրորդ օրը պատանուն գտան իր դասընկերներից մեկի տանը՝ երեսնիվայր հագստով քնած։ Գիշերվա կիսին եկել էր այնտեղ, ապաստան խնդրել, ցեխոտ, հարբած ծեծված։

Անկանոն կյանքն ու անքուն գիշերներն արդեն իրենց կնիքը դրոշմել էին տասնուվեց տարեկան պատանու դեմքի վրա։ Զուր կլիներ նրա աչքերի մեջ որոնել պատանեկական անապական հոգու արտափայլում։ Նա թվում էր հասակից առնվազն տասը տարով մեծ։ Օր-օրի վրա երեսը դալկանում էր, երկայնանում, աչքերի տակ կապտավուն խորշերը լայնանում էին, ճակատի երակներն ավելի ու ավելի որոշ գծավորվում։

Մի օր Սմբատը միմյանց հետևից լսեց երկու անախորժ նորություններ։ Առավոտն Անտոնինա Իվանովնան նեղ ու երկայն անցքի ծայրում, որ նրա բնակարանը բաժանում էր տան մյուս բաժիններից, հանդիպել էր մի անվայել տեսարանի. Արշակը տիկնոջ երիտասարդ աղախնին գրկել, համբուրել էր այնքան գրգռված, որ չգիտեր թե իր արտասանած կրքոտ խոսքերը կարող էին լսվել։

Պատմելով եղելությունը Անտոնինա Իվանովնան նկարագրեց և համանման ուրիշ դեպքեր, որոնց ինքը պատահաբար վկա էր եղել։ Նա սկսեց պախարակել Ալիմյանների ամբողջ ընտանիքը, իբրև բարոյապես փչացած մի շրջան, ուր ամեն ինչ քայքայվում է ու նեխվում և ուր չի կարող ոչ մի առողջ անհատ մնալ։

Սմբատին վիրավորեց կնոջ ծայրահեղ կարծիքը։ Հոգու խորքում նա ակամա մասամբ համաձայն էր այդ կարծիքի հետ. բայց ինչո՞ւ չի ցավում այդ կինը, այլ միայն պարսավում է։

— Ինչո՞ւ պիտի ցավեմ,— գոչեց տիկինը,— քանի որ ոչ ոք այս տանն իմ մասին չի ցավում։ Այս ընտանիքի մեջ ես օտար եմ, ինչպես մի անկոչ հյուր. ոչ մի կապ իմ և նրա մեջ չեմ տեսնում։ Ինձ թվում է, որ ձեր եղբայրները պատրաստ են ամեն քայլում ինձ վիրավորել։

— Ձեզ, տիկին, ամեն բան թվում է, այս ընտանիքի վերաբերմամբ դուք բարոյական դայլտոնիզմ ունեք։ Դուք կատաղում եք իմ եղբոր դեմ. բայց ինչո՞ւ չեք կատաղում ձեր աղախնի դեմ։ Գուցե նա է առիթ տվել…

Տիկինը մի սուր հայացք ձգեց Սմբատի երեսին և դառն հեգնությամբ ասաց.

— Ուզում եք դարձյալ ինչ-որ թունավոր ակնարկնե՞ր անել։

— Ինչո՞ւ ակնարկ, կարող եմ պարզ խոսել։ Մի՞թե սուտ ասած կլինեմ, եթե ասեմ, որ այդ Դունիաներն ու Գլաշկաներն են Վոլգայի ափերից այստեղ անբարոյականության սերմեր բերում ու ցանում։ Օ՜օ, ի սեր աստծու, խնդրեմ իմ միտքը ձեր ուզածի պես չըմբռնեք․ ես գիտեմ ինչ եմ ասում և երբեք Դունիաների ու Գլաշկաների մեղքը չեմ վերագրել մի ամբողջ ազգի, հասկանո՞ւմ եք ինչ եմ ասում։ Իսկ դուք… դուք միշտ հակառակն եք անում…

Վեճն այս եղանակով շարունակվեց և խոշորացավ․ մարդ ու կին միմյանց ուղղեցին վիրավորական դարձվածքներ։

Երբեք ընտանեկան խռովությունն այնչափ չէր ազդել Սմբատի վրա։ Հուզմունքից նա մինչև անգամ արտասվեց։ Կնոջ դեմքի կնճիռները, թառամած այտերը և երիտասարդական հյութից զրկված ձայնն ավելի էին բորբոքում նրա կատաղությունը։

Կես ժամ անցած, նա, սիրտը թույնով լի, կանգնած էր գրասենյակի առջև և մտախոհ դիտում էր փողոցով անցնողներին։ Քառորդ ժամ էր, նրա առջև անց ու դարձ էր անում մի երիտասարդ, շուտ-շուտ նայելով նրան։ Երբեմն կանգ էր առնում, ուզում էր մոտենալ, բայց չէր վստահանում։ Վերջապես, նա գրավեց Սմբատի ուշադրությունը։

— Գո՞րծ ունիք ինձ հետ,— հարցրեց Սմբատը։

— Ուզում էի ձեզ երկու խոսք ասել։

— Խնդրեմ։

Անծանոթը ո՛չ աղքատի էր նման, ո՛չ կասկածելի մարդու։ Նա խնդրեց Սմբատին մի րոպեով մտնել գրասենյակ։ Այստեղ նայելով շուրջը, նա ցածր ձայնով ասաց․

— Պարոն Ալիմյան, բարոյական պարտք եմ համարում ձեր nւշադրությունը դարձնել ձեր փոքր եղբոր վրա…

— Արշակի՞։

— Այո՛։

— Ի՞նչ է պատահել։

— Նա հիվանդ է։

— Հիվա՜նդ,— կրկնեց Սմբատը, արդեն անծանոթի խորհրդավոր արտասանությունից գուշակելով, թե խոսքն ինչ տեսակ հիվանդության մասին է։

— Այո՛, Արշակը հիվանդ է և չի ուզում բժշկվել, ամոթից, իհարկե։ Կարծեմ, միտքս հասկացաք, ուրիշ ասելիք չունեմ, ներողություն, ես պարտքս կատարեցի…

Ասաց, գլուխ տվեց և դուրս գնաց։

Աշխարհում շատ կան մարդիկ, որոնք միշտ անհրաժեշտ են համարում իրենց «բարոյական պարտքը կատարել» ուրիշների հոգու հանգստությունը խանգարելու համար։ Նրանք իրենք բախտավոր չեն կյանքում, ուստի մի առանձին հաճույքով են հաղորդում ուրիշներին չար լուրերը։

Սմբատն ընկավ տարակուսանքի մեջ։ Ի՞նչ ասաց այդ մարդը. չլինի՞ թե հոգեկան հիվանդ էր կամ կատակասեր։ Այսպես թե այնպես, պետք է ստուգել անծանոթի ասածը։

Սմբատը բարձրացավ վերև։ Արշակը նոր վերադարձել էր դպրոցից և արագ-արագ նախաճաշ էր անում այնպես, որ կարծես, գլխին ոստիկան էր կանգնած և շտապեցնում էր։

— Գնանք իմ սենյակը, քեզ հետ գործ ունեմ,— ասաց Սմբատը։

Արշակը կարծեց, թե առավոտվա դեպքի մասին իրենից հաշիվ է պահանջելու։ Նա ասաց, թե ժամանակ չունի, շտապում է հինգերորդ դասին։

— Է՜է, բարեկամ, ի՞նչ դասերի ժամանակ է,— ասաց Սմբատը հեգնությամբ,— այժմ դու պիտի ապրես և ոչ թե ուսում առնես։ Վեր կաց, դռները կողպիր, որ հանկարծ մայրիկը ներս չմտնի։

Արշակը լռությամբ կատարեց նրա հրամանը։

— Դու ե՞րբ ես հիվանդացել,— հարցրեց Սմբատն այնպիսի եղանակով, որ, կարծես, եղբոր հիվանդությունն արդեն անկասկածելի էր։

Պատանին գունատվեց։ Այսքանն արդեն բավական էր, որ Սմբատը զգար, թե անծանոթը զուր չկատարեց իր «բարոյական պարտքը»։

— Ինչո՞ւ չես բժշկվում։

— Ինչո՞ւ պիտի բժշկվեմ, ես հիվանդ չեմ,— պատասխանեց Արշակը, մատներով խաղալով մունդիրի կոճակների հետ։

— Այո՛, այդ արդեն երևում է ունքերիցդ ու թերթերունքներիցդ։ Զարմանալի է, որ ես նոր եմ ուշադրություն դարձնում։ Այս րոպեիս գնանք բժշկի մոտ…

Արշակը շատ աշխատեց ազատվել եղբոր ձեռքից, բայց չկարողացավ։ Սմբատը, գրեթե ուժով, նրան տարավ դուրս, կառք նստեցրեց։ Բժշկի մանրամասն քննությունը վավերացրեց վտանգավոր հիվանդության գոյությունը։ Ախտն առաջին շրջանն արդեն բոլորել էր, բայց դարմանելու հույս կար։ Սոսկալի՜ երևույթ․ այդ պատանին չծաղկած թառամում էր, որպես ճանապարհի եզրին բուսած ծաղիկ, որ վաղաժամ դալկանում է ու կեղտոտվում անցորդների ոտների ուտիչ փոշուց։

— Չկարծեք, թե այդ առաջին օրինակն է,— ասաց բժիշկը, որ մի բարեսիրտ գերմանացի էր,— հենց այժմ իմ ձեռքի տակ երկու պացիենտ էլ ունիմ ճիշտ ձեր եղբոր հասակի։

Կարծես, այս էր պակաս Սմբատի դառնության բաժակը լրացնելու համար։ Նա հոգում էր մի եղբոր մասին, այնինչ, մյուսը դուրս էր գալիս ավելի ապականված և այն էլ մատաղ հասակում։

Սմբատը գաղտնիքը հայտնեց միայն Սրաֆիոն Գասպարիչին։ Որոշեցին վարձել մի մարդ, որի պարտքը լինի հսկել Արշակին և թույլ չտալ շվայտությունները շարունակելու։ Այսուհետև պատանին առանց այդ մարդու տնից չպիտի դուրս գար։ Վճռվեց դպրոցից նրան դուրս բերել. թող անկիրթ մնա, կյանքն ուսումից թանկ է։ Արշակը հակառակեց, բողոքեց իր գլխին նշանակված հսկիչի դեմ, բայց հպատակվեց։ Նրա սենյակում դրեցին առանձին անկողնակալ՝ հսկիչի համար և այսպիսով պատանուն դարձրին մի տեսակ բանտարկյալ։ Այրիին չհայտնեցին որդու սոսկալի հիվանդությունը, բայց համոզեցին, որ հսկողությունն անհրաժեշտ է՝ ընկերների վատ ազդեցությունից պաշտպանելու համար։

— Հա՛, ընկերները, ընկերները. իմ որդիներիս փչացնողները հենց նրանք են,— ասաց Ոսկեհատը և, նայելով Սմբատի աչքերին, ավելացրեց.— քեզ էլ նրանք են խելքից հանել, թե չէ դու չէիր անիլ այդ բանը…

Նույն միջոցներին Սմբատի օրերը կատարելապես թունավորված էին։ Ընտանեկան ընդհարումները քանի գնում այնքան սուր կերպարանք էին ստանում։ Այլևս մարդ ու կին իրենց չէին զսպում, չէին աշխատում քողարկել օրգանական դարձած փոխադարձ ատելությունը։

Անտոնինա Իվանովնան ուղղակի անիծում էր այն օրը, երբ հանդիպեց Սմբատին։ Դա ճակատագրի մի դառն հեգնություն էր և ոչ փոխադարձ սեր։ Նա համարում էր Սմբատին ազնիվ ու խելոք մարդ, բայց իր և նրա մեջ զգում էր խոր անդունդ։ Նա գիտեր՝ ինչ է այդ անդունդը և գիտենալով հանդերձ զգում էր, որ անզոր է հսկայական քայլ անել անդունդն անցնելու համար։ Վաղուց զգացած խուլ հակակրությունը դեպի ամուսնու շրջանը այժմ դառնում էր ավելի ու ավելի բացարձակ այրի Ոսկեհատի և տիկին Մարութխանյանի բուռն ատելության շնորհիվ։

Քսանուերեք տարեկան էր Սմբատը, երբ հանդիպեց քսանուվեց տարեկան Անտոնինա Իվանովնային։ Անվերադառնալի՜ ժամանակներ, երիտասարդական առաջին շրջանի անցողիկ վայրկյաններ, որ այնքան թանկ նստեցիք նրան։ Վառ երևակայությունը մի հասարակ ուսանողուհու աստվածացրեց Տուրգենևի ու Տոլստոյի վեպերի ազդեցությամբ։ Հափշտակվեց Անտոնինա Իվանովնան անվախ զգացումներով և կյանքի մասին ունեցած համարձակ հայացքներով։ Բայց շուտով Անտոնինա Իվանովնան կորցրեց նրա աչքում իր հրապույրը ոչ միայն իբրև կյանքի ընկերուհի, այլև իբրև կին։ Անդունդը փորվեց այն պահից, երբ մարդ ու կին հասկացան, որ իրենց բարոյական շահերը շատ հանգամանքներում չեն հաշտվում և չեն կարող երբեք հաշտվել, որքան ևս զիջող և ներողամիտ լինեն փոխադարձ։ Կային Սմբատի սրտին մերձավոր խնդիրներ, որոնք անհասկանալի և երբեմն նույնիսկ ծիծաղելի էին Անտոնինայի համար։ Եվ կինը չէր զգում, թե որքան է խոցոտում նրա հոգին, երբ անտարբեր է վերաբերվում այդ խնդիրներին։

Սմբատի սառնությունը փոխվեց ատելության մանավանդ այն պահին, երբ հասավ երեխաների կրթության ժամանակը։ Կինը ներշնչում էր նրանր մի ուղղություն, մարդը պահանջում էր հակառակը։ Դրանից առաջանում էին այնպիսի խոշոր ընդհարումներ, որ երբեմն նրանք չէին խնայում իրարու նվիրական զգացումները։

Այսպես տևեց կյանքը վեց-յոթ տարի։ Հորից ստացած հեռագիրը — «ես մեռնում եմ, ե՛կ, վերջին անգամ քեզ տեսնեմ»— ավելի զորացրեց Սմբատի ատելությունը։ Նրան թվաց, թե հայրը վաղաժամ է մեռնում, և պատճառն ինքն է և իր կինը։

— Ես գնում եմ իմ հայրենիքը,— ասաց նա Անտոնինա Իվանովնային,— չգիտեմ, կվերադառնամ, թե չէ…

Դա մի անզգույշ դարձվածք էր, որ արտասանեց գրգռված րոպեին. մի՞թե կարող էր բաժանվել երեխաներից, որոնց սիրում էր սրտի բոլոր զգացումներով։

Անտոնինա Իվանովնան տխուր լուրն ընդունեց անտարբեր։ Բոթաբեր հեռագիրը նրա վրա մազի չափ տպավորություն չգործեց։ Այնտեղ, հեռավոր Կովկասում մեռնում է ինչ-որ մի վաճառական, որի երեսը երբեք չի տեսել. արժե՞ միթե ցավել նրա մասին, թեկուզ նա լինի իր ամուսնու հայրը։ Նա ճանապարհ դրեց Սմբատին ասելով.

— Ես զգում եմ, որ այսօրվանից մեր ճանապարհները բաժանվում են, բայց մի՛ մոռանաք ձեր երեխաներին։

Եվ ահա անխորտակելի շղթան նորից նրանց մոտեցրեց միմյանց, երեք ամիս չանցած, բայց միացրեց, կարծես, ավելի խիստ կերպով բաժանելու համար։ Քանի ծնողներից, եղբայրներից ու քրոջից հեռու էր, Սմբատը կարողանում էր իր կյանքի դառնութունները մի կերպ մարսել։ Այժմ նա զգաց, թե իր սխալը որքան մեծ է եղել և որքան անուղղելի։ Մայրենի շրջանը նրա սրտում բորբոքեց ժամանակավորապես թմրած մի զգացում։ Նա տեսավ, որ այդ շրջանից որքան հեռու է իր մտավոր աշխարհով, նույնքան մոտիկ է արյունով, հոգով ու կաթով։

— Թողեք ինձ վերադառնամ այնտեղ, որտեղից եկել եմ,— ասաց մի օր Անտոնինա Իվանովնան,— դուք այժմ հարուստ եք, կարող եք ապահովել մեր երեխաներին։ Դուք ինձ չեք սիրում, չեմ սիրում և ես ձեզ։ Դուք սխալվել եք, ես էլ եմ սխալվել։ Տվեք ինձ երեխաներին, կտամ ձեզ անպայման ազատություն։

— Մի՞թե,— գոչեց Սմբատը զայրացած,— արհամարհում եմ ձեր խոստացած ազատությունը, ինձ համար թանկ են միայն իմ երեխաները։

Վեճը հենց այստեղ էլ ընդհատվեց Ալեքսեյ Իվանովիչի գալով։ Նա հագած էր վերջին տարազի հագուստ՝ լայն վարտիք, կարճ պիջակ՝ կլորաձև փեշերով և միայն մի զույգ կոճակներով, կուրծքը կիսով չափ բաց ժիլետ և ասեղնագործ շապիկ բարձր երկծալ օձիքով։

— Սմբատ Մարկիչ,— դարձավ նա իր փեսային, պենսնեն ուղղելով,— մեզ ե՞րբ եք տանելու հավիտենական կրակները ցույց տալու։ Ասում են՝ շատ հետաքրքրական է, ես ուզում եմ տեսնել կրակապաշտների տաճարը։

Սմբատն առանց պատասխանելու դուրս եկավ կնոջ սենյակից։

Ալեքսեյ Իվանովիչը, ունքերը վեր բարձրացնելով, մի զարմացական հայացք ձգեց նրա հետևից և ապա, դառնալով քրոջը՝ ասաց.

— Զարմանալի անքաղաքավարի են այդ ասիացիները, բնավ չգիտեն հյուրի հետ վարվել։

— Իսկ հյուրն էլ բնավ չգիտե իր պատիվը ճանաչել,— նկատեց քույրը հանդիմանաբար։

— Ի՞նչ հիմար բան ասացիր, Անտոնի՛նա։

— Ես լուրջ եմ խոսում. ասա խնդրեմ, վերջապես, ե՞րբ ես վերադառնալու Մոսկվա։

— Վերադառնա՞լ,— կրկնեց Ալեքսեյ Իվանովիչը.— սպասիր, դեռ նոր եմ եկել, ի՜նչ ես ինձ, այսպես ասած, վռնդում տնիցդ…

— Դու կարող ես ուշանալ և պաշտոնից զրկվել։

— Էհ, թող զրկեն, ինչ կա։ Կարծում ես շա՞տ մեծ նշանակություն եմ տալիս ինչ-որ դելոպրոիզվոդիտելի պաշտոնին։ Գիտես ինչ, քույրիկս, ուզում եմ Սմբատ Մարկիչին խնդրել, որ այստեղ ինձ, այսպես ասած, մի լավ պաշտոն տա, աա՞…

— Գործակատարի՞։

— Ինչո՞ւ գործակատարի և ոչ կառավարիչի, գանձապահի կամ, այսպես ասած, անձնական քարտուղարի։ Ես այստեղ կարող էի ապրել, աստված վկա, կարող էի, չնայելով, որ, այսպես ասած, խորին Ասիա է։ Խնդրի՛ր սիրելի կողակցիդ, աա՞…

— Ես երբեք նրանից բան չեմ խնդրի, այն էլ քեզ համար։

— Պատճա՞ռը, աա՞։

— Ամեն մի խնդիր խնդրողի վրա որոշ չափով պարտականություն է դնում։ Իսկ ես չեմ ուզում երախտապարտ լինել Ալիմովին։

— Այ քեզ նորություն. կինը մարդուն երախտապա՞րտ…

— Ես նրա կինը չեմ, այլ միայն երեխաների մայրը…

Ալեքսեյ Իվանովիչն ունքերը բարձրացրեց մինչև մազերի արմատները. կնշանակե, թե մինչև այդ աստիճան զարմացավ։

— Իսկ նա՞… Երևի, նա էլ միայն քո երեխաներիդ հայրն է, աա՞… Այդ շատ օրիգինալ է, շատ օրիգինալ։ Գիտե՞ս, սիրելիս, պիտի ասած, որ դու շատ անհարմար ժամանակ ես դադարել Սմբատ Մարկիչի կինը դառնալու։ Քանի, այսպես ասած, տկլոր էր — կինն էիր, հիմա միլիոններ է ստացել — միայն երեխաների մայրն ես, այդ իսկի ձեռնտու չէ, աա՞…

— Ալեքսե՛յ…

— Գիտեմ, սիրելիս, գիտեմ, որ միմյանց, այսպես ասած, խածնում եք։ Բայց, քույրիկս, այժմ պետք է ատամներդ ներս քաշես, որովհետև մեջտեղ երկաթի սնդուկ կա, կրծոտելը դժվար է, աա՞… Ուղիղն ասած, ես ինքս էլ չեմ սիրում այդ ասիացուն, բայց чорт побери, փող ունի, իսկ փողը, այսպես ասած, աշխարհի լծակն է, աա՞...

— Քե՞զ ինչ կամ ի՞նձ ինչ, որ փող ունի։ Մենք օտարներ ենք…

— Օտարնե՜ր, դե, դե, դե, թո՛ղ այդ փուչ խոսքերը, աստված սիրես։ Ասենք, դու ինձանից զարգացած ես և խելոք, այսպես ասած, ժամանակակից կին ես, սեփական գաղափարների և հաստատ կամքի տեր։ Բայց ներիր, սիրելիս, կենսական խնդիրներում ինձ հետ վիճել չես կարող, այսպես ասած, հիսուն աչոկ առաջ կտամ… Ես մարդկանց շատ լավ եմ ճանաչում... Ահա ինչ, սիրելիս. այդ գաղափարների, հայացքների տարբերություն, չգիտեմ, համոզումների կռիվ կամ ազգային խորթություն, դրանք բոլորը դատարկ բաներ են, աա՞։ Այդ չէ ձեր, այսպես ասած, փոխադարձ գժտությունների պատճառը։ Պատճառը, այսպես ասած, կենսական է և հոգեբանաֆիզիոլոգիական։ Բանն այն է, որ դու մի քիչ, այսպես ասած, խունացել ես իբբև կին, հասկանո՞ւմ ես. իբրև կին եմ ասում, աա՞։ Чорт побери, մի մտիկ արա աչքերիդ տակերին էէ՜…

— Ալեքսե՛յ…

— Նո՛ւ, Ալեքսեյ, Ալեքսեյ։ Ալեքսեյը ճիշտն է ասում, և ինչո՞ւ թաքցնել ճշմարտությունը։ Բայց ահա ինչ. ինձ զարմացնում է, թե դու ինչո՞ւ չես սիրում նրան։ Այդ ինձ համար, այսպես ասած, հանելուկ է։ Նա առողջ է, երիտասարդ, արյունը եռում է, աա՞։

— Այնուամենայնիվ ես նրան ատում եմ։

— Չեմ հասկանում, աստված վկա, չեմ հասկանում։

— Եվ երբեք էլ չես կարող հասկանալ։ Ատում եմ նրա երեսի ու մազերի գույնը, քիթը, բերանը, առոգանությունը, սովորությունները, ատում եմ նրա սերը դեպի յուրայինները, ատում եմ նրա լեզուն, ավանդությունները, նախապաշարումները, ազգականներին, և բոլորը, ինչ որ կապ ունի նրա ծագման հետ։ Այս ատելությունը հասկանալ չի կարելի, այլ միայն զգալ, միայն զգալ…

— Այդ բոլորը գուցե կարելի է ատել, որովհետև, ինչպես ասեմ, ես էլ մի առանձին համակրություն չեմ զգում դեպի այդ ասիացիները։ Բայց ներիր, մազերի գույնը դու պիտի սիրես. նա, այսպես ասած, ինչպես բրյունետ է, իսկ բրյունետները մեզանում մեծ գին ունեն, մանավանդ այդ կոպիտ կովկասցիները, աա՞:

— Լավ, բավական է,— ընդհատեց Անտոնինա Իվանովնան եղբոր շաղակրատությունը,— թող այu նամակը վերջացնեմ։

Նա նստեց սեղանի քով, հուզված և շարունակեց ընդհատված գրությունը:

Այնուամենայնիվ, դու պիտի հաշտվես Սմբատ Մարկիչի հետ։ Միլիոներ է, քույրիկս, հասկանո՞ւմ ես, ինչ ասել է միլիոներ, այն էլ մեր երկաթի դարում, աա՞։

Եվ գուցե, համոզված, որ վերջին խոսքերը կարող են ազդել համառ քրոջ վրա, նա, պենսնեն ուղղելով և աչքերը ճպճպելով, դուրս գնաց։