Քաոս/Երրորդ մաս/IX

IX

Սարգիս Զարգարյանը, կրակից ազատվելով, մահից չփրկվեց։ Նրա նեխված մարմինը և քայքայված հոգին ավարտում էին վերջին հաշիվներն աշխարհի հետ։ Ժամ առ ժամ սպասում էին նրա մեռնելուն։ Նա արդեն զրկվել էր բոլորովին խոսելու ընդունակությունից, և ապուշ աչքերը լուռ հառում էր սրա ու նրա երեսին։

Այժմ Շուշանիկը չէր հեռանում նրա մահճակալից։ Թանկ գնով ձեռք բերված կյանքի ապարդյուն մնացորդը նրա աչքում ստացել էր ավելի արժեք։ Այդ մնացորդը նա համարում էր ինչ-որ երկնային տուրք, որի մեջ զգում էր իր ճակատագրի խորհրդանշանը։ Նայելով մահամերձի արդեն հողի գույն ստացած դեմքին, խորասուզվում էր անսովոր մտքերի մեջ։ Մի միստիկ երանգ ուներ նրա համար մահի մերձավորությունը։ Նա ինքը գտնվելով կյանքի և ոչնչության միջև, զգացել էր սոսկալի շունչը չքացման և տեսել նրա պաղ աչքերի ձգողական նայվածքը։ Այն րոպեներին մահն այնքան ահարկու չէր, որքան այժմ։ Այժմ, մերձավորի մահճակալի քով։ Եվ մերթ ընդ մերթ սարսռում էր ու դողդողում։ Թռչուն էր մրրիկի բերանն ընկած։ Նրան ազատեցին ուժով, հակառակ իր կամքի, ինչպես այդ անդամալույծին, վասնզի չէր ուզում փրկվել առանց փրկելու։ Եթե չաներ այդ, պիտի հավիտյան տանջվեր խղճի սուր խայթերից և, ով գիտե, գուցե և՛ մահանար անփառունակ մահով որպես մի զազրելի որդ։ Այժմ նա մի էակ է ինքն իր աչքում, մարդկային արարած, դուստր արժանի այդ կոչման։ Այժմ նա ավելի ճիշտ էր ըմբռնում կյանքի խորհուրդը, ավելի հասկանում և ավելի մտածում ու զգում։ Տեսարաններ են բացվում նրա հոգեկան աչքերի առջև, որ առաջ չկային կամ կային խորին խավարի մեջ։ Այժմ անցյալի խոհերն ու զգացումները նրան թվում էին մերթ ծաղրելի, մերթ երկյուղալի, մերթ ամոթալի, բայց և միշտ խառն, անորոշ։ Սիրե՞լ է, արդյոք Սմբատ Ալիմյանին, թե սիրել է իր ամպամած երևակայության ստեղծագործությունը, երազողի իդեալը։ Եթե սիրել է այդ մարդուն, իբրև մարդու, հապա ո՞ւր է այժմ նախկին պատկերը։ Չկա, միրաժն անցավ, իլյուզիան չքացավ, մնաց մի առօրյա, մի սովորական մահկանացու, որ ոչնչով չի տարբերվում իր նմաններից։ Չկա ոչ առնականությունը նրա դեմքի վրա և ոչ թովիչ երաժշտությունը նրա ձայնի մեջ։ «Երեք հազար, չորս հազար, հինգ հազար, ազատողին», մարդկային կյանքի ամոթալի աճուրդ։ Օ՜հ, մանկական խաբեություն, չքացած երազ ընտիր գրքերով սնված ուղեղի։ Այժմ մի այլ կերպարանք է պատկերանում նիրհերից սթափված էակի առջև։ Ահա այդ է իսկականը և այդ կերպարանքն է կրում իր դեմքի վրա բուն առնականությունը։ Այդ գունատ ճակատի վրա է դրոշմված հերոսությունը և այդ թախծալի աչքերի մեջ է բազմած արծիվը։ Իսկ այն մյուսը խաբուսիկ տեսիլ էր, հայտնվեց վայրկենաբար և շոգիացավ, չթողնելով նրա սրտի վրա և ոչ մի ծանրություն, խղճի վրա և ոչ մի սպի…

Շուշանիկը գլուխը թեքեց, ականջ դրեց հոր շնչառությանը, շոշափեց նրա ճակատը, դեռ կյանք կար հյուծված մարմնի մեջ։ Եվ նորեն նա խորասուզվեց իր մտքերի մեջ։ Արդյոք, չի՞ սխալվում, արդյոք, սե՞րը ներշնչեց Միքայել Ալիմյանին այնքան անվեհերություն, այնքան անձնազոհություն։ Անհույս սե՞րը դեպի մի աննշան աղջիկ։ Եթե այդպես է, ուրեմն նա երջանիկ է, այդ աննշան էակը, ուրեմն ճիշտ էին այդ մարդու խոսքերը. «կարող եմ լինել և՛ շատ բարի, և՛ շատ չար, և՛ շատ լավ, և՛ շատ վատ, և՛ շատ երկչոտ, և՛ շատ քաջ»։ Ճիշտ, մի՞թե այսուհետև էլ պիտի կասկածել, մի՞թե նա այդ չապացուցեց իր ասպետական քայլով։ Եվ ահա ինչ. այդ տեսակ մի ապացույցից հետո Շուշանիկը չպիտի՞ զղջա, որ այնպես խիստ վարվեց այդ մարդու հետ, չթաքցնելով նրանից իր ատելությունն ու արհամարհանքը։ Ի՜նչ էր արել իսկապես նա, գրեթե ոչինչ։ Մերձեցավ նրան վատ զգացումներով ու սխալվեց։ Էհ, չէ՞ որ մոլորությունը ոչ ոքի համար խուսափելի չէ, մանավանդ մի երիտասարդ մարդու համար, որին հոռի կանայք իրավունք էին տվել մերձենալ իրենց անմաքուր միտումներով։ Նա հանդիպեց (գուցե կյանքում առաջին անգամ) ընդդիմության և սթափվեց մոլի կրքերից։ Նա զղջաց, նա խոնարհվեց, ներումն խնդրեց։ Նա վարվեց անկեղծ, համարձակ, իսկ ինքը՝ Շուշանիկը արտաքուստ ներողամիտ ձևանալով, չկարողացավ լինել վեհանձն ու մոռանալ նրա սխալը, ատեց հոգու խորքում, հետո արհամարհեց։ Ինչո՞ւ։ Մի՞թե չպիտի պարծենար, տեսնելով իր առջև խոնարհված մի գոռոզ հոգի։ Կույր էր, չկարողացավ տեսնել, որ ինքն անգիտակցաբար ուղիղ ճանապարհի է բերում մի մոլորված մարդու և մաքրում ու զտում է կեղտերից մի ապականված հոգի։ Այո՛, նա ինքը ոչ միայն սխալվեց, այլև գոռոզացավ իր մաքրության մեջ…

Կես գիշեր էր, և նա դեռ անքուն նստած էր հոր մահճակալի քով։ Սենյակի մի անկյունում, մերկ հատակի վրա հագստով քնած էին նրա մայրն ու հորաքույրը։ Դավիթը քնած էր կից սենյակում երեխաների մոտ։ Մահամերձը բաց արավ աչքերը, նայեց շուրջը, Շուշանիկին էր փնտրում։

— Ի՞նչ ես կամենում, հայր,— հարցրեց օրիորդը հանդարտիկ։

Անդամալույծը նայեց։ Նրա աչքերը այս անգամ զարմանալիորեն իմաստալի էին։ Կարծես, մահամերձի ամբողջ հոգին անցել էր այնտեղ, իր վերջին կացարանը։ Նա գլուխը թեքեց Շուշանիկի կողմը, արյունաքամ շրթունքները երկարացնելով։

Շուշանիկը հասկացավ, որ նա ուզում է համբուրվել և ինքը թեքվեց և համբուրեց նրան։ Նա շոշափեց հոր չորացած ձեռները և սարսափած ոտքի ելավ. այլևս անդամալույծի կյանքի վերջին վայրկյաններն էին. նա շտապեց զարթեցնել տնեցիներին։ Մի պահ մահամերձի աչքերը նորեն բացվեցին։ Նայեց քրոջը, կնոջը, եղբորը, և վերջապես, իմաստալի հայացքը սևեռեց Շուշանիկի դեմքին։ Թշվառը չկարողացավ վերջին կամքն արտահայտել, ներումն խնդրել մերձավորներից՝ նրանց պատճառած տվայտանքների համար։ Արդեն նա շատ էր մաքառել մահի դեմ, բայց մեռավ այնչափ հանգիստ, որչափ անհանգիստ ապրել էր յոթ ու կես տարի։ Հոգին անջատվեց քայքայված մարմնից միայն քանի մի թեթև ցնցումներ պատճառելով նրան։ Եվ երբ այրի քույրը թաշկինակը սեղմեց նրա քարացող կոպերին, սենյակն աղմկվեց Շուշանիկի հեկեկանքով։ Կարծես, յոթ ու կես տարվա արցունքները բավական չէին։

Մյուս օրը Սարգսի դիակը տեղափոխեցին քաղաք։ Տիկին Աննան չկամեցավ, որ նա թաղվի առանց պատարագի։ Միքայելը պատվիրեց Դավթին ոչինչ չխնայել թաղման հանդեսը շքով կատարելու համար։ Բայց այրին մերժեց, ի՞նչ կարիք կա, Սարգիսը վաղուց է մեռել։

Հանքերից Շուշանիկը քաղաք եկավ Անտոնինա Իվանովնայի հետ։

— Բավական է Սուսաննա, մի՞թե չեք կարող զսպել ձեր հեկեկանքը,— հորդորում էր տիկինը,— մի՞թե քիչ էր տառապել յոթ տարի… Նա պիտի մեռներ, ուրախ եղիր, որ մեռավ բնական մահով։

— Այո՛, բնական մահով, դա իմ միակ սփոփանքն է։

Թաղման հանդեսն ավարտվելուց հետո Դավիթը Սմբատի ու Միքայելի հետ եկավ Ալիմյանների տունը, ուր այրի Ոսկեհատը սգվորների համար ճաշ էր պատրաստել տվել։

Շուշանիկի լուռ ու մեղմիկ արցունքները շարժում էին այրի Ոսկեհատի գութը։ Նա սիրեց այդ սիրուն աղջկան դեռ այն ժամանակ, երբ Շուշանիկը ծառայում էր հիվանդ Միքայելին այն խայտառակ ծեծից հետո։ Այժմ նայում էր մայրական գգվանքով, մխիթարում և երբեմն շքեղ մազերը շոյելով համբուրում էր նրան։ Կողբա՞ն, արդյոք իր մահն այդպիսի կսկիծով նրա հարազատները։ Ահ, ի՜նչ սիրող դուստր, ի՜նչ զգայուն սիրտ։ Ինչո՞ւ նա չէ Ոսկեհատի հարսը, Սմբատի կինը, այո՜, հենց այդ աղքատ աղջիկը, որ իր ավելի քան համեստ սգազգեստի մեջ որքան հեզ է, նույնքան գեղեցիկ։ Ինչո՞ւ այդ օտարուհին է նրա թոռների մայրը․ նա, որին ատել է և երբեք, երբեք չի կարող սիրել։ Նրանք միմյանց չեն հասկանում և չպիտի հասկանան հավիտյան։

Ճաշից հետո եկավ Արշակը՝ Ալեքսեյ Իվանովիչի հետ և հայտնեց, թե այս երեկո ուղևորվում է արտասահման։ Ոսկեհատն արդեն գիտեր կրտսեր որդու սոսկալի ախտի մասին, և այժմ ինքն էր շտապեցնում նրան գնալ, բժշկվել։

Ալեքսեյ Իվանովիչը կանչեց քրոջն առանձին սենյակ և ասաց․

— Դեհ, այժմ կարող ես հանգիստ լինել, ես գնում եմ…

— Ո՞ւր։

— Արտասահման։

— Ինչո՞ւ։

— Արշակի հետ եմ գնում…

— Որպես ի՞նչ։

— Որպես ուղեկից և հովանավոր։

— Ալեքսեյ, ունեցիր ինքնասիրություն, աղաչում եմ,— գոչեց Անտոնինա Իվանովնան։

— Զարմանալի էակ ես դու, քույր։ Կարծես, ես որևէ մեկի վզին ծանրություն եմ։ Ինքը՝ քո պատվարժան ամուսինն է ինձ խնդրում՝ Արշակին ուղեկցել։ Տղան լեզուներ չգիտե, երբեք չի ճամփորդել, հիվանդ է ու անփորձ, մի՞թե նրան հարկավոր չէ մի, այսպես ասած, պատվավոր գիդ։ Երևակայիր, այժմ Սմբատ Մարկիչը ոչ միայն հաշտ աչքով է նայում ինձ, այլև սկսել է սիրել։ Իսկ ես խղճում եմ Արշակին։ Նրա հիվանդությունը թեև բուժելի է, բայց շատ ծանր։ Ես պիտի ամեն կերպ աշխատեմ նրան փրկել, եթե միայն ուշ չէ…

— Իսկ պաշտո՞նդ Մոսկվայում։

— Ես արդեն ուղարկել եմ իմ հրաժարականը։

— Հետո՞,— գոչեց Անտոնինա Իվանովնան, զայրանալով։

— Հետո, ինչ հետո. մնում եմ Սմբատ Մարկիչի տրամադրության տակ…

Անտոնինա Իվանովնան վերադարձավ մյուս սենյակը, կանչեց Սմբատին մի կողմ և հարցրեց.

— Եղբայրս ձեր ցանկությա՞մբ է ուղեկցում Արշակին արտասահման։

— Այո՛։

— Եվ դուք կարծում եք, որ նա հարմա՞ր է այդ պաշտոնի համար։

— Լիովին։ Ուրիշ ավելի հարմար մարդ ես չեմ ճանաչում։

— Հայտնում եմ, որ ես պատասխանատու չեմ եղբորս մասին…

— Անտոնինա Իվանովնա, հասկանում եմ ձեր միտքը և գովում ձեր հպարտությունը։ Բայց մարդիկ ապրում են ոչ այնպես, ինչպես ցանկանում են, այլ այնպես, ինչպես կարող են։

Այս խոսքերի մեջ կինը զգաց մարդու հետին միտքը։ Դա մի տեսակ ակնարկ էր հաշտության մասին։ Հաշտություն, որ ստիպողական էր և անհրաժեշտ։ Պարզ էր, որ նրանք պիտի «ապրեն, ինչպես կարող են»։ Նրանք պարտավոր են կրել իրենց խաչը և չեն կարող չկրել, քանի որ երկուսն էլ սիրում են իրենց զավակներին հավասար սիրով։

Մի ժամ անցած Անտոնինա Իվանովնան Զարգարյանների հետ ուղևորվեց հանքերը, երեխաներին թողնելով սկեսրի մոտ։ Ճանապարհին նա խոսում էր Շուշանիկի հետ մշակների մասին։ Նա լուր էր ստացել, թե իրիկնային կուրսերը թույլատրված են և մտադիր էր անմիջապես դիմել գործի։

— Մենք այսուհետև էլ միասին կաշխատենք,— ասաց նա։

— Ինչպես կամենաք,— պատասխանեց Շուշանիկը։

— Ոչ միայն կամենում եմ, այլև խնդրում, Սուսաննա։ Ահ, լավ բան է ազնիվ և անկեղծ բարեկամ ունենալը, այնպես չէ՞, Սուսաննա։

Եվ նա մի անգամ ևս գրկեց ու համբուրեց Շուշանիկին մայրական գգվանքով։ Եվ Շուշանիկը զգացվեց նրա անկեզծությունից, այլևս նրա խիղճը հանգիստ էր։

Սմբատն ու Միքայելը գնացին երկաթուղու կայարան՝ Արշակին ճանապարհ դնելու։ Խնդրեցին Ալեքսեյ Իվանովիչին՝ ամեն կերպ ազդել Արշակի վրա մի անգամ առ միշտ թողնելու կործանիչ կենցաղը։

— Ազնիվ խոսք եմ տալիս, որ պիտի աշխատեմ,— ասաց Ալեքսեյ Իվանովիչը և ասաց ամենայն անկեղծությամբ։

Սակայն Սմբատն ու Միքայելը իրենց հոգու խորքում չունեին հույս՝ Արշակի բժշկվելու վրա և զգում էին, որ ախտն արդեն շատ է առաջացել։

Ապագայի մթության մեջ Միքայելը տեսնում էր կիսով չափ մեռած մի մարմին վերքերով պատած, զուրկ կենսական ուժերից։ Օրինակներ շատ էր տեսել նույնիսկ իր ընկերների շրջանում ու զարմանում և ուրախանում էր, որ ինքն ազատվել է այդ ախտից մինչև այդ օրը, չնայելով, որ նույնպես տասը տարով վաղ էր սկսել ճաշակել շվայտության կործանիչ հաճույքները, բայց նա տակավին ապահով չէ վտանգից, եթե նորեն սկսե ապրել այնպես, ինչպես ապրում էր ընդամենը մի քանի ամիս առաջ։ Նա հիշում էր այն մոտիկ անցյալը և ցնցվում։ Որպիսի՜ ատելություն և նողկանք դեպի այդ աննպատակ, անիմաստ և սպանիչ կենցաղը։

— Ավելի քան հարյուր հազար ռուբլի պիտի ծախսել նոր բուրգերի ու ամբարների շինության վրա։

Միքայելը սթափվեց իր մտքերից։ Նա Սմբատի հետ կառքով վերադառնում էր տուն։

Նայեց եղբոր երեսին անորոշ հայացքով և ոչինչ չասաց.

— Դեռ չեմ հաշվում քարե շինությունները, մեքենաներն ու կաթսաները,— շարունակեց Սմբատը,— ոչ, ոչ ավելի, ավելի քան կես միլիոն վնաս տվեց մեզ այդ անիծյալ հրդեհը։

— Քեզ շա՞տ է վշտացնում այդ վնասը,— հարցրեց Միքայելը։

— Իսկ քեզ, ո՞չ։

— Դու Դավիթ Զարգարյանին վարձատրե՞լ ես,— արտասանեց Միքայելը, կարծես, չլսելով եղբոր հարցը։

— Նա ասաց քո ներկայությամբ, որ իր վարձն ստացել է ավելորդով։

— Նա շատ բան կարող է ասել, նա շահասեր չէ։ Իսկ դու մի՞թե չես զգում, որ պարտավոր ես մի բան պարգևել նրան։

— Որքա՞ն պիտի տալ քո կարծիքով։

— Գոնե այնքան, որ լիովին ապահովվին նրա եղբոր ու քրոջ ընտանիքները։

— Ահա թե ի՜նչ,— գոչեց Սմբատը զարմացած,— շատ առատաձեռն ես։

Միքայելը լռեց և ոչինչ չասաց։ Հասնելով տուն, նա մտավ Սմբատի սենյակը, նստեց գրասեղանի քով, գրեց մի քանի տող մի թերթ թղթի վրա։

— Վերցրո՛ւ,— ասաց նա, թուղթն անփույթ ձևով ձգելով Սմբատի առաջ և ոտքի ելնելով։

— Այդ ի՞նչ է։

Սմբատը կարդաց թուղթը։

— Այս թղթով դու հրաժարվում ես քո բաժին ժառանգությունի՞ց։

— Ինչպես տեսնում ես — այո։

— Երեխա ես, կատարյալ երեխա,— ասաց Սմբատը և թուղթը հեռացրեց իրենից։

— Երեխա եմ, թե չէ, վերցրու այդ թուղթը, պահիր մոտդ, իսկ փոխարենը վճարիր պարտքերս Մարութխանյանին — ահա բոլորը, ինչ որ պահանջում եմ քեզնից։

— Հիմարություն մի՛ արա։ Եթե վիրավորվելուդ պատճառը Դավիթ Զարգարյանի վարձատրությունն է, կարող ես վճարել՝ որքան կամենաս, տալիս եմ քեզ կատարյալ իրավունք։ Ահա, այս էլ քեզ չեկերի տետրակը։

Եվ այս ասելով, Սմբատը դրեց Միքայելի առջև չեկերի տետրակը։

— Լավ,— ասաց Միքայելը,— այդ մասին վաղը, իսկ այդ թուղթը համենայն դեպս թող քեզ մոտ մնա։

Եվ անցնելով իր սենյակները, ուր չորս-հինգ ամիս էր ոտք չէր դրել։ Այստեղ ամեն ինչ իր տեղումն էր։ Նա նայեց շքեղ կահ-կարասիին, արդ ու զարդին և դառը հեգնությամբ ժպտաց։ Այժմ նրան ծաղր էր թվում ամեն ինչ, որ կապված էր իր անցյալի հետ։ Նա փակեց սենյակների դուռը և վերադարձավ եղբոր սենյակը։

— Թող այս բանալին էլ քեզ մոտ մնա,— ասաց նա։

— Դու ինձ ծաղրո՞ւմ ես։

— Ես անում եմ իմ սրտի կամեցածը։ Ասել եմ, որ գործակատարդ եմ — ահա բոլորը։ Այժմ ես ոչինչ պահանջ չունեմ այս տնից, բոլորը քոնն է…

Ասաց և անմիջապես դուրս գնաց, բանալին թողնելով սեղանի վրա։

Սմբատը նայեց նրա հետևից ապշած, ապա խորհեց մի քանի վայրկյան և, մի վճռական շարժում անելով, բանալին և թուղթը դրեց իր գրասեղանի մեջ։ Հետևյալ օրը նա Սրաֆիոն Գասպարիչին ուղարկեց Մարութխանյանի մոտ, որ դատը հաշտությամբ վերջացնեն։ Նա խոստանում էր վճարել Միքայելի պարտքերի կեսը նրա ստորագրած պարտագրերը ոչնչացնելու պայմանով։

— Համաձայն եմ,— ասաց Մարութխանյանը. եթե այդ հրդեհը չլիներ, մի կոպեկ չէի զեղչիլ։

Նույն օրը նա կանչեց Սուլյանին իր մոտ և ասաց.

— Բարեկամս, այժմ մենք կարող ենք գնել այն թուրքի հողերը։ Դու ընկեր ես արդյունքի մի հինգերորդականով։

Դեհ, տեսնենք, դու քո ուսումով — ես իմ փողով ու խելքով։

Մի շաբաթ անցած Սուլյանր թողեց իր պաշտոնը Ալիմյանների մոտ և ընկերացավ Մարութխանյանին։

---

Անցան սգի առաջին օրերը։ Շուշանիկի վիշտն սկսեց մեղմանալ։ Այժմ նա ամբողջ օրն անց էր կացնում Անտոնինա Իվանովնայի բնակարանում։ Միասին ծրագրում էին, վիճաբանում, որոշում և միմյանց ոգևորում։ Ամառվա ամենատաք օրերը մոտենում էին, ուստի իրիկնային կուրսերի բացումը հետաձգեցին աշնան, մանավանդ որ Անտոնինա Իվանովնան երեխաներին պիտի տաներ ամառանոց։

Շուշանիկի աչքերը որոնում էին Միքայելին ամենուրեք։ Շատ անգամ նա իր բարեկամուհու բնակարանը գնում էր նրան հանդիպելու գաղտնի հույսով։ Այնինչ, Միքայելը դադարել էր այցելել իր եղբոր ամուսնուն, չէր երևում ոչ մի տեղ։ Հայտնվեց, որ նա տեղափոխվել էր հեռավոր հանքերը։ Ի՞նչ է նշանակում այդ. մի՞թե այժմ նա է փախչում, մի՞թե արհամարհելու հերթը նրան է անցել։ Գուցե նա վիրավորվել է, որ Շուշանիկը մինչև այժմ շնորհակալության մի խոսք չի ասել։ Բայց մի՞թե անսահման երախտագիտությունը խոսքերով է միայն արտահայտվում, մի՞թե Միքայելը չի զգում, թե ինչ է կատարվում Շուշանիկի սրտի մեջ, մի՞թե չի նկատում արմատական հեղաշրջումը նրա հոգեկան աշխարհում։

Մի օր իրիկնադեմին Շուշանիկը մենակ նստած էր ընդարձակ պատշգամբի ծայրում, իր սենյակի առջև։ Մոտեցան նրա հորաքրոջ զավակները և, մի պատկերազարդ գրքույկ դնելով նրա ծնկների վրա, խնդրեցին, որ նա բացատրե նկարների բովանդակությունը։ Այդ գրքույկը, երեկ, Անտոնինա Իվանովնան էր նվիրել նրանց։ Շուշանիկն սկսեց թերթել ու բացատրել, մի ձեռով գրկած երկու մանուկների գլուխները։ Մի վայրկյան նա գլուխը բարձրացրեց, հայացքը ձգեց առջև տարածված ազատ նավթահողերի վրա և ցնցվեց այնպես, որ գրքույկն ընկավ ծնկներից։ Այնտեղ, հեռվում, մի խումբ արհեստավորներով շրջապատված Միքայելն ինչ-որ պատվերներ էր տալիս։ Նրա թևը դեռ կապած էր պարանոցին։

Շուշանիկը մանուկներին հեռացրեց սենյակ և բոլոր ուշադրությունը լարեց դեպի խումբը։ Մի քանի րոպե անցած խումբը ցրվեց, Միքայելը մնաց մենակ։ Նա հանդարտ քայլերով մոտեցավ մի հողակույտի և նստեց մի մեծ քարի վրա։ Վերջմայիսյան արեգակի վերջին ծիրանագույն ճառագայթները ողողել էին նրան և այդ կացության մեջ նա Շուշանիկին թվաց այնչափ առնական, այնչափ գեղեցիկ, որչափ այն վայրկյանին, երբ Չուպրովի թևին հենված դուրս էր գալիս ծխերի միջից, լուսավորված հուրերի բոսորագույն լույսով։ Նա նայում էր դեպի արևմուտք երկա՜ր, երկա՜ր, մինչև որ հրեղեն գունդը թաքնվեց հեռավոր բլուրների հետևում։ Հետո նա վեր կացավ քարի վրայից և քայլերն ուղղեց դեպի Անտոնինա Իվանովնայի բնակարանը։ Որքան նա մերձենում էր, այնքան ներքին անհաղթելի ուժը Շուշանիկին մղում էր դեպի նա։

Վերջապես, նա նկատեց Շուշանիկին և մոտեցավ։ Մի ախորժելի ջերմություն զգաց օրիորդը, սեղմելով նրա ձեռը, որ ազատել էր իրեն կրակի ճիրաններից։ Այժմ Միքայելի դեմքի վրա չէր նկատվում նախկին վշտի մութ ստվերը։ Այժմ նրա աչքերի մեջ չերևաց նախկին մռայլությունը, որ Շուշանիկին թվում էր չարություն։

— Ներեցեք, որ ես մինչև այսօր չեմ արտահայտել ձեզ իմ շնորհակալությունը,— արտասանեց օրիորդը և զգաց, որ իր ձայնը դողում է։

— Ինչո՞ւ համար։

— Եվ դուք դեռ հարցնո՞ւմ եք…

Դա բառ առ բառ նույն խոսքերն էին, որ մի քանի ամիս առաջ փոխանակեցին, երբ Միքայելը շնորհակալություն էր հայտնում Շուշանիկին, որ այդպիսի հոգատարությամբ խնամել էր նրան հիվանդության ժամանակ։ Այն օրը Միքայելն էր առիթ փնտրում խոսելու — այսօր Շուշանիկը։

— Դուք ազատեցիք հորս և միջոց տվեցիք նրան մեռնելու բնական մահով։ Դուք փրկեցիք հորեղբորս… դուք…— չկարողացավ վերջացնել իր խոսքը Շուշանիկը։

Մի մեղմ կիսահեգնական ժպիտ անցավ Միքայելի գունատ դեմքով։

— Օրիորդ,— ասաց նա մտազբաղ,— ես ոչ ոքի չեմ ազատել, բացի գուցե — մեկից։

— Ո՞վ է այդ մեկը։

— Ես ինքս։

Շուշանիկը նայեց նրա երեսին զարմացած։

— Չգիտեմ ի՛նչ եք ուզում ասել, բայց ես… ես իմ կյանքը ձեզ եմ պարտական։

— Ո՛չ, օրիորդ, այդպես չէ,— գոչեց Միքայելը,— ձեր կյանքի փրկությունը ձեզ և միայն ձեզ եք պարտական, իսկ ես եղել եմ ճակատագրի մի կույր գործիք։ Թույլ կտա՞ք,— ավելացրեց նա անվստահ շարժումով իր առողջ ձեռը սահեցնելով օրիորդի թևի տակ։

Շուշանիկն ինքն էր փափագում բռնել նրա թևը, բայց չէր համարձակվում, ուստի հաճույքով ընդունեց նրա ձեռը։ Նրանք հեռացան բնակարաններից և քանի մի րոպե ընթանում էին լուռ, յուրաքանչյուրն իր մտքերով զբաղված։

— Լսեցե՛ք, օրիորդ,— խոսեց, վերջապես, Միքայելը,— ես ուզում եմ ձեզ պատմել մի բան, որ պատահեց մի քանի րոպե սրանից առաջ։ Նստած էի այն մեծ քարի վրա և դիտում էի արեգակի մուտքը։ Մտածում էի շատ բաների մասին, որոնք երբեք-երբեք չեն զբաղեցրել իմ գլուխը։ Տեսնո՞ւմ եք այն մթին բուրգերն իրենց սուր ու եռանկյունի գագաթներով, շոգիի, ծխի ու մրի այդ խառնուրդը, բոլոր առարկաների, բոլոր մարդկանց և բոլոր կենդանիների ու թռչունների սևությունը, այդ ցեխը, տիղմը և ամեն տեսակի ապականությունները։ Դա մի տարօրինակ քաոս է։ Ես համեմատում էի այդ քաոսը մեր կյանքի, մեր միջավայրի և առանձնապես իմ միջավայրի հետ և նույնը տեսնում էի այնտեղ։ Միայն մի տարբերություն կա այդ երկու քաոսների մեջ, այն, որ մեր հանքերը, մեր գործարանները նախ տալիս են ծուխ ու մուր, ապա լույս, մինչդեռ մեր միջավայրն առայժմ տալիս է միայն և միմիայն ապականություն, որի կատարյալ մարմնացումը ես եմ ու ինձ նմանները, որոնց թիվը շա՜տ, շա՜տ է։ Հիշում եմ աննպատակ ու նողկալի կյանքը։ Զգում էի ինձ մինչև կոկորդս թաղված կեղտերի մեջ։ Հիշո՞ւմ եք իմ կրած վիրավորանքները և ստորացումներն ու այն բոլոր բարոյական վերքերը, որ ես եմ տվել ուրիշներին… Հետո հիշեցի վերջին ամիսներում իմ բոլոր զգացումներն ու մտածածները։ Եվ այս խառնիխուռն մտքերի մեջ իմ հայացքը չէր բաժանվում արևմուտքից։ Արդյոք, այնտեղի՞ց պիտի գա մեր բարոյական փրկությունը, թե՞ մեր լույսը պիտի ծագե մեր մթությունից ու խավարից…

Նա կանգ առավ, մի քանի վայրկյան լռեց և ապա մի ծանր հառաչանք արձակելով շարունակեց.

— Մայր մտնող արեգակն ինձ հիշեցրեց այն սոսկալի հրդեհը։ Եվ կենդանի վերականգնեց իմ աչքերի առջև մի տեսարան, որ երբեք-երբեք չպիտի ջնջվի իմ հիշողության մեջ։ Ես լսեցի հուսահատական աղաղակներ, որոնք մորմոքում էին սիրտս։ Տեսա մի ծնողասեր զավակ, որ ձգտում էր գլխիկոր վազել ու նետվել կրակի մեջ իր այրվող ծնողին փրկելու համար։ Մտաբերո՞ւմ եք այն վայրկյանը, երբ իմ հայացքը հանդիպեց մի զույգ աղերսալի աչքերի։ Ահ, այդ աչքերը, այդ աղիողորմ նայվածքն էին, որ մի ակնթարթում փոթորկեցին իմ հոգեկան ու բարոյական աշխարհը։ Ես մոռացա ամեն ինչ և միևնույն ժամանակ զգացի, որ սթափվում եմ մի ծանր, երկարատև քնից, մի մղձավանջից։ Երբ վազում էի դեպի կրակը, թվաց ինձ, որ վազում եմ խավարից դեպի լույս։ Երբ ինձ տեսա ամեն կողմերից վտանգի մեջ, զգացի, որ վտանգն ինձ փրկում է մի այլ, ավելի անխուսափելի, ավելի զորավոր վտանգից։ Դուրս գալով կրակի միջից, զգացի հոգեկան այնպիսի մի թեթևություն, որ երբեք-երբեք չէի զգացել իմ քսանութ տարվա կյանքի ընթացքում։ Թվաց ինձ, որ սրտիս վրայից դեն ձգեցի մի կապարային ծանրություն, և այն, ինչ որ ձգեցի, իսկույն այրվեց իմ հետևում, կրակի մեջ, ու ոչնչացավ… Օրիորդ, կրկնում եմ. ձե՛զ չէ, որ ազատեցի, այլ ինձ։ Օրիորդ, այլևս անզոր եմ թաքցնելու ձեզանից այն, ինչ որ զգում եմ ու մտածում։ Գուցե մոլորվում եմ, բայց թվում է ինձ, որ այդ հրդեհը վերջ տվեց իմ կյանքի խավարին, որ նա մաքրեց ինձ իմ աչքում, որ նա փրկեց ինձ անխուսափելի կործանումից։ Օրիորդ, ոչ ոք և ոչինչ չէր կարող անել այն, ինչ որ դուք արիք ինձ համար, դուք՝ ձեր մեջ թաքնված այն խորհրդավոր զորությամբ, որը ես չեմ կարող բացատրել։ Դուք վերջ տվեցիք իմ կյանքի խավարին, կրակների միջով ինձ տանելով մինչև այնտեղ, ուսկից պիտի սկսվի ինձ համար մի նոր կյանք։ Ես դեռ մաքրված չեմ իմ կեղտերից, բայց համոզված եմ և զգում եմ, որ պիտի մաքրվեմ, պիտի զտվեմ, եթե դրա համար հարկավոր լինի անցնել նոր կրակների ու վտանգների միջով։

Նա լռեց, առողջ ձեռով շփեց ճակատը։ Արդեն նրանք հասել էին մի վայր, ուր ապահով էին անհամեստ աչքերից։ Շուշանիկին երազ էր թվում և՛ այն, ինչ որ լսում էր, և՛ այն, ինչ որ զգում էր։ Նա չէր վստահանում ուղիղ նայել Միքայելի աչքերին, բայց զգում էր, որ այժմ այլ է այդ աչքերի արտահայտությունը, ինչպես այլ են այդ ձայնի հնչյունները։ Ո՛չ, դա նախկին Միքայել Ալիմյանը չէ, նա, որից փախչում էր։ Ո՛չ, այն չկա այլևս, անհետացավ, և այժմ նրա առջև կանգնած է մի բոլորովին ջոկ մարդ։ Իսկ նա, այն մյուսը, որ դեռ մի ամիս առաջ լցրել էր նրա երևակայությունը և այնպես գերել նրա հոգին։ Այն էր երազ, այն էր խաբեություն, իսկ այս իրականություն է, պարզ, անհերքելի իրականություն։ Նա լսում է շոշափում է բուն տղամարդու մերձավորությունը։

Եվ նա լռին հեզությամբ թեքեց իր գլուխը, թույլ տալով Միքայելին իրեն համբուրել։

Երկինքը գունատվեց, հորիզոնի վրա պարզվեց կիսալուսինը։ Զմայլելի երեկո մի երջանիկ զույգի համար։

Մի քանի րոպե անցած Միքայելը մոտենում էր իր օթևանին ուրախ, բախտավոր, սիրտը լեցուն բուռն զգացումներով։ Զգացումներ, որոնք այլևս արձագանք էին գտել այն էակի սրտում, որի պատճառով նա այնքան տանջվում էր և որի շնորհիվ իրեն մաքրված էր զգում։

Իսկ այնտեղ, պատշգամբի ծայրում Շուշանիկը, փաթաթվելով մոր պարանոցին, հեկեկում էր, արտասանելով…

— Մայրիկ, ես երջանիկ եմ… մայրիկ, ես առաջ անբախտ էի, այժմ երջանիկ եմ…

Հետևյալ առավոտ Միքայելը տելեֆոնով Սմբատին ասաց.

— Ես կատարում եմ մեր հոր վերջին կամքը։ Վճարիր Մարութխանյանի պարտքերն իմ ժառանգությունից…

Դարձվածը հասկանալի էր՝ «մեր հոր վերջին կամքը»։ Միքայելը ամուսնանում է և պարզ է՝ ում հետ։

«Նա բախտավորվեց,— ասաց Սմբատը մտքում,— իսկ ես միշտ կմնամ անբախտ»…