Քաոս/Երրորդ մաս/VII

VII

Կիզանուտ հեղուկով տոգորված փայտաշեն բուրգն այժմ մի հսկայական ջահ էր, ծայրե ի ծայր վառված, կույր տարերքի զորությանը նվիրված վիթխարի մի կերոն։ Կրակն արագ-արագ լափում էր բուրգի տախտակները, որոնք ճարճատելով արձակում էին դեպի երկինք բյուրավոր կայծեր։ Փամփուշտների պես վեր բարձրանալով, կայծերը ծխերի մեջ գործում էին կատաղի պտույտներ և թափվում աջ ու ձախ։ Գոյացել էր մի զմայլելի հրեղեն տարափ։ Երկրի վրա հողմը կայծերը ժողովում էր և, ավլելով, տանում կիտում շինությունների պատերի տակ, անկյուններում ու խոռոչներում այնպես, որպես կիտում է ձյունը փոթորկի ժամանակ։

Կային միամիտ մշակներ, որ ճգնում էին բուրգը հանգցնել ջրով, մի բան, որ անհնարին էր. կրակը ծիծաղում էր ջրի մի մազաչափ հոսանքի վրա, որ կարկաչելով դուրս էր վազում ռետինե խողովակներից, ձեռնաշարժ ջրմուղի միջոցով։ Բոցերի ահռելի լեզուները, ընդհարվելով բնության հակառակ տարրի հետ, արձակում էին դիվային քրքիջներ, կարծես, ծաղրելով թշնամու անզորությունը։ Ջուրը մի վայրկյանում շոգի դառնալով, ավելի բորբոքում էր կրակը, քան կռվում նրա հետ։

Փորձառու բանվորներն աշխատում էին նավթամբարներն ազատել հրեղեն անձրևից, առանձնապես բուրգից ոչ հեռու գտնվող գետնափոր շտեմարանը։ Մոռանալով ամեն վտանգ, նրանք ժողովվել էին հողային տանիքի վրա և թրջված թաղիքներով ծածկում էին բաց տեղերը, ուսկից դուրս էր գալիս նավթային գազը։ Մի թույլ շփում բոցի, և նավթամբարը պիտի պայթեր, օդը ցնդելով քառասուն մարդկային դիակներ։ Մի ուրիշ խումբ զբաղված էր այն երկաթե ամբարների շուրջը, որ այնքան սարսափներ էին պատճառել Շուշանիկի հիվանդ հորը։

Ազատելով Սմբատի ընտանիքը, Դավիթն անցավ տան մյուս բաժինը։ Այդ մասը բավական հեռու էր հրդեհից. այս էր պատճառը, որ Դավիթը կարևոր համարեց նախ ուրիշներին օգնություն հասցնել, ապա իր մերձավորներին։

Պատշգամբի ծայրում Դավիթը հանդիպեց քրոջը։ Այրին փոքրիկներին դուրս էր բերել այդտեղ և այժմ զբաղված էր իր լաթերով։ Նա գոռաց շփոթված այրիի վրա, բռնեց ձեռքից, ձգեց սանդուղքից ցած, գրկեց փոքրիկներից մեկին, մյուսի ձեռքից բռնեց, շտապեց դեպի բակը։ Հետո նորեն բարձրացավ պատշգամբ։ Խոհանոցի առջև տեսավ պառավ աղախնին, որ ճգնում էր դռների միջից դուրս բերել իր սնդուկը։

— Կորի՛ր, հիմար, թող այդ, ինքդ ազատվիր,— գոչեց Դավիթը,— ո՞վ կա ներսում։

— Կան, կան,— պատասխանեց պառավը, շնչասպառ և ավելի ամուր կպավ սնդուկին, որ պարունակում էր նրա լաթերը։

Հրդեհն սկսվելիս ընտանիքը քնած էր, Շուշանիկը նույնպես։ Առաջինը զարթնեց օրիորդը և զարթնեցրեց մորն ու հորաքրոջը։ Նա կարող էր իսկույն դուրս բերել փոքրիկներին, բայց մայրը չթողեց, չվստահանալով նրան։ Տիկին Աննային մեծ ջանք էր հարկավոր զարթեցնել անդամալույծին, ապա մի կերպ հագցնել վերարկուն Շուշանիկի օգնությամբ։ Մինչ նրանք զբաղված էին Սարգսով, կրակն արագ-արագ մոտենում էր։

Դավիթը վազեց ներս։ Այստեղ ծուխն այնքան թանձր չէր, որքան Անտոնինա Իվանովնայի բնակարանում։ Դավիթն անցավ եղբոր սենյակը, հավատացած լինելով, որ Շուշանիկն ու իր քույրն էլ այնտեղ են։ Այդտեղ, սեղանի վրա լամպարի մթագնած լուսո ներքո նրա աչքերի առջև բացվեց հետևյալ տեսարանը.— Աննան գրկել էր Շուշանիկին և ճգնում էր անջատել նրան Սարգսից։ Այնինչ՝ անդամալույծն առողջ ձեռը փաթաթել էր թախտի մի ոտին և գոռում էր.

— Թո՛ղ ինձ, թո՛ղ ինձ…

Արդեն քառորդ ժամ էր, որ նրանք կռվում էին, և ոչինչ չէր օգնում։ Կիսախելագարն այժմ հավատացած էր, որ հասել է օրհասական վայրկյանը և ահա նրան ուժով տանում են դուրս՝ խարույկի մեջ ձգելու։

Դավիթը հետ մղեց Աննային, բռնեց Շուշանիկի թևից և մի ուժգին թափով անջատեց նրան Սարգսից։ Պետք էր նախ առողջներին փրկել, ապա հիվանդին, որի կյանքն այլևս արժեք չուներ։ Առանց ուշ դարձնելու Շուշանիկի հուսահատական ճիչերի վրա, նա քաշեց օրիորդին դեպի դուրս։ Բայց դռների մոտ Շուշանիկն ազատվեց, հետ վազեց և նորեն գրկեց հորը։ Այժմ Սարգիսը թավալվել էր հատակի վրա։ Նրա դեմքը կորցրել էր բոլորը, ինչ որ բնական էր ու մարդկային։ Նա մի մարմնացած անասնական սարսափ էր, զոհի մատնված կենդանի, որ անիմաստ աչքերը հառած դահճի երեսին, սպասում է դանակի օրհասական հարվածին։

— Դուք փախեք, ես կբերեմ սրան,— գոչեց Դավիթը։

Եվ ուժով դուրս մղեց Աննային ու Շուշանիկին։

Այդ վայրկյանին դեպի փողոց նայող լուսամուտի ապակիները կրակի ուժից դղրդյունով փշրվեցին։ Ծուխը հեղեղի պես ներս հոսաց։ Աննան դուրս փախավ սարսափի բնազդից դրդված։ Շուշանիկը մնաց անշարժ։

Սկսվեց նորեն մի անօրինակ պայքար երեքի մեջ։ Շուշանիկը ճգնում էր հորը բարձրացնել հատակից, հայրն ամուր կպել էր թախտի ոտներին։ Դավիթն աշխատում էր նրանց անջատել միմյանցից։ Այնինչ, բոցերի առաջին ալիքներն արդեն լիզում էին լուսամուտի առաստաղը, իսկ ծուխը հետզհետե թանձրանում էր ու դառնում հեղձուցիչ։ Դավթի ուժերն սպառվում էին։ Այժմ անդամալույծն ինքն էր գրկել աղջկան իր առողջ ձեռով և այնպես ամուր, որպես երկաթե գոտի։ Այդ միակ ձեռի մեջ էր կենտրոնացել նրա քայքայված կյանքի ամբողջ ուժը, որ այնքան զորեղ է մահամերձի մեջ։ Մնում էր երկուսին միասին քաշել դուրս։ Սարգիսը կրծոտում էր Դավթի ձեռները, գլուխն ուժգին զարնում էր հատակին, գոռալով.

— Անաստված, ավազակ, մարդասպան, դահիճ, և այլն, և այլն…

Վերջապես, Դավթին հաջողվեց մի կերպ դուրս քաշել երկուսին միասին մյուս սենյակ, երբ անդամալույծի ննջարանի առաստաղն արդեն վառվել էր։ Առաջին վտանգն անցավ, բայց նրանք դեռ ազատված չէին։ Ծուխը մթագնեց նրանց աչքերը։ Ազատվելով հոր երկաթե բազկից, Շուշանիկը գոչեց.

— Դու բռնիր գլխից, ես ոտներից։ Այդպե՛ս… շո՛ւտ… շո՛ւտ… ոչինչ չեմ տեսնում…

Հազիվ նրանք երկու քայլ էին արել, Սարգիսը վերջին թափով ազատվեց նրանց ձեռներից և փռվեց հատակի վրա։ Օգտվելով վայրկյանից, Դավիթը գրկեց Շուշանիկին և բարձրացրեց ուսերի վրա, բայց ծխի թանձրության մեջ չգիտեր որ կողմն են դռները։

Ճիշտ այդ վայրկյանին երկու ձեռներ խլեցին նրանից Շուշանիկին…

Միքայելը չդիմացավ տիկին Աննայի հուսահատական աղաղակներին ու փոքրիկների լացին, վազեց վտանգի վայրը՝ հետ թողնելով Չուպրովին ու նրա ընկերներին։ Նա, այդ եսամոլ, մինչև ոսկորների ծուծն ապականված համարված երիտասարդը դիմեց դեպի մահ՝ կրակի ճանկերից խլելու համար մի աննշան, աղքատ աղջիկ…

Ամբոխը սանդուղքի վրա տեսնելով իր տիրոջը, աղաղակեց ուրախությունից ու հիացումից։ Տասնյակ ձեռներ տարածվեցին առաջ՝ նրա կենդանի բեռը խլելու։ Շուշանիկն ուշաթափվել էր Միքայելի ուսերի վրա և չէր զգում ում ձեռների մեջ է գտնվում իր կյանքը։ Նրա խիտ մազերը հերկալներից ազատվել էին ու թափվել Միքայելի ուսերի վրա, նրա տնային թեթև ու ճերմակ շրջազգեստը մրոտվել էր ու պատառոտվել։ Հոլանի բազուկներն անզոր ընկած էին Միքայելի մեջքի վրա։

Միքայելը ոչ ոքի չտվեց անշունչ մարմինը։ Իջնելով սանդուղքից, մոտեցավ Աննային և Շուշանիկին դրեց նրա ոտների առջև։

Բուրգն արդեն մերկացել էր։ Ընկավ նրա գագաթին տեղավորված երկաթե անիվը, ընկան կողերի այրվող տախտակները, և օդի մեջ ցցվեցին չորս հսկայական հրեղեն սյուներ։ Այժմ ամբոխը դիտում էր արդյոք ո՞ր կողմը պիտի ընկնեն այդ սյուները։ Մեկը թեքվել էր դեպի ստորերկրյա նավթամբարի կողմը։ Նման դեպքերում հրեղեն սյուները վարի կողմից սղոցում են նրանց անկմանն անվտանգ ուղղություն տալու համար։ Մի խումբ մշակներ, սղոցներով զինված փորձեցին մոտենալ բոցերի ահարկու աշտարակին և հետ ցատկեցին կիզիչ տաքությունից։

Միքայելն ուշադրություն չէր դարձնում հրդեհի վրա, իսկ ամեհի գազանը քանի գնում ուռչում էր ու մեծանում։ Ա՜հ, թող այրվի բոլորը, բոլորն ինչ որ այրվող է, նախ պետք է մարդկային կյանքերն ազատել։

Բոսորագույն լուսո հեղեղի մեջ նա ճանաչեց Անտոնինա Իվանովնային, վազեց դեպի նա և հարցրեց.

— Որտե՞ղ են երեխաները։

— Ուղարկեցի մի ապահով վայր։

— Բայց ինքներդ վտանգավոր տեղումն եք, փախե՛ք։

— Բոլո՞րն էլ ազատված են։

— Դավիթը ներսն է անդամալույծի հետ։

Քրտինքը հոսում էր Միքայելի երեսից։ Հագուստը թրջվել, նավթոտվել էր ու ցեխոտվել ոտքից մինչև գլուխ։ Ոչնչով չէր տարբերվում մշակներից։ Հոգնածություն չէր զգում։ Վազում էր մերթ աջ, մերթ ձախ՝ տեսնելու համար՝ որ կողմից պիտի դուրս գա Դավիթն անդամալույծի հետ։ Շուշանիկին ազատելով, զգում էր անձնազոհության մի նոր ավելի զորավոր պահանջ. փրկելով մեկի կյանքը, փափագում էր փրկել և՛ մյուսներին։

Մեկը, ամբոխը ճեղքելով մոտեցավ նրան գունատ, շնչասպառ և դողալով։

Սմբատն էր։

— Մի՛ վախենար,— ասաց Միքայելը,— թե՛ տիկինը և թե՛ երեխաներդ ազատված են։ Ահա տիկինը ամբոխի մեջ է։

Սմբատը մոտեցավ ամուսնուն։ Դավիթը ժամանակին տելեֆոնով հրդեհի մասին իմաց էր տվել քաղաք։ Սմբատը կլուբից շտապել էր հանքերը։

Անտոնինա Իվանովնայի ատամներն ահից զարկվում էին իրարու. դողում էր ամբողջ մարմնով։ Բայց չէր ուզում հեռանալ հրդեհի վայրից։ Չէ՞ որ նրա զավակներին ազատողն այժմ ինքն էր վտանգի մեջ, չէ՞ որ տմարդություն կլինի թողնել նրան անօգնական։ Կրակի ճարճատյունը, խորտակվող ու փլչող շինությունների դղրդյունը, կայծերի տարափը, ամբոխի աղաղակները, ծուխը, մուրը, արնագույն լույսերը, երկնի խավարը, երկրի ժխորը նրա աչքերի համար զարհուրելի քաոս էին գոյացրել, որի նմանը երազել անգամ չէր։ Քաոս, ուր միայն մի բան պարզ էր նրա համար— մարդու ապիկարությունը կույր տարերքների զորության դեմ։ Այժմ նավթային ճահիճը ներկայացնում էր մի հսկայական թոնիր, ուսկից բոցերը վազում էին վեր, արձակելով մի տեսակ ստորերկրյա խուլ թնդյուններ, և կորչում անհետանում երկնի սևության մեջ։

Որքան հրդեհն ընդարձակվում էր, այնքան ամբոխի շարժուն օղակը մեծանում էր ու լայնանում, որպես ծովի ալիքները մրրկի մեջ պտտվող նավի շուրջը։ Հրդեհի ու մարդկանց մեջ բացված տարածությունը ծածկվել էր տիղմի, մրի ու նավթի լպրծուն զանգվածով։ Մարդիկ սլկվում էին, սայթաքում, ընկնում, երբեմն երկնչելով որպես դիվահարներ, երբեմն բարձրաձայն գոռալով երկյուղից, մի գուցե ջարդվեն հազարավոր ոտների տակ։

Աննան շարունակ աղաղակում էր. «օգնեցեք, оգնեցեք».— նրա այրի տալը կուրծքն էր ծեծում, այս ու այն կողմ վազելով։ Ահ, ազատեցեք նրա եղբորը, որբերի միակ սննդարարին ու հովանավորին։ Չէ՞ որ նա, բացի այդ մարդուց, ուրիշ պաշտպան չունի։

Ուշքի գալով, Շուշանիկի առաջին ձգտումը եղավ, վերադառնալ նորեն այնտեղ, ուր մաքառում էր կրակի դեմ հորեղբայրն իր հորն ազատելու համար։ Բայց մայրը, բռնելով նրա թևերից, հետ քաշեց։ Նրա խիտ մազերը թափվել էին ուսերի վրա, երեսը մրոտվել էր, աչքերը, կարծես, սպառնում էին դուրս գալ շրջանակներից։ Նա ոտները զարկում էր գետնին, կատաղած կրծոտում էր արգելողների ձեռները, որ ազատվի և վազե առաջ ու ընկնե կրակի կոկորդը։ Այլևս դա այն ամոթխած, լռիկ աղջիկը չէր։ Մերձավորների վտանգալի վիճակը նրան ներշնչել էր առնական անվեհերություն։ Մերթ կատաղում էր, մերթ անիծում մարդկանց, մերթ աղերսում։ Եվ թվում էր նրան, որ ոչ ոք սիրտ ու խիղճ չունի, ոչ ոք չի կարեկցում նրան։ Ամբոխը, որ այնքան սիրել էր նրան և որին սիրել էր ինքը, նայում էր հուսահատ աղջկան և տեղից չէր շարժվում։ Իսկ կրակն արագ-արագ կլանում էր կացարանը։ Տաքությունն այնքան սաստիկ էր, որ պատշգամբին մերձենալու հնար չկար, ուր մնաց ներս մտնելը։ Նույնիսկ Չուպրովը, Ռասուլը և Կարապետը տատանվում էին, թեև բարի և համակրելի աղջկա աղեկտուր աղաղակները մորմոքում էին նրանց անվեհեր սրտերը։

Անտոնինա Իվանովնան գրկեց Շուշանիկին, բայց ի՛նչպես հանգստացներ մի զգայուն էակի, որի մերձավորներն աչքերի առջև այրվում են և գուցե արդեն այրվել են։

Նայում էր Սմբատի երեսին. մի՞թե չի կարելի որևէ խելացի կարգադրություն անել։ Սմբատը չէր համարձակվում հրամայել մշակներին՝ վտանգն արհամարհել ու նետվել կրակի մեջ։ Գիտեր, որ ոչ ոք չի լսիլ նրա հրամանը և յուրաքանչյուրի համար նախ և առաջ սեփական կյանքն է թանկ։ Մի պահ Շուշանիկի աղերսալի ձայնն այնքան ներգործեց նրա վրա, որ մտածեց. «արժե՞ այսքան ամուր կառչել կյանքին»։ Նա մի վճռական շարժումն արավ դեպի առաջ և նույն վայրկյանին նրա աչքերի առջև պատկերացան որբացած Վասյան ու Ալյոշան, պառավ մայրն արցունքն աչքերին, քույրը, եղբայրները, ամբողջ էգոիզմը մարդկային։ Ահ, ո՛չ, նա ինքնիշխան չէ, նա իրավունք չունի սեփական կյանքի վրա։

— Տղերք,— գոռաց նա բարձրաձայն,— ազատողին հազար ռուբլի…

Դարձվածն անցավ բերանե բերան։ Կիսամերկ և կիսանոթի ամբոխի համար դա մի մեծ հրապույր էր, բայց ոչ ոք չենթարկվեց նրան։

— Տղերք, երկու հազար, երեք հազար…

Դարձյալ աղմուկ, իրարանցում և ոչ մի օգնություն։

Այժմ կարող էր աճուրդը բարձրացնել՝ որքան կամենար։ Ամբոխը մի րոպեում ընտելացավ հրապույրին, մարսեց, բայց չենթարկվեց։ Նա հենց այդ առատ խոստման մեջ զգում էր վտանգի մեծությունը։ Նույնիսկ Չուպրովը հեգնորեն ժպտում էր, ցույց տալով կրակի ահարկու ալիքները։

Հանկարծ ամբոխի օղակից անջատվեց մեկը։ Նա ոտից մինչև գլուխ ներկայացնում էր նավթից ու մրից կազմված մի զանգված։ Վազեց քանի մի քայլ առաջ և, հանդիպելով բոցերի հարվածին, հետ ցատկեց։ Խլեց մի մշակից մի թրջված թաղիք, փաթաթվեց նրա մեջ և, տան շուրջը մի կիսաշրջան անելով, անհայտացավ ծխերի թանձրության մեջ։

Ամենից առաջ Անտոնինա Իվանովնան ճանաչեց նրան, ճչաց և Շուշանիկին ամուր սեղմեց կրծքին։ Քանի մի ակնթարթ անցած ասպարիզում փայլեց Չուպրովի կարմիր շապիկը և նույն վայրկյանին երևացին Ռասուլն ու Կարապետը։

Բայց ինչ էր կատարվում ներսում։

Հանձնելով Շուշանիկին Միքայելի պաշտպանությանը, Դավիթը հետ դարձավ, գրկեց անդամալույծին և ճիգն արավ նրան բարձրացնելու։ Այժմ Սարգիսը փաթաթվել էր Շուշանիկի գրասեղանի ոտքերին։ Այստեղ արդեն մութը փարատվել էր բոցերի լույսից։ Սեղանն ընկավ, բայց Սարգիսը չբաժանվեց նրանից։ Դավիթը քաշեց եղբորը սեղանի հետ միասին մինչև դռները, բայց այդ կողմից այլևս հնար չկար դուրս գալու, իսկ հակառակ կողմն արդեն կրակի մեջ էր։ Մնում էր մի ելք— քաշել Սարգսին ծայրի սենյակը, որ Դավթի ննջարանն էր։ Այնտեղից դեպի հրդեհի հակառակ կողմը կար մի լուսամուտ, փրկության միակ ճանապարհը։ Հարկավոր էր միայն չհուսահատվել և չշփոթվել։ Դավիթը սառնարյուն էր, բայց ուժերն արդեն դավաճանում էին նրան։

Նա Սարգսին մի կերպ պոկեց գրասեղանից և հիշոցների տարափի տակ քաշեց նրան ու տարավ իր սենյակը։ Այդտեղ ծուխը համեմատաբար նոսր էր։ Դավիթը մի փոքր շունչ առավ, հետո գրկեց եղբորը, բարձրացրեց և դիմեց դեպի լուսամուտ, որի փեղկերը բարեբախտաբար բաց էին։ Նույն պահին, երբ ուզում էր Սարգսին դնել լուսամուտի հատակի վրա և ինքն էլ բարձրանալ, անդամալույծը թարթափելով, աշխատեց ազատվել նրա ձեռներից ու նրան էլ թեքեց մինչև հատակ։ Գոնե ուշաթափվեր այդ մարդը։ Բայց խելագարի անասնական սարսափը նրան տվել էր գերբնական ուժ։ Կարծես, այժմ գործում էր նրա երկու ձեռն անգամ։ Երբեք Դավիթն այդ կենդանի կմախքի մեջ չէր երևակայել այդչափ ուժ. նրա ձեռները թուլացան, բաց թողեցին անդամալույծին։ Թողնել եղբորը և ազատել սեփական կյանքը, օօ՜, ոչ, նա չի կարող, ի՞նչ պիտի պատասխանե Շուշանիկին։ Իսկ դուրս տանել այդ կենդանի դիակը — այլևս անհնարին էր։ Այնինչ, բոցերը կից սենյակից մերթ ցույց էին տալիս իրենց բոսորագույն լեզուները, մերթ հետ սուզվում օձերի պես։

Լսվեց մի զորեղ ճայթյուն։ Դավիթը նայեց վեր։ Առաստաղը դեռ չէր բռնկվել. բայց միջին դռներն արդեն այրվում էին։ Վայրկյանը ճակատագրային էր։ Վերջին ուժերը ժողովելով, Դավիթը բռնեց եղբորը, բարձրացրեց, դրեց լուսամուտի հատակի վրա։ Այս արդեն մի մեծ քայլ էր դեպի փրկություն։ Դավիթը խրախուսվեց, այնինչ բոցերը, մաքառելով օդի ներհակ հոսանքի հետ, կամաց-կամաց կլանում էին հատակն ու առաստաղը։

Քրտինքը ողողել էր Դավթի ամբողջ մարմինը։ Նա բարձրացավ վերև, ձեռներից բաց չթողնելով եղբորը։ Այդ վայրկյանին լսվեց մի թնդյուն, որին հետևեցին ամբոխի աղաղակները։ Մի պահ տիրեց խավար, ապա երկիրն ավելի պայծառ լուսավորվեց։ Պարզ էր, որ կրակը բռնկել էր նավթային ամբարներից որևէ մեկն ու պայթեցրել։

Հարկավոր էր Սարգսին իջեցնել, բայց ինչպե՞ս։ Ձգել նրան վար վտանգավոր էր, լուսամուտը գետնի մակերեսից այնքան բարձր էր, որ կարող էր Սարգսի գլուխը դիպչել քարերին ու ջարդվել։ Կամ իջնել և հետո նրան իջեցնել — ավելի վտանգավոր էր. Սարգիսը վայրկյանից օգտվելով՝ պիտի թավալվեր հետ և այնուհետև այլևս փրկության և՛ ոչ մի հույս։

— Ո՞վ կա, оգնեցեք,— գոռաց Դավիթը։

Բայց ո՞վ պիտի լսեր նրա ձայնը խլացուցիչ գանգյունների մեջ, թանձր ծխի ու կրակի փոթորկված օվկիանոսում։ Այնուամենայնիվ Դավիթը հույսը չկորցրեց, գոռաց երկրորդ, երրորդ, չորրորդ անգամ, գոռաց այնքան, որ, վերջապես, ձայնը խեղդվեց կոկորդում։ Այլևս նրա ձեռները թուլացան, հուսահատ գլուխը թեքվեց կրծքին։ Փրկության եզրում նա տեսավ իր և իր եղբոր գերեզմանը մոխիրների մեջ ու մոխիրներից։

Բայց մի վերջին ճիգ ու վերջին աղաղակ ևս և ահա հրաշք. ժխորի միջից, կարծես, մեկն արձագանք է տալիս նրա ձայնին։ Այո, այդ իրականություն է։ Ահա լուսամուտի առջև նկատեց մի մարդկային կերպարանք։

Միքայելն էր. թաղիքի մեջ փաթաթված, ցեխոտ ու մրոտ ոտքից մինչև գլուխ։ Նա բռնեց անդամալույծի ոտներից, և ազատվողն իր մարմնի ամբողջ ծանրությամբ ընկավ ազատողի վրա։ Դավիթն անմիջապես վար ցատկեց, ընկավ գետնի վրա, ոտքի ելավ։ Մի վայրկյան նայեց Միքայելի դեմքին, ապշեց։ Նրա սիրտը լցվեց երախտագիտության զգացումով. ի՜նչ, այդքան բազմության մեջ միայն նա՞ եղավ անվեհեր, միայն նա՞ վճռեց նետվել դժոխքի մեջ՝ ինչ-որ երկու կիսամահ մարդկային արարածներ փրկելու։

Դավիթը կամեցավ բարձրացնել եղբորը։ Անդամալույծն արդեն ուշաթափվել էր։ Միքայելը բարձրացրեց նրա ոտները, Դավիթը՝ գլուխը, և շտապեցին դուրս բերել նրան ծխի սահմաններից։ Երկուսն էլ հոգնած էին չարաչար։ Երկիրը լպրծուն էր․ մեծ ջանք էր հարկավոր չսայթաքելու համար։ Ազատում էին մի մարդ, որի կյանքը ոչ մի բանի պետք չէր և ընդհակառակը թույն էր մերձավորների համար։

Բայց ոչ. այնտեղ, կրակից հեռու ողբում էր այդ մարդուն մի էակ, որ հավասարորեն թանկ էր Դավիթի և Միքայելի համար։

Նրանք հասան մի տեղ, ուր ծուխը հանկարծ թանձրացավ։ Բա՜, մի՞թե փրկության համար նրանք պիտի խեղդամահ լինեն։ Դեպի ո՞ր կողմ գնալ.— ա՞ջ, թե ձախ, առա՞ջ, թե հետ։ Մթություն ամենուրեք։

Միքայելն աղաղակեց և իսկույն նրա աչքերի առջև նկատվեցին երեք հսկա պատկեր։ Դարձյալ Չուպրովը, Ռասուլն ու Կարապետը։

Այլևս դժվարություն չկար։ Սարգսի անշունչ մարմինը վերցրեց Կարապետը, Ռասուլն օգնեց Դավթին։ Չուպրովը կամեցավ Միքայելին բարձրացնել իր ուսերի վրա, բայց հետ նայեց ու տեսավ, որ երիտասարդն ընկել է գետին երեսն ի վար և չի կարողանում վեր կենալ։

Նա ոտքի կանգնեցրեց Միքայելին։

— Թևիս ձեռ մի տուր,— ասաց Միքայելը և ինքը հենվեց հսկայի թևին։

Մի րոպե անցած ամենքն արդեն կրակի սահմաններից դուրս էին…