Քաոս/Երրորդ մաս/V

V

Դարձյա՜լ մի անքուն գիշեր Շուշանիկի համար։ Նրա ականջներին շարունակ հնչում էին Անտոնինա Իվանովնայի խոսքերը. «Ես համոզված եմ, որ ոչ ոք և ոչինչ չի կարող խափանել մեր բարեկամությունը»։ Անշուշտ դա մի կծու ակնարկ էր, անշուշտ, տիկինը գիտե, ինչ է կատարվում նրա սրտում։ Օ՜օ, ամոթալի՜ դրություն։ Եվ նա, համեստ համարված մի աղջիկ, դեռ կարողանո՞ւմ է նայել այդ անբախտ կնոջ երեսին։ Նա՞, որ կրում է սրտում մեղսալի զգացումներ, թեկուզ ակամա, թեկուզ հակառակ յուր ամբողջ էության. տեր աստված, մի՞թե երբեք չի ունենալ ուժ սպանելու յուր սրտում այդ որդը։ Ահա լսեց, որ վաղը նա հանքերումն է լինելու, և այժմվանից արդեն սիրտը թրթռում է։ Երևի, նա կգա հիվանդին տեսնելու. նա միշտ գալիս է, այնքան բարի է դեպի Զարգարյանները։ Պետք է փախչել տնից, չլսել նրա բարեհնչյուն ձայնը, չտեսնել նրա թախծալի աչքերը…

Բայց ոչ. ինչո՞ւ փախչել և գեթ մի անգամ չխոսել նրա հետ պարզ։ Մի՞թե միշտ լուռ ու մունջ պիտի կրի վիշտը և, չկարողանալով հաղթել, ընկճվի ու ոչնչանա նրա ծանրության տակ։ Հարկավ, նա չի հայտնիլ այդ մարդուն յուր զգացումները։ Օ՜օ, ոչ, այդ կլիներ հիմարություն. մի՞թե նա կորցրել է ամոթի վերջին կաթիլը։ Բայց ինչո՞ւ չփորձել երես առ երես կանգնել իրականության հետ։ Ով գիտե, գուցե այդ մարդը նրան ասի մի դառն ճշմարտություն, որից նա սթափվի, ուղիղ ճանապարհի գա։ Պետք է լինել մի փոքր համարձակ, հենց փորձի համար, հենց ինքն իրան համոզելու համար, թե կարող է Սմբատ Ալիմյանի հետ խոսել աներկյուղ, նույնիսկ անտարբեր։ Նա ոչինչ ակնկալություն չունի յուր սիրուց. հափշտակվել է անշահ, այնպես, ինքն էլ չգիտե ինչո՞ւ։ Եվ երբեք, երբեք չի ունեցել հանդուգն փափագ՝ տիրանալ մի անձի, որ օրենքով ուրիշին է պատկանում, այն էլ մի խելոք, բարի, առաքինի կնոջ։ Մի կնոջ, որ ուզում է նրա անկեղծ բարեկամուհին դառնալ։ Ոչ, նրա համեստությունը, աշխարհայացքը, նրա ամբողջ բարոյական կազմը դեմ են այս հանցավոր մտքին։

Հոր առավոտյան աղաղակը սթափեցրեց նրան։ Մի՞թե արդեն լուսացել է, և նա դեռ անքուն է։ Այս արդեն խելագարություն է։ Ախ, հիվանդի այդ սոսկալի մրմունջներն անգամ չեն խլացնում նրա սրտի վիշտը գեթ մի քանի րոպե։ Ախ, այս տանը երկու հիվանդ կա. մեկին հալածում է կրակի սարսափը, մյուսին՝ հանցավոր սիրո ահը։ Տարբերությունն այն է, որ մեկը յուր կսկիծն արտահայտում է աղաղակներով, մյուսն այրվում է ներքուստ և ստիպված է լռել, միշտ լռել։ Այլևս բավական է. թող նա կործանվի, բայց կործանվի գեթ մի անգամ տանջված կրծքից սուր ճիչ արձակելով։

— Մամա, հանգիստ թող ինձ, մամա, ես հիվանդ չեմ։

— Երանի միայն հիվանդ լինեիր, որդի, դու ուրիշ ցավ ունիս…

Շուշանիկը բաց արավ լուսամուտները, նայեց դեպի դուրս։

Մի շաբաթ էր անձրևները դադարել էին, գետինը չորացել էր։ Տեղ-տեղ երևում էին օազիսների պես կանաչ տարածություններ, ուր չկային սև նավթի հետքեր, երկիրը ծածկվել էր նոսր խոտով։ Փույթ չէ, որ բնությունն այստեղ խղճուկ է — մթնոլորտը տոգորվել էր գարնան արբեցուցիչ ոգով։

Շուշանիկն ուղղեց ճակատի վրա սփռված մազերը, անցավ հոր սենյակը։ Հիվանդը դեռ մրմնջում էր, երկյուղած աչքերը դռներին հառած։ Ամեն րոպե սպասում էր, թե ահա, ահա պիտի գան «անաստվածները» և իրեն տանեն դուրս, ձգեն կրակի մեջ։

Նա առողջ ձեռը փաթաթեց աղջկա պարանոցին, սկսեց հեկեկալ առանց արտասուքի, մի տեսակ մեքենայի պես։ Ազատի՛ր նրան, Շուշան, էլի միայն դու սիրտ ունես, ազատի՛ր։

Հիմա նա առողջ է, բայց մայրդ, հորաքույրդ և այն «չար սատանա Դավիթն» ուզում են նրան կենդանի-կենդանի խորովել, ասում են ավելորդ բերան է։ Այ, դրսում կրակ են պատրաստել։ Է՜է, բայց զուր են սպասում։ Սարգսի խելքը դեռ գլխին է, երբեք ոտը տնից դուրս չի դնիլ, թեկուզ ամբողջ աշխարհը գա։

Բառերը դուրս էին գալիս հիվանդի կոկորդից ուժով։ Նա հազից կապտում էր, խեղդվում։ Նա կատաղեց ինքն յուր դեմ և սկսեց երեսը ճանկռտել, մազերը փետտել։ Շուշանիկը չոքեց նրա առջև, բռնեց ձեռը, սեղմեց յուր ձեռների մեջ և սկսեց աղերսել, որ հանգստանա։ Փոքր առ փոքր նրա մեղմիկ հորդորների ազդեցությամբ հիվանդը լռեց, հանդարտվեց, թեյ պահանջեց։

Այդ միջոցին կից բնակարանում կատարվում էր ուրիշ տեսարան։ Սմբատը երեխաների հետ քաղաքից եկավ բավական կանուխ։ Անտոնինա Իվանովնան վազեց առաջ, գրկեց Վասյային ու Ալյոշային այնպես, որ կարծես, մի ամիս չէր տեսել նրանց։

Սմբատը դիտում էր սրտաշարժ տեսարանը և զսպում հառաչանքը, չէ՞ որ կարող էր բախտավոր ընտանետեր լինել, եթե սիրեր այդ կնոջը և սիրվեր նրանից, մեկ էլ՝ չլինեին այն «նախապաշարումները»։ Անտոնինա Իվանովնայի լուրջ ու մտախոհ ճակատի վրա այսօր նշմարում էր մի նոր մռայլ։ Նրան թվում էր, որ վերջին օրերը կինը տանջվել է բոլորովին մի նոր վշտից, որ, վերջապես, այժմ նա այն չէ, ինչ որ մի ամիս առաջ։ Նա զգաց կարեկցության պես մի բան։ Ախ, այդ կինը մենակ է այստեղ, յուր ծննդավայրից հեռու, մի՞թե վայրենություն չէ նրա հետ այնքան խիստ վարվելը։ Թող նա լինի համառ, բայց ինչո՞ւ չխնայել նրան թեկուզ սոսկ մարդասիրական զգացումներից շարժված։

Մի վայրկյան նա քիչ էր մնում ենթարկվեր սրտի տկարությանը և հաշտության մի խոսք ասեր։ Բայց զսպեց իրան. ինչո՞ւ ինքը պիտի ասի և ոչ նա. չէ՞ որ նրանք հավասար միմյանց վշտացրել են և միմյանց կյանքը թունավորել։ Թող նա մի թույլ ակնարկ անի, թե զղջում է, ինքն առաջինը ներում կխնդրի։

Երբ Անտոնինա Իվանովնան, աղախնի խոսքերից դրդված մի ակնթարթ նայեց Սմբատին, նկատեց նրա դեմքի վրա խիստ փոփոխություն։ Նրան թվաց, որ վերջին ժամանակ ամուսինը բավական գիրացել է, առողջացել։ Թվաց նույնպես, որ նրա աչքերն այժմ արտահայտում են մի տեսակ կենսասիրություն, որ նրա ճակատի վրա չկա այլևս առաջվա մռայլը։

Աղախինը ներս բերեց մի քանի կապոցներ, որ Սմբատը թողել էր կառքում։

— Սպասիր,— վազեց առաջ Վասյան և, խլելով կապոցները, սկսեց արագ-արագ բաց անել,— չխառնե՛ք. պապան մեզ համար ջոկ-ջոկ նվերներ է գնել։ Ալյոշա, այս քոնն է. այս իմն է, այս էլ քոնն է, վերցրու, չէ, չէ, այդ մեկն իմն է։

Սմբատը միջամտեց, իրերը բաժանեց, որ մանուկները չկռվեն։ Մեջտեղ մնաց ամենից մեծ կապոցը։

— Այդ քոնն է, մամա,— ասաց Ալյոշան, կապոցը տալով մորը։

Տիկինը զարմացավ։

— Ձեզ համար ուսնոց է,— բացատրեց Սմբատը, երեսը մի կողմ դարձնելով։

— Ես գարնանային ուսնոց ունիմ։

— Հավանեցի, գնեցի. կամենա՛ք, վերցրեք, չկամենաք,— թողեք…

Նվե՛ր, ի՞նչ է նշանակում այդ։

— Մամա, վերցրու՛, լավն է,— ասաց Վասյան։

— Մամա, վերցրու՛, լավն է,— կրկնեց Ալյոշան։

Անտոնինա Իվանովնան, լուռ, ձեռով նշան արավ աղախնին, որ կապոցը տանի մյուս սենյակ։

Երկուսն էլ զգում էին անհարմարություն, երկուսն էլ ուզում էին այսօր ուղիղ նայել միմյանց երեսին և չէին նայում։ Իսկ երեխաները զբաղված էին իրանց խաղալիքներով, նայում էին մեկ մեկ, հրճվում, բացականչում։ Նրանց մանկական մետաղահնչյուն ձայների մեջ ծնողները զգում էին սուր կշտամբանք։ Անտոնինա Իվանովնան մտածում էր. արդյոք անիրավ չի՞ վարվում այդ մարդու հետ, արդյոք մշտական դժբախտությունների գլխավոր պատճառն ի՞նքը չէ։ Մի՞թե չէր կարող լինել ավելի զիջող, քան հակաճառող։ Ինչո՞վ են մեղավոր այդ մանուկները, որոնց քաշքշում են հանքերից քաղաք և քաղաքից հանքերը, ստիպում վարել ինչ-որ անապատային կյանք։ Ինչո՞վ պիտի, վերջապես, պսակվի այս անորոշ կացությունը։ Նրանք սխալվել են, էհ, ի՞նչ արած, մի՞թե համառությամբ պիտի բարդացնեն սխալի հետևանքները։

— Ասում են՝ անդամալույծը խելագարվել է, ճի՞շտ է,— հարցրեց Սմբատը։

— Համարյա թե։

— Հարմա՞ր կլինի իմ այցելությունը։

— Չգիտեմ, միայն վաղ է, դեռ նոր է զարթնել։

Սմբատը դուրս եկավ, գնաց Միքայելի բնակարանը։ Բակով անցնելիս, մի անգամ հետ նայեց և լուսամուտի առջև տեսավ Շուշանիկի գլուխը։

Օրիորդը նրան չնկատեց։ Նա զբաղված էր գրասեղանի քով։ Մի քանի քայլ հեռու կանգնած էր հաղթանդամ Չուպրովը, և ֆուրաժկան ձեռների մեջ պտտացնելով, թելադրում էր նամակ «տան» վրա։ Ծննդավայրի հիշողությունները վառվել էին նրա մեջ, առանց հուզման չէր կարողանում թելադրել նամակը։ Երբ հերթը հասավ «բարևներին», նա հիշեց բոլոր տնեցիների, բոլոր ազգականների, նույնիսկ հարևանների անունները։

Նամակն ավարտեց, Շուշանիկը գրեց հասցեն՝ Սարատովի նահանգի այսինչ գավառի, այնինչ շրջանի, այնինչ գյուղը։ Չուպրովն առավ ծրարը, փաթաթեց թաշկինակի մեջ և դուրս գնաց, խոր գլուխ տալով։ Շուշանիկը վերցրեց սեղանի վրայից գիրքը, շարունակեց կարդալ։ Կես ժամ անցած հոգնեց, սկսեց անցուդարձ անել։ Հետո դարձյալ նստեց սեղանի քով և անորոշ հայացքը դարձրեց դեպի կանաչ դաշտերը։

Նա աշխատում էր համոզել իրեն, թե չպիտի իր համար լինի ավելի մեծ վիշտ, քան հարազատ հոր հուսահատական վիճակը։ Նա վեր կացավ, որ անցնի հիվանդի սենյակը, բայց դռների մոտ լսեց Սմբատի ձայնը։ Ձեռները թուլացան, գլուխն անզոր թեքվեց կրծքին, այնքա՜ն այդ ձայնն ազդեց նրա վրա։ Ո՛չ, նա իր սենյակից չի դուրս գալ, թեկուզ հայրն էլ կանչի։ Նա կփակի ականջները, որ չլսի վտանգավոր ձայնը, կգոցի աչքերը, որ չտեսնի առնական կերպարանքը։

Պատերազմն անտանելի էր։ Նա չէր ուզում լսել այդ ձայնը, բայց ականջ էր դնում, որ լսի։ Այս վատ է, շատ վատ, պետք է տնից փախչել։ Նա դուրս եկավ պատշգամբ։ Չգնա՞լ արդյոք, Անտոնինա Իվանովնայի մոտ։ Այնտեղ խղճի խայթը կսթափեցնի նրան։ Ցույց տալով սառնասրտությունը, տիկնոջ սրտից կջնջի կասկածը։ Թող ենթարկի իրեն դառն փորձի, բայց փորձը կմաքրի, կզտի նրա սիրտը։

Սակայն տիկինը տանը չէր, գնացել էր գրադարան-ընթերցարան։ Իսկ երեխաներն աղախնի հետ դրսում, մի կանաչ տափարակի վրա uերսո էին խաղում։

— Բարև ձեզ, օրիորդ,— լսեց Շուշանիկն այն մարդու ձայնը, որից փախչում էր։— Ներեցեք, կարծես վախեցրի ձեզ։ Բայց լավ բռնեցի, ձեզ հետ խոսելիք ունեմ…

Նա շտապեց ներս, բերեց երկու աթոռ, դրեց պատշգամբի մի խուլ անկյունում, որ ավելի ապահով էր օտար աչքերից։ Շուշանիկը չկարողացավ հակառակել․ միշտ Սմբատի ձայնը կաշկանդում էր նրա կամքը։

— Օրիորդ,— սկսեց Սմբատը ռուսերեն լեզվով,— դուք խելոք և զարգացած եք, հուսով եմ, որ թույլ կտաք ինձ եղբայրաբար մի հարց առաջարկել ձեզ։ Ասացեք, խնդրեմ, ի՞նչ կարծիք ունեք իմ եղբոր, Միքայելի մասին։

Հարցը միանգամայն անսպասելի էր, Շուշանիկը նեղն ընկավ։ Բայց չէ՞ որ Սմբատ Ալիմյանը նրան համարում է «խելոք ու զարգացած», պետք է ուրեմն չշփոթվել։

— Ինչո՞ւ համար եք հարցնում,— ասաց նա։

— Ձեր պատասխանից շատ բան է կախված։ Ուզում եմ իմանալ արդյոք իմ եղբոր մեջ որևէ արժանավորություն գտնո՞ւմ եք։

— Արժանավորությո՞ւն,— կրկնեց Շուշանիկը,— իմ կարծիքով չկա մի մարդ առանց որևէ արժանավորության։

— Բոլորովին ճիշտ է, բայց ես կկամենայի, որ դուք Միքայելին ինչպե՜ս ասեմ, ըըը… ավելի արժանավոր մարդ համարեիք, քան ում ևէ…

Արդեն այս խոսքերը բավական էին, որպեսզի Շուշանիկն իմանար, թե ինչ է Սմբատի նպատակը։ Նա վճռեց լինել պարզ, աներկյուղ։ Նա հարցրեց, արդյոք, ի՞նչ նշանակություն կարող է ունենալ իր կարծիքը մի «օտար» մարդու մասին։

Սմբատը աններելի համարեց խոսել մութ ակնարկներով։ Նա խնդիրը դրեց պարզ հողի վրա։ Կես ժամ առաջ նա Միքայելին թողեց հուսահատ դրության մեջ. պետք է այսպես թե այնպես խնդիրը լուծել։ Նա ասաց, թե գիտե, որ օրիորդը Միքայելին համարում է անարժան, նույնիսկ անբարոյական մարդ։ Այո՛, թող չշփոթվի. նա ասում է այն, ինչ որ վաղուց գիտե։ Եվ այդ բոլորովին չի վիրավորում նրա եղբայրական զգացումը։ Մի «վերին աստիճանի համեստ ու մաքուր էակ» ուրիշ կարծիք չէր կարող ունենալ այն մարդու մասին, որ կյանքն անց է կացրել աննպատակ, շռայլ ու զեխ։

— Երբ ես Ռուսաստանից եկա, Միքայելը քաղաքի ամենաապականված երիտասարդներից մեկն էր։ Հայրս ինձ կտակեց ուղիղ ճանապարհի բերել մոլորված եղբորս։ Ես պարտավոր էի կատարել հանգուցյալի կամքը, թեև ինքս շատ էլ հնազանդ որդի չէի եղել… Աստծուն է հայտնի, թե որքան աշխատեցի համոզել Միքայելին, որ իր կյանքը փոխի։ Բայց իմ բոլոր ջանքերն անցան զուր։ Միքայելն ուղղվելու փոխարեն, ավելի ու ավելի փչացավ։ Ձեզ էլ հայտնի է, որ թե ինչ վիրավորանքներ ստացավ նա, որչափ անպատվվեց և խայտառակվեց։ Ես չկարողացա ազատել նրան բարոյական անկումից, որովհետև այդ իմ ուժերից բարձր էր։ Բայց այն, ինչ որ ինձ համար դժվար էր, մի ուրիշի համար դարձավ շատ դյուրին բան… Ծայրահեղ ապականված մարդը, մի մարդ, որին բոլորը կորած էին համարում, հանկարծ, կարծես, մի գերբնական ուժով սկսեց փոխվել։ Նա թողեց անբարոյական շրջանները, հեռացավ բոլորից և ամփոփվեց ինքն իր մեջ։ Առաջվա Միքայելին տեսնողը չի ճանաչիլ այժմյան Միքայելին։ Այժմ նա բոլորովին ուրիշ մարդ է։ Սկզբում, օրիորդ, այս ինձ համար մի առեղծված էր… Այդպիսի արմատական փոփոխություն կյանքումս չէի տեսել ոչ մի մարդու մեջ, շատ-շատ կարդացել էի միայն վեպերում։ Այժմ գործն ինձ համար պարզվում է։ Խոսելով Միքայելի հետ, դիտելով հեռվից հեռու, ես այժմ գտնում եմ նրա անսպասելի, կարող եմ ասել, գերբնական փոփոխության հեղինակին… Այդ դո՛ւք եք…

Նա կանգ առավ, որովհետև նկատեց, որ իր խոսքերը խորը ներգործություն են անում օրիորդի վրա։

— Բավակա՜ն է,— արտասանեց Շուշանիկը երերուն ձայնով։

— Ինչո՞ւ ճշմարտությունը թաքցնել, քանի որ ինքներդ էլ զգում եք։ Օրիորդ, դուք ազատեցիք իմ եղբորը, և ես պարտավոր եմ հայտնել շնորհակալություն։ Բայց մի բան. մի՛ թողնեք նրան կես ճանապարհի վրա, շարունակեցեք ձեր բարերար ազդեցությունը… Սիրեցեք նրան…

Շուշանիկը ցնցվեց և, կիսով չափ տեղից վեր կենալով, խորին սրտմտությամբ արտասանեց.

— Պարոն, ի՞նչ իրավունքով եք ինձ վիրավորում…

— Ա՜խ, օրիորդ, ի սեր աստծու, իմ խոսքերը մի՛ ընդունեք վատ մտքով։ Այդ ձեզ չի սազում։ Սիրեցեք Միքայելին, որովհետև նա ձեզ սիրում է խելագարի պես։

Ա՜խ, նրան առաջարկում են սիրել մի մարդու, որի վերաբերմամբ դեռ չի հաղթել սրտում բոլոր զզվանքը։ Եվ ո՞վ է առաջարկում… Մի՞թե այս էր նրա սրտի իղձը։ Ի՞նչ պատասխանել, երբ քո անհուն տենչանքների միակ առարկան, քո երազների կենտրոնը, քո գաղտնի պաշտեցյալը, այժմ, դեմուդեմ նստած, ուրիշի զգացումների թարգման և պաշտպան է հանդիսանում։ Մի՞թե այդ մարդը ոչինչ չգիտե…

Չգիտե՞։ Ո՛չ, Սմբատը կույր չէ։ Եթե չհավատար Միքայելի նախանձին, եթե չհավատար իր նկատածներին և զգացածներին իսկ, այժմ բավական էին Շուշանիկի ակամա ցնցումները, որպեսզի զգար, թե ում համար է բաբախում օրիորդի սիրտը։

Ա՜խ, նա կարող էր արձագանք տալ այդ աղջկա զգացումներին, նա ինքը շատ անգամ է մտածել նրա մասին։ Բայց ի՞նչ իրավունքով և ի՞նչ նպատակով։ Նա կաշկանդված է հավիտյան և հենց այս պատճառով ժամանակին խեղդեց իր մեջ հղացած համակրության առաջին զգացումները, որպեսզի հետո խեղդելը դժվար չլինի։ Այժմ, իբրև ազնիվ մարդ, պարտավոր է սթափեցնել մոլորված աղջկան։

Եվ նա սկսեց նրբորեն մերձենալ խնդրի այս ամենաէական կողմին։ Նա վճռեց զոհել անձնականը, պաշտպանել Միքայելին։ Միակ միջոցն էր համեմատությունը։ Գովելով եղբորը, նա պիտի նսեմացներ իրեն։ Այսպես էլ արավ։ Հարկավ, թաքցրեց, իրեն նսեմացնելու պատճառը, բայց գիտեր, որ իր խոսքերը կունենան ցանկալի հետևանք։ Միքայելն ընդունակ է սիրել կրակոտ սիրով, չնայելով վատ անցյալին, սիրել ու տանջվել, նույնիսկ զոհվել սիրո անունով։ Դա մի հազվագյուտ հատկություն է, որով այժմ շատ քիչ երիտասարդներ կարող են պարծենալ։ Նրա հոգու մեջ կա մի չապականված անկյուն։ Այնտեղ թաքնված են ավելի խոր զգացումներ, քան մի ուրիշի ամբողջ հոգում։ Հաճախ Սմբատը համեմատում էր իրեն Միքայելի հետ և միշտ նրան է գերազանցություն տալիս։ Ո՛չ, թող չկարծի Շուշանիկը, թե նա կեղծ համեստությունից է ասում այս բոլորը։ Մի մարդ, որ ընդունակ է ծայրահեղ զգացումների, միշտ գերադասելի է մի ուրիշից, որի զգացումները «սառել են վաղուց»։ Նա, որ զգում է — ապրում է և տանջվում. նա, որ մտածում է — նիրհում է։ Բարվոք է վատ անցյալ ունենալ և մաքրել այդ անցյալը ներկայի տանջանքներով, քան ապրել հարթ ու հավասար կյանքով։ Հաճախ պատահում է, որ «լավ սկսողը վատ է վերջացնում, վատ սկսողը — լավ»։

Շուշանիկը լսում էր լուռ, աչքերը հառած դեպի անորոշ տարածություն։ Նա գուշակում էր Սմբատի միտքը։ Նա չէր հավատում այդ մարդու կողմնակի ինքնաստորացման անկեղծությանը, բայց զգում էր նրա խոսքերի նպատակը։ Նա ուզում էր ասել, թե չի կարող սիրել, ուզում է սառը ջուր ածել դիմացինի կրած տանջանքների վրա։ Ահա թե որքան դժբախտ է Շուշանիկը։ Բայց ինչու՞, մի՞թե Շուշանիկը երբևէ հանդգնել է կարծել, թե Սմբատ Ալիմյանը կարող է սիրել իրեն, «տանջվել, նույնիսկ զոհվել սիրո անունով»։ Նա ինքը և միայն ինքն է սիրել և սիրել է գաղտնի, երկյուղով։ Այժմ… նրան հասկացնում են, թե խաբված է։

— Ասացեք, ի՞նչ եք պահանջում ինձանից,— արտասանեց նա, ոտքի կանգնելով։

— Ազատեցեք եղբորս… Նա առանց ձեր սիրո չի կարող երկար ապրել։

— Ա՜հ, պարոն Սմբատ, առասպելներ մի՛ հնարեք,— գոչեց հանկարծ Շուշանիկն այնպիսի տոնով, որ դժվար էր իմանալ, ո՛րն է ավելի զորեղ նրա մեջ՝ ամոթի՞, թե՞ բարկության ձայնը։— Ձեր եղբոր համար աշխարհն ամայի չէ, որ իմ մասին մտածի… Նա երիտասարդ է, հարուստ, գեղեցիկ… իսկ ես ո՞վ եմ…

— Դուք նա եք, որի նման երկրորդը չկա մեր քաղաքում։ Դուք, երևի, ինքներդ չգիտեք՝ ո՛վ եք…

Շուշանիկը դողում էր տերևի պես։

— Ներեցեք, ես լսում եմ հորս աղաղակը… Ներեցե՛ք, չեմ կարող այստեղ մնալ… Կտեսնեն… բավական է, որքան ծաղրեցիք ինձ…

Նա հեռացավ հաստատ քայլերով, գլուխը հպարտ բարձր պահած։

Սմբատը նայեց նրա հետևից։ Որքա՜ն հպարտ է այդ աղջիկը, որքա՜ն գաղտնապահ և որքա՜ն համեստ իր արժանավորությունների վերաբերմամբ։ «Ինչո՞ւ մի տասը տարի առաջ չպատահեցի մի այդպիսի աղջկա». անցավ Սմբատի մտքով։