Քաոս/Երրորդ մաս/II
II
Անցավ երկու-երեք շաբաթ։ Քաղաքում կյանքը շարունակվում էր նույն ուղղությամբ։ Տիկին Մարթան գրեթե ամեն օր գալիս էր և մորը լարում հարսի դեմ։ Ոսկեհատը ստեպ-ստեպ ընդհարվում էր Անտոնինա Իվանովնայի հետ։ Ընդհարման առիթները շատ էին, բայց մշտականը երեխաներն էին։ Մայրն աշխատում էր նրանց հեռու պահել ընտանիքի վատ ազդեցությունից, տատը ձգտում էր տիրանալ նրանց։ Այստեղից առաջանում էին ընտանեկան անընդհատ փոթորիկներ, որոնց դեմ Սմբատը միանգամայն իրեն անզոր էր զգում։ Մերթ մորն էր հանդիմանում, մերթ կնոջը։ Երկու կողմն էլ պաշտպանում էին իրենց իրավունքները եռանդով։
— Նա մեզ բոլորիս ատում է, ուռած ու փքված է,— ասում էր այրին,— վիզիտներ չի անում, երեխաներին տանը փակած է պահում, ոչ ոքի մոտ չի թողնում գնան։ Մոտս մի բարեկամ կնիկ գալիս, առաջը չի դուրս գալիս, մի բաժակ թեյ չի առաջարկում։ Ինձ ծաղրում են ազգականներս… Ես ապրուստ չունեմ, որդի, դու էլ չունես, ձեռ քաշիր այդ կնոջից։
Անտոնինա Իվանովնան բացատրում էր իրողությունն այլ կերպ։ Նա ոչ ոքի չի ատում, չի արհամարհում, պատրաստ է բոլորի հետ հաշտվել, բայց թող նրանից անկարելին չպահանջեն։ Նա ունի իր հայացքները, ճաշակը, ինքնասիրությունը։ Չի կարող ժամերով նստել այս ու այն անկիրթ ազգականուհու հետ, լսել նրա բամբասանքները, ինքն էլ բամբասել։ Նա չգիտե նրանց հետ վարվելու, մինչև անգամ խոսելու ձևը։ Նա չի ուզում իր սիրտը բացատրել այդ կանանց, որոնք ուժով ներմուծում են նրա հոգեկան աշխարհը, կամենում են իմանալ՝ ո՛ր ժամին է քնում, ո՛ր ժամին զարթնում, ի՛նչ է մտածում, ո՛ւմ սիրում, ի՛նչ ատում։ Պահանջում են, որ նա այցելի աննպատակ, շռայլ ընտանեկան երեկույթներն ու ճաշերը, հագնվի այնպես, ինչպես ուրիշները, սիրե այն կերակուրները, որ սիրում են ազգականուհիները, չարախոսի նրանց թշնամիներին, կեղծավորի բարեկամներին, նույնիսկ թուղթ խաղա…
— Ես ինձ վերստեղծել չեմ կարող, թեկուզ կամենամ էլ։ Իմ և այդ կանանց մեջ ահագին անդունդ կա, չեմ ուզում և չեմ կարող կեղծիքով լցնել այդ անդունդը։ Եվ ոչ էլ ձեր մայրն է կարող։ Ուրեմն ինչու միմյանց խաբենք…Սմբատը փախչում էր տնից՝ այս գանգատներից ազատվելու համար։ Առավոտն իջնում էր գրասենյակ, կարգադրում էր անհրաժեշտ գործերը և անհայտանում։ Ոչ ոքի չէր հաղորդում սրտի դառնությունները և անվայել էր համարում հաղորդելը։ Ո՞վ կհասկանա նրա կյանքի ամբողջ դրաման՝ իր բոլոր նրբություններով։ Միայն նա, ով համանման վիճակի մեջ է։ Իսկ այսպիսի մի երկրորդը դեռ չկա ամբողջ քաղաքում։ Ուրիշ տեղերում շատ կան, բայց այստեղ միակն է, թող միայն ինքն իմանա իր ցավերը։
Արշակը Զինաիդային գտնելու հույսը թողել էր և, Ալեքսեյ Իվանովիչի շնորհիվ, գտել Էլմիրային։ Դա մի նորեկ կոկետուհի էր — մայրաքաղաքի հաճույքների դպրոցն անցած մի գեղեցկուհի։ Մի արկածախնդիր, որ եկել էր «ոսկե քաղաքում» բախտ որոնելու։ Տեսնվելով նոր սիրուհու հետ գիշերները, ցերեկներն Արշակը թափառում էր հյուրանոցից հյուրանոց և ամենուրեք որոնում նորանոր զվարճություններ։ Ալեքսեյ Իվանովիչի պաշարն անսպառ էր. ամեն օր իր աշակերտի համար պարզվում էր աշխարհային մի որևէ նոր գաղտնիք, ծանոթացնելով նրան «կյանքը սիրողների» ամենանուրբ և ամենահուզիչ հաճույքների հետ։ Այժմ պատանին փողի պակասություն չուներ։ Սմբատը տալիս էր առատ, մասամբ մոր անվերջ թախանձանքներից ու արցունքներից հարկադրված, մասամբ իր գլուխն ազատելու համար։
Իսահակ Մարութխանյանը դադարել էր Ալիմյաններին այցելել. չէ՞ որ Միքայելը նրան «անամոթաբար» վռնդեց իր տնից։ Նա այլևս այդ ընտանիքի հետ ոչինչ կապ չունի, բայց սպասիր «անպատկառ մանուկ», մի օր Մարութխանյանը ցույց կտա քեզ իր ասեղները։
Ամեն երեկո նա իր կաբինետում համարակալի վրա զանազան հաշիվներ էր անում։ Հանում էր երկաթե սնդուկից ինչ-որ թղթեր, նայում ստորագրությանը, կարդում, հրճվում և հետո ծալում խնամքով ու դնում նորից իրենց տեղը, կրկնելով.
«Հիմա՜ր տղա…»։
Երբեմն կնոջից տեղեկություններ էր հարցնում Ալիմյանների ընտանեկան գործերի մասին (առևտրականը նրանցից լավ գիտեր)։ Հետաքրքրվում էր եղբայրների հարաբերություններով, մասնավորապես հարցնում էր Միքայելի մասին. ինչո՞ւ քաղաք չի գալիս, մի՞թե հանքային գործերն են նրան այդչափ զբաղեցնում։
— Մեջտեղ անպատճառ մի և կլինի,— ասում էր խորհրդավոր։
Նա մի առանձին հաճույքով վերագրում էր Միքայելին ամենագարշ հատկանիշներ, ամենաստոր միտումներ։ Մի օր Մարթան հաղորդեց, թե Անտոնինա Իվանովնան տեղափոխվում է հանքերը։ Իսահակը, կանաչ-դեղնագույն աչքերն ակնոցների տակից սևեռելով կնոջ երեսին, ասաց․
— Չե՞ս տեսնում, որ մեջտեղ մի և կա։
Նա կարծում էր, որ իր կինը, չափից դուրս ատելով Անտոնինա Իվանովնային, չի խղճահարվիլ մի ամենակեղտոտ ակնարկ ընդունելու եղբոր կնոջ վերաբերմամբ։ Բայց Մարթան վրդովվեց մինչև հոգու խորքն՝ ամուսնու ակնարկից և բորբոքված գոչեց․
— Չհամարձակվե՛ս, իմ եղբայրը քեզ պես մարդ չէ…
— Ես ոչինչ չասացի… Ես միայն ուզում եմ, որ եղբայրդ ամուսնանա։
Եվ այդ օրից նա նույնը կրկնում էր ամեն օր, ստիպելով Մարթային, որ համոզի Միքայելին ամուսնանալ։ Մի անգամ, վերջապես, կինը զարմացած հարցրեց․
— Չեմ հասկանում, ինչո՞ւ ես դու այդպես հոգս անում նրա ամուսնանալու մասին…
— Հաշիվներ ունեմ…
— Ի՞նչ հաշիվներ։
— Է՜հ, մի օր կիմանաս էլի, դեռ վաղ է…
Այնինչ, Միքայելը ոչ միայն ամուսնանալու տրամադրություն չուներ, այլև կյանքի սերը, կարծես, օր-օրի վրա թուլանում էր նրա մեջ։ Նա գործերը ամբողջովին հանձնել էր Դավիթ Զարգարյանին, որից հաշիվ անգամ չէր ուզում ընդունել։ Նա ոչ միայն քաղաք չէր գնում, շատ անգամ տնից էլ դուրս չէր գալիս։
«Ինչո՞ւ, ի՞նչ պատահեց այս մարդուն» հարցնում էր մտքում Դավիթը և պատասխանը փորձում էր կարդալ Միքայելի դեմքի վրա։ Ա՜խ, նա կույր չէր և ոչ հիմար. վաղուց արդեն զգում էր, որ Միքայելը հետամուտ է Շուշանիկին, որ օրիորդը ոչ միայն չի քաջալերում նրան, այլև փախչում է նրանից։ Նա մտքում գովում էր իր եղբոր աղջկա հպարտությունը, բայց միևնույն ժամանակ, վախենում էր։ Միքայելը կանանց վերաբերմամբ անզուսպ է, կարող է խիստ միջոցների դիմել՝ մի աղքատ աղջկա անտարբերությունը պատժելու համար։ Ի՜նչ ստորության ընդունակ չէ մի բարոյապես ընկած մարդ, մանավանդ, երբ ձեռքում ունի փողի պես ամենազոր միջոց։ Օ՜օ, ո՛չ, ո՛չ, թող միայն համարձակվի այդ մարդը, Դավիթը կյանքը չի խնայիլ՝ Շուշանիկի պատիվը պաշտպանելու համար։
Բայց գլխավորն այս չէ, կա ավելի լուրջ բան։ Բոլոր նշաններից երևում է, որ Շուշանիկը դեպի մյուս Ալիմյանը տածում է խուլ համակրություն։ Ահա վտանգավորը, ահա ինչի առաջը պիտի առներ։ Ճշմարիտ է, Սմբատն ազնիվ մարդ է, Շուշանիկը խելոք աղջիկ է, բայց ո՞վ կարող է երաշխավորել նրանց զգաստության մասին, եթե հանկարծ համակրությունը փոխվի փոխադարձ սիրո։ Չէ՞ որ այդ հնարավոր է. ինչ անենք, որ Սմբատը հարուստ է, Շուշանիկն աղքատ, այս տեսակ դեպքեր քի՞չ են պատահել։ Պետք է զգույշ լինել, հետևել նրանց…
Դավիթն ուրախացավ, երբ Սմբատը դադարեց այցելել հանքերը։ Սակայն շուտով զգաց, որ այդ ավելի է ազդում Շուշանիկի վրա։ Նկատում էր, որ օրիորդն օրեցօր թառամում է, մաշվում ու մռայլանում, դառնալով, միևնույն ժամանակ ներվային, դյուրագրգիռ, որպես թոքախտավոր։
Աննան ամեն օր ասում էր.
— Երեխաս մոմի պես հալվում է, աստված սիրես, Դավի՛թ, իմացիր նրա ցավը։
Մի գիշեր Անանն, անդամալույծին ջուր մատուցանելիս, լսեց մյուս սենյակից Շուշանիկի գոռոցը։ Անցավ այնտեղ լամպարը ձեռին, նայեց։ Աղջիկը քնած էր և երազում խոսում էր։ Աննան ցնցվեց, լսելով երազողի բերանից մի քանի անգամ Սմբատի անունը։ Հետևյալ օրը նա տեսածը պատմեց Դավթին և կրկին թախանձեց նրան «իմանալ երեխայի ցավը»։
— Շուշան,— ասաց Դավիթը նույն օրը երեկոյան՝ ընթրիքից հետո․— գնանք սենյակդ, ուզում եմ քեզ հետ մի բանի մասին խոսել։
Շուշանիկը կամեցավ ծալել ձեռի գիրքը և վեր կենալ։ Սարգիսն ընդդիմացավ։
— Չհամարձակվես, կարդա՛ մինչև քնելս…
Եվ մի ժամու չափ անդամալույծ եսամոլը տանջեց անձնվեր աղջկան, մինչև որ նիրհեց նրա քաղցրահնչյուն ձայնի օրորով։
Մտնելով օրիորդի սենյակը, Դավիթը մի հարատև, սուր ու թափանցող հայացք ձգեց նրա վրա։ Եվ սկսելով հեռվից, շատ հեռվից զգուշաբար մոտեցավ էականին։ Սիրող հովանավորի իրավունքով հորդորում էր Շուշանիկին խելքի գալ, դառնալ առաջվանը։ Նա շատ է փոխվել… էէ՜, մարդ ապահով չէ զանազան «ներելի և աններելի» զգացումներից երիտասարդ հասակում։ Միայն Շուշանիկը չպիտի թույլ տա, որ ծնողներն անիծեն այն օրը, երբ դրվեց իրենց նյութական ապահովության հիմքը, այսինքն երբ հանքերը տեղափոխվեցին։ Սմբատ Ալիմյանը շատ արժանավոր մարդ է, ո՜վ է հակառակում, նրան կարելի է սիրել, բայց…
— Սպասի՛ր,— ընդհատեց Շուշանիկը, ցնցվելով,— ինչու՞ համար ես այդ ասում…
Դավիթը շարունակեց ավելի պարզ։ Այո՛, Սմբատ Ալիմյանին կարելի է սիրել, բայց ամեն սեր պիտի որևէ արդարացուցիչ հիմք ունենա։ Օօ՜, Շուշան, մի՛ ամաչիր. մի՛ կարմրիր, մի՛ ընդհատիր հորեղբորդ խոսքը։ Նա գիտե, ինչ է խոսում։ Ներիր, որ չի թաքցնում իր կասկածները։ Երբ մեկին սիրում ես հարազատ հոր պես, պարտավոր ես նրա հետ, հարկը պահանջելիս, նույնիսկ խիստ վարվել։ Լսի՛ր, Շուշան, լավ մտածիր, դու հասարակական կարծիքի հետ մաքառելու ուժ չունիս, իսկ հասարակական կարծիքը քեզ կհալածի։ Ոչ ոք չի ասիլ, թե դու մի խեղճ, աղքատ մարդու աղջիկ, սիրում ես Սմբատ Ալիմյանին և ոչ նրա հարստությանը։ Օօ՜, ո՛չ, մարդիկ այդպիսի դեպքերում միշտ տրամադիր են մտածելու ամենավատը, ամենագարշելին. այս արդեն նրանց հատկանիշն է…
Շուշանիկը կատարելապես տանջվում էր։ Օօ՜, նա չի ուզում այդքան հոգացողություն հորեղբոր կողմից։ Թողեք նրան իր գաղտնի վշտերի հետ, մի՛ խառնվեք նրա հոգեկան գործերին։ Տեր աստված, այս ի՞նչ փորձանք է, ինչո՞ւ է այդ մարդն այդչափ հավաստիացած խոսում նրա սիրո մասին։ Նա երբեք ոչնչով չի արտահայտել Սմբատին որևէ զգացում, մինչև անգամ մտերմական խոսակցություն չի ունեցել նրա հետ։ Ինչի՞ց է եզրակացնում, թե սիրում է նրան։
— Կա լռություն, որ խոսքերից պերճախոս է։ Շուշան, մի՛ խաբիր ինձ և քեզ։ Դու այդ մարդով հափշտակված ես, վաղուց գիտեմ, դու գիշեր-ցերեկ նրա մասին ես մտածում, ինձ համար պարզ է, ինչպես այդ լամպի լույսը։ Ինչո՞ւ հեռու գնանք։ Այսօր պատահաբար բաց եմ անում քո կարդացած գրքերից մեկը… Ահա, սպասիր, կարծեմ հենց այստեղ է…
Նա բարձրացավ տեղից և սեղանի վրայից վերցրեց մի հաստ գիրք, որ Դիկկենսի վեպերից մեկն էր, թերթեց…
— Նայիր,— շարունակեց, գիրքը դնելով օրիորդի առջև,— դու ընդգծել ես այդ տողերը։ Նայիր մյուս երեսը, այդ ո՞ւմ անունն է գրված լուսանցքների վրա մատիտով։ Այս արդեն բավական պարզում է քո տրամադրությունն առանց քո կամքի։ Բայց մտածի՛ր, Շուշան, ի՞նչ հետևանք կարող է ունենալ մի սեր՝ ազատ աղջկա և ամուսնացած տղամարդի մեջ։ Դու կդժբախտանաս, իսկ ես այդ չեմ ուզում։ Դու խելոք ես, զարգացած, լավ սիրտ ունիս… Պարծենալով կարող եմ ասել, որ դու իմ աշակերտուհին ես…
Յոթ տարի աշխատել է նրանից պատրաստել մի օրինակելի աղջիկ։ Առաջին հոգսն է եղել սովորեցնել համբերությամբ տանելու կյանքի տառապանքները։ Ձգտել է ներշնչել նրան սեր դեպի մերձավորները, հեզություն, սովորեցրել է սիրել կյանքն իր ամենամռայլ գույներով անգամ։ Եվ համոզված էր, որ նա, վերջապես, հասել է նպատակին։ Այժմ մի՞թե Շուշանիկը թույլ կտա նրան կարծելու, թե այդ համեստ կերպարանքի տակ թաքնված են հանդուգն ձգտումներ։
Նա կանգ առավ։ Նրա նիհար ու երկայն մատները ցնցողաբար թերթում էին գիրքը։ Վաղաժամ թառամած դեմքի վրա հայտնվեց մի նոր, տակավին Շուշանիկին անծանոթ մռայլ գիծ։ Ներվային արագ շարժումով դեն շպրտեց գիրքը, կոր մեջքն ուղղեց և երերվող ձայնով շարունակեց։ Թող չկարծի Շուշանիկը, թե նրա հորեղբայրը դեմ է առհասարակ սիրո զգացմանը։ Ո՛չ, նա էլ քիչ թե շատ հասկանում է ու զգում։ Նրա սիրտը մարմնի պես չոր չէ։ Երբեմն այդ սիրտը բաբախել է։ Եվ եթե այսօր այսպես նա ընկճված է, պատճառը հենց սերն է… դժբախտ սերը։ Նա մի խեղճ վարժապետ էր Թիֆլիսում, դաս էր տալիս մի հարուստ վաճառականի երեխաներին։ Դա մի կոպիտ բռնակալ էր ընտանեկան կյանքում։ Առաջին կնոջը թաղելուց մի տարի անցած ամուսնացել էր մի թարմ օրիորդի հետ, որի ծնողները շատ աղքատ էին։ Դավիթը, հենց առաջին տեսնելուց, թույլ տվեց իրեն աններելի տկարություն։ Տիկինն անտարբեր էր կամ գուցե այդպես էր ձևանում։ Դավիթը հափշտակվեց, երևակայեց աններելի բաներ, հետո անգիտակցաբար նրա մեջ զարգացավ մի անհավասար սեր, գուցե ճիշտ այնպիսին, ինչպես ներկա դեպքում… Եվ դժբախտացավ։
— Շուշա՛ն, սիրելը լավ է, բայց երբ չեն սիրվում, այդ է վատը։ Սմբատ Ալիմյանը քեզ սիրել չի կարող, որովհետև նրա սիրտը պատկանում է իր զավակներին։ Նա ազնիվ մարդ է, քեզ չի մոլորեցնիլ…
Այլևս Շուշանիկը չկարողացավ իրեն զսպել։ Հորեղբոր խոսքերն արտահայտում էին այն, ինչ որ ինքը ևս զգում էր։ Բողոքելով ձեռների բացասական շարժումներով, թույլ ճիչերով ու ջղաձգական ցնցումներով, նա, միևնույն ժամանակ, չէր կարողանում հերքել իր սերը դեպի Սմբատ Ալիմյանը, որովհետև չգիտեր ստել ու կեղծել։ Նրա կոկորդի երակները փքվեցին, կուրծքն ուռավ, բարձրացավ։ Չդիմացավ բուռն զգացումներին, որ արձագանք էին տալիս հորեղբոր անսքող խոսքերին, թուլացավ, ընկղմվեց գահավորակի վրա։ Գլուխը դրեց ասեղնագործ բարձիկին և հեկեկաց այնպես, որպես երբեք չէր հեկեկել։
Դավիթը խղճաց նրան, մոտեցավ, բռնեց ձեռներից։ Ինչո՞ւ այդպես շուտ և այդպես անզգույշ դիպավ ամոթխած աղջկա սրտի նվիրական զգացմանը։ Շուշանիկի հեկեկանքը փոխվեց հիստերիկայի։ Այժմ նրա աչքերից արցունքներ չէին գալիս, չոր հեծկլտանքը խեղդում էր կոկորդը։ Շրթունքները կապտել էին, այտերը կարմրել, աչքերն արյունով լցվել…
— Բավական է, բավական է, երեխա չես,— հանգստացնում էր Դավիթը։
Ներս մտավ տիկին Աննան։ Մյուս սենյակում անքուն սպասել էր յուր եղբոր բացատրության հետևանքն իմանալու։ Գրկեց Շուշանիկի գլուխն ու արտասվեց։ Միամի՜տ կին. նա կարծում էր, թե դստեր վշտի պատճառը Միքայել Ալիմյանն է…
Այդ օրից հետո Շուշանիկը լուսնոտի պես չէր շրջում սենյակից-սենյակ, չէր հառաչում այնքան տխուր ու ցածր։ Աշխատում էր միայն չհանդիպել հորեղբորը ամոթից։ Նա սկսեց դարձյալ պարապել տնային գործերով նախկին եռանդով։ Ձգտում էր նորից գրավել հոր սիրտը, որ վերջին ժամանակ բավական սառել էր դեպի անձնվեր աղջիկը։ Սակայն այդ արդեն այնքան էլ դյուրին չէր։
Օր չէր անցնում, որ Սարգիսը չանիծեր աղջկան։ Նա կրկնում էր, թե Շուշանիկը խոսք է կապել մոր, հորեղբոր ու հորաքրոջ հետ՝ կամաց-կամաց սպանելու հարազատ հորը։ Ինչպես բոլորի, նույնպես և Շուշանիկի յուրաքանչյուր քայլին վերաբերվում էր կասկածով։ Երբեմն հրաժարվում էր կերակուր ճաշակելուց, ասելով, թե դեղած է։ Հայհոյում էր բոլորին ամենաանվայել հիշոցներով, հիշոցներ, որ խեղճ աղջկա ամոթխածությունը վիրավորում էին և ստիպում նրան, երեսը ծածկելով, փախչել դուրս։
Մի առավոտ Սարգիսը քնից զարթնեց կանուխ, բարձրաձայն գոռալով։ Նա սոսկալի երազ էր տեսել։ Իբր թե բակում, ահա այն երկու երկաթե ամբարների մեջտեղում, վառել էին մի մեծ խարույկ։ Դավիթը կապկապել էր նրան և, տնեցիների օգնությամբ, տանում էր, որ ձգի նրան խարույկի վրա, այրի։
— Հեռացե՛ք աչքիցս, հեռացե՜ք,— գոչեց նա, ցույց տալով երկաթե ամբարները, որ կանգնում էին հուժկու ժայռերի պես։
Այդ օրից միշտ կրկնում էր նույնը, միշտ սոսկալով ցույց տալով գմբեթաձև նավթամբարները, որոնք հալածում էին նրան, որպես չար երազի մարմնացում։ Վերջապես, նրա թախտը տեղափոխեցին։ Այժմ այլևս չէր տեսնում սարսափի առարկան։ Սակայն պարզ օրերին, իրիկնադեմին նրա դիմացի պատի վրա, նկատվում էր մի լայն ստվեր սուր ծայրով, հետո երկրորդը, և հանդարտ, դանդաղ սահում էին առաջ։
— Էլի եկան, անիծվածները,— գոռում էր Սարգիսը, գլուխը ծածկելով վերմակով։
Նա սարսափում էր նավթամբարների ստվերներից անգամ: Նա վախենում էր շոգու աղմուկից, մեքենաների դղրդյունից, շվիկների սուլոցներից, նավթի խշշյուններից։
— Դժոխք է, դժոխք,— գոչում էր նա,— այստեղ դևեր են ապրում…
Նայելով անդամալույծի պլշած աչքերին, Շուշանիկը նրանց մեջ պարզ տեսնում էր խելքի պղտորում։ Նա վախեցած փախչում էր յուր սենյակը և այնտեղ աշխատում ընթերցանության մեջ խեղդել սոսկալի մտորումները։ Բայց քայքայված հոգեկան հանգիստը չէր վերականգնվում, և նրա պայծառ ճակատի վրա վիշտը փորում էր վաղաժամ ակոսները։
Մի երեկո Դավիթը նրան կանչեց գրասենյակ և ասաց, թե քաղաքից Անտոնինա Իվանովնան ուզում է խոսել նրա հետ։ Նա առավ տելեֆոնի փողը, դրեց ականջին։
— Այդ դո՞ւք եք, օրիորդ,— ճանաչեց նա տիկնոջ ձայնը։
— Ես եմ։
— Խնդրեմ վաղը գաք քաղաք ինձ մոտ, կարևոր գործ ունիմ։
— Չեմ կարող, տիկին, վախենում եմ հորս մենակ թողնել։ Նա միայն ինձ տեսնելիս է հանգստանում։
— Աղաչում եմ, գոնե մի ժամով եկեք, եթե մի փոքր հարգում եք ինձ։Ճար չկար, Շուշանիկն այլևս չկարողացավ մերժել։
Հետևյալ օրը նա առավոտը գնաց երկաթուղով քաղաք մի մեքենավարի ուղեկցությամբ։ Առաջին անգամ ոտ դնելով Ալիմյանների տունը, օրիորդը շփոթվեց, այլայլվեց։ Նա վախենում էր հանդիպել Սմբատին և բարեբախտաբար չհանդիպեց։
— Սիրելի՛ս,— դիմավորեց նրան Անտոնինա Իվանովնան յուր բնակարանում,— շատ շնորհակալ եմ, որ եկաք։ Ես կամենում եմ ձեզ հետ խոսել մի ձեռնարկության մասին։
Նա ասաց, թե Միքայելից իրավունք է ստացել մշակների համար բանալ մի գրադարան-ընթերցարան, նաև հիմնել իրիկնային կուրսեր անգրագետ չափահասների համար։ Կուրսերի համար թույլտվություն պիտի ձեռք բերել, իսկ գրադարանի մասին պիտի հոգալ հենց այժմ։ Գործը բավական մեծ է, իսկ ինքը մենակ, խնդրում է Շուշանիկին օգնել իրեն։
— Ուրախությամբ կօգնեմ, ինչով կարող եմ,— հանձն առավ Շուշանիկը։
— Ես արդեն կազմել եմ ռուսերեն գրքերի ու լրագրերի ցուցակը։ Իսկ դուք կազմեցեք հայերեն գրքերինն ու լրագրերինը։ Դուք, իհարկե, գիտեք, թե ինչ գրքեր են հարմար հասարակ ամբոխի ընթերցանության համար։ Կարո՞ղ եք։
— Կփորձեմ հորեղբորս օգնությամբ։
— Այո՛, շատ լավ, ձեր հորեղբայրը հասկացող մարդու է նման։ Նա կարծեմ, ժողովրդական ուսուցիչ է եղել, չէ՞։
— Այո՛։
— Այդ շատ լավ է, շատ լավ։ Նա կհասկանա ժողովրդի մտավոր և բարոյական պահանջները։
Նա առաջարկեց Շուշանիկին կակաո, շարունակ ոգևորված խոսելով յուր ձեռնարկության մասին։ Թախանձեց օրիորդին մնալ ճաշին։ Բայց Շուշանիկի հոգին ձգտում էր հանքերը, մերժեց և տիկնոջ աղախնի ուղեկցությամբ շտապեց երկաթուղու կայարանը։
Անտոնինա Իվանովնան շատ ուրախ էր, որ Շուշանիկը հանձն առավ յուր օգնականը լինելու։ Նա հույսով էր, թե աղջիկը կդառնա յուր անկեղծ բարեկամուհին։ Ախ, ի՜նչ համակրելի և խելոք դեմք ունի, երևում է, որ մտածող ու զարգացած աղջիկ է։ Ի՜նչ անսպասելի գյուտ ասիական երկրում։
Նա այնքան ոգևորված էր, այնքան տրամադիր ներողամիտ և անհիշաչար լինելու, որ երեկոյան առաջին անգամ Սմբատին խոսք տվեց մյուս օրը գնալու նրա մի ազգականի տունը հյուր։ Այդ ազգականը այրի Ոսկեհատի հորեղբոր որդին էր։ Մի խոշոր վաճառական, որ Պարսկաստանի հետ բամբակի և գորգերի առևտուր ուներ։ Ամեն տարի նա տալիս էր շքեղ տոնախմբություն յուր միակ աղջկա ծննդյան տարեդարձի պատվին։
Հետևյալ օրը երկու ժամին տիկինը Սմբատի հետ մտավ մի ընդարձակ հյուրասենյակ, որ կահավորված էր ամենայն շռայլությամբ։ Այստեղ ամեն ինչ կար, բացի ճաշակից ու նրբությունից։ Արդեն հավաքվել էին բավական թվով հյուրեր, և շարունակ գալիս էին նորերը։ Սմբատը ներկայացրեց ամուսնուն բոլորին, որ մեծ մասամբ նրա ազգականներն ու ազգականուհիներն էին։ Շուտով Անտոնինա Իվանովնան շրջապատվեց հետաքրքիր տիկինների ու օրիորդների մի խմբով։ Սկսեցին կշտամբել իրանց «հարսին», որ ճգնավորի կյանք է վարում, ոչ մի տեղ չի երևում, «մարդու տեղ չի դնում» ազգականներին։ Անտոնինա Իվանովնան պաշտպանվում էր, որքան կարող էր։ Այս անծանոթ շրջանում, ուր խորին ասիական տարազների հետ խառնվել էին եվրոպական վերջին տարազի զգեստները, նա զգում էր իրան մի տեսակ քաոսի մեջ։ Չգիտեր ինչ խոսեր, ինչպես պահեր իրեն, ինչով հետաքրքրեր իրան զբաղեցնողներին։
Փոքր առ փոքր շրջապատոողները հեռացան։ Նա մնաց մենակ։ Նա այնքան նրբազգաց էր դարձել, որ իսկույն գուշակեց, թե կանայք խումբ-խումբ հավաքված, յուր մասին են խոսում։ Տանտիրուհին, որ երեսուն տարեկան հասակումն էր միայն ասիական տարազը եվրոպականի փոխել, քննադատում էր նրա հագուստն իսկ և գտնում «շատ հասարակ»։ Մյուսները սրախոսում էին նրա տարիքի, հասակի, աչքերի ու մազերի գույնի մասին։ Կային և պաշտպանողներ, բայց նրանց ձայները խլանում էին մեծամասնության կարծիքների մեջ։
— Քի՞չ աղջիկ կար մեր քաղաքում, մեր մեջ,— ասում էր մեկը։
— Սմբատն էր, է՜լի, իրան անբախտացրեց,— ասում էր մյուսը։
— Ծնողներն են մեղավոր, ինչո՞ւ երեխա հասակում տարան գցեցին օտար երկիր։
— Ամեն բան մոռացավ, անուն, պատիվ, ազգ, հավատ… խայտառակեց իրեն էլ, մեզ էլ…
Անտոնինա Իվանովնան տխրում էր։ Ահագին բազմության մեջ զգում էր իրան մենակ և օտար…
— Նայեցեք,— գանգատվեց նա Սմբատին, շշնջալով,— կարծես, ես վայրենի եմ դրանց մեջ։ Տեսեք, ինչ խորթ աչքով են նայում։ Բոլորի, բոլորի դեմքերն արտահայտում են կամ արհամարհանք, կամ ներողամտություն։ Հավատացեք, ես ոչ ոքի չեմ մեղադրում, բայց ինչո՞ւ, ինչո՞ւ ինձանից պահանջում եք, որ այդ խորթությունը ես մարսեմ։ Դրանք ինձ հետ երբեք չեն հաշտվիլ, ինչպե՞ս հաշտվեմ ես…
— Տգետ են, ներողամիտ եղեք։
— Գիտեմ, բայց չեմ կարողանում, ոչ, չեմ կարողանո… թույլ տվեք ինձ հեռանալ… շնորհավորեցի տոնը, բավական է, ճաշի մնալ չեմ կարող։
— Ես ձեզ ստիպելու իրավունք չունեմ…
Անտոնինա Իվանովնան ոչ մի թախանձանքի չզիջեց, հրաժեշտ տվեց։ Դուրս գալով փողոց, նա կրծքի խորքից արձակեց երկարատև մի հառաչանք։ Կարծես, սուղ ու ծանր մթնոլորտից ազատվեց։
Եվ, իրավ, սուղ ու ծանր էր նրա համար խորթ շրջանի մթնոլորտը։ Սուղ, ինչպես դրսում, նույնպես և տանը։
Հետևյալ օրը նա տելեֆոնով Միքայելին խնդրեց յուր համար հանքերում պատրաստել բնակարան երկու կամ երեք սենյակից։ Նա վճռեց տեղափոխվել երեխաների հետ հանքերը։ Սմբատը չհակառակեց։
Միքայելը յուր բնակարանը դատարկեց, մաքրել և նորից կահավորել տվեց, իսկ ինքը տեղափոխվեց նոր կառուցված կացարաններից մեկը։
Մի շաբաթ անցած Անտոնինա Իվանովնան երեխաների ու աղախնի հետ գնաց հանքերը։
Շուշանիկն ուրախացավ։ Եվ այդ օրից նրա ու տիկնոջ մեջ առաջացավ բարեկամություն։ Նրանք ամբողջ ժամերով խոսում էին ու խորհրդակցում տիկնոջ ձեռնարկությունների մասին։ Քանդում էին, շինում, օգնում էին, աշխատում, մտածում, զգում ու ապրում։ Երբեմն խոսում էին իրանց անձնականի մասին։ Տիկինը սիրում էր պատմել յուր ուսանողական կյանքից (նա երեք տարի եղել էր Բեստուժյան կուրսերի հաճախորդ)։ Ախ, երանելի՜ ժամանակներ, որ անցաք, գնացիք, ձեզ հետ տանելով ամենավառ հույսեր։ Բայց փույթ չէ. Անտոնինան կաշխատի կորուստը վերադարձնել այժմ, այսուհետև։
Շուշանիկը լսում էր լուռ և ուշադիր։ Հաճելի էր Անտոնինա Իվանովնային նրա հետաքրքրությունը։ Թվում էր նրան, որ յուր զրույցներով ներգործում է մի դեռևս չկազմակերպված հոգու վրա և տալիս նրան յուր ցանկացած ուղղությունը։
Շուշանիկը հարգում էր նրա խելքը, կամքի ուժը, կրթությունը, զարգացումը, բայց մտերմանալ… ոչ… դեռ չէր կարողանում։ Եվ ինչպե՞ս, ի՞նչ իրավունքով մտերմանալ։ Երբեմն նա խղճում էր տիկնոջը, որ չի սիրվում ամուսնուց։ Ինչո՞ւ արդյոք, կրթված մայր, առաքինի կին, ոչ տգեղ, ոչ հակակրելի, ոչ ծեր — մի՞թե կարող էր կյանքի ավելի լավ ընկերուհի ունենալ Սմբատ Ալիմյանը։ Ա՜խ, չլինի թե այդ մարդու արտաքին շիտակության տակ թաքնված է վատ հոգի։
Մի օր անսպասելի ներս մտավ Սմբատը։ Եկել էր երեխաներին քաղաք տանելու։ Մյուս օրը ծաղկազարդ էր, Ոսկեհատը պահաջել էր, որ առավոտը թոռները եկեղեցի գնան։
Անտոնինա Իվանովնան չհակառակեց, թող տանեն, ո՛ր եկեղեցին ուզում են, միևնույնն է։
Տեսնելով կնոջ սեղանի վրա մի հայերեն ձեռնարկ, Սմբատը վերցրեց թերթեց, նայելով Շուշանիկին, և հասկացավ, որ օրիորդը դաս էր տալիս Անտոնինա Իվանովնային։ Ոչինչ չասաց. միայն դառն հեգնության ժպիտն աղավաղեց նրա դեմքը։
Հետևյալ օրը երեխաներին հետ բերեց այն միջոցին, երբ դարձյալ Շուշանիկը տիկնոջ մոտ էր։ Օրիորդը կամեցավ հեռանալ։ Տիկինը չթողեց։ Օրիորդն սկսեց խաղալ երեխաների հետ։ Սմբատը գաղտնի դիտում էր նրան։ Ա՜խ, որքա՜ն նրա հեզ կերպարանքը ներդաշնակում է այդ անմեղ զույգին։ Ինչո՞ւ նա չէ նրանց մայրը, նա, որ արյունով ու հոգով մի է Սմբատի հետ։
Եվ այս մտածելով Սմբատը չէր կարողանում հայացքը հեռացնել Շուշանիկից։ Նա ակամա հառաչեց, հիշելով քեռու խոսքը. «ճիպոտդ քոլիցդ պետք է կտրեիր»…
Վերջին ժամանակ նրա մեջ սկսել էր մի նոր հոգեկան փոփոխություն։ Արդեն զգում էր, որ շարունակել ապրել այնպես, ինչպես ապրում է, անկարելի է, ամոթալի։ Մի՞թե նա պիտի թույլ տա իրեն աստիճանաբար ընկնել ու ընկնել մինչև անդունդ։ Կյանքի ուղին ոտների տակ դառնում է լպրծուն։ Մոռանա՞լ հայրական կտակը — ոչ, մոր վշտերը — ոչ, եղբայրական պարտականությունները — ոչ, զավակների՞ն — մանավանդ ոչ։ Պետք է ուրեմն կանգ առնել և լուրջ խորհել։ Մի՞թե գտավ որևէ սփոփանք այս հյուրանոցային արբեցուցիչ մթնոլորտում։ Այդ շռայլ սեղանները, անքուն գիշերները, ըմպելիքների սուր հոտը, բացի րոպեական թմրությունից, պարգևեցի՞ն նրա հոգուն որոնած անդորրությունը։ Իհարկե ոչ։ Նրա վիշտն անսպառ լավա է. արհեստական պատնեշնե՞րը պիտի կապեն նրա հոսանքը։ Հեռո՜ւ, տկարամտություն, նա չի ուզում վերջապես կործանվել մի սխալի պատճառով։ Թող այս քաղաքում լինի նրա դրությունը բացառիկ, իսկ ուրիշ տեղերում քանի-քանի մարդիկ կան նրա նման։ Ինչո՞ւ նրանք հաշտվել են իրանց սխալի հետ, եթե միայն զգում են այդպիսի մի սխալի հոգեբանական ծանրությունը։ Նա, որ աշխատում էր յուր եղբայրներին բարոյական կորստից ազատել, ի՞նքը պիտի կորչի։ Նա՞, որ ոչ Արշակի պես պատանի է, ոչ Միքայելի պես անզուսպ։ Օ, ոչ, պետք է սթափվե…
Նա տեսնում էր, որ Միքայելը, որին անդառնալի կորած էր համարել հոգու խորքում, օրեցօր դառնում է լրջամիտ. երես դարձնելով քաղաքային կյանքից, կարծես, խորասուզվել է ինքն յուր մեջ և այնտեղ մաքրվում յուր անցյալ կեղտերից։ Ո՞վ է պատճառն այդ արմատական փոփոխության։ Իհարկե, ոչ յուր խրատներն ու քարոզները, այլ ուրիշ, ավելի զորավոր բան։ Եվ մի ներքին ձայն նրան ներշնչում էր՝ «Շուշանիկը»։Իսկապես Սմբատը մի լուրջ փաստ չուներ, թե կա Միքայելի սրտում սիրո զգացում դեպի այդ աղջիկը, բայց դարձյալ համոզված էր, որ կա։ Է՜է, թող լինի. կնշանակե այն, ինչ որ նրա մեջ ապականել են ուրիշ կանայք, դարմանում և առողջացնում է մի համեստ աղջկա հրապույրը։ Հարկավ պիտի ուրախանալ, որ ախտավոր եղբայրը բարոյապես բուժվում է։ Բայց ինչո՞ւ դարձյալ մի անմիտ նախանձի զգացում հանգիստ չի թողնում նրան։ Միթե ներելի՞ է նախանձել հարազատ եղբորը, միթե առհասարակ վայե՞լ է նախանձը կրթված մարդուն։ Թող սիրեն միմյանց, եթե միայն սիրում են. նա պիտի ուրախանա, պարտավոր է ուրախանալ։ Չէ՞ որ նրա համար ամեն ինչ վերջացած է, և մնում է միայն միշտ կրկնել յուր քեռու խորհրդավոր խոսքը.
— Ինչո՞ւ ճիպոտդ քոլիցդ չկտրեցիր…