Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 12.djvu/175

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված է

մեղադրանքով դատապարավել է երկու տարվա բանտարկության (1895–1897)։ Ու–ի հոգեկան ընկճվածությունն արտացոլված է «Ռեդինգյան բանտի բալլադը» (1898) պոեմում և ետմահու լույս տեսած «De profundis» (1905) խոստովանանքում։ Ու․ հարել է իր ժամանակի գրկ–յան մեջ ու թատրոնում գոյություն ունեցած հակաբուրժ․ ուղղությանը՝ որոշ չափով կրելով սոցիալիզմի գաղափարների ազդեցությունը («Մարդու հոգին սոցիալիզմի ժամանակ», 1891)։

Ու–ի հեքիաթները («Երջանիկ արքայազնը», «Աստղային տղան») և «Արձակ բանաստեղծություններ» քնարական են, ոճով ու բովանդակությամբ՝ վեհ։ «Քենտերվիլյան ուրվականը» և «Լորդ Արթուր Սևիլի հանցագործությունը» հեգնանքով ներթափանցված բազմասյուժե նովելներ են։ XIX դ․ վերջի ինտելեկտուալ վեպի նմուշ է «Դորիան Գրեյի դիմանկարը» (1891, հայ․ հրտ․ 1972)։ Ու–ի «Պադուայի դքսուհին», «Սալոմե» (1893, հայ․ հրտ․ 1922), «Ֆլորենցիական ողբերգություն» (1895, հրտ․ 1908, անավարտ) ողբերգությունները մեծ կրքերի բանաստեղծական դրամայի վերածնման փորձեր են։ Այլ բնույթ ունեն աշխարհիկ կատակերգությունները, որոնք լի են սրամիտ պարադոքսներով և տիրող դասակարգերի բարքերի դեմ ուղղված էպիգրամներով («Լեդի Ուինդերմիրի հովհարը», 1892, «Կին, որը արժանի չէ ուշադրության», 1893, «Որքան կարևոր է լինել լուրջ» (բեմ․ 1895, հրտ․ 1899)։ Սոցիալ–քննադատական մոտիվներն ուժեղ են «Իդեալական ամուսինը» (1895, հայ․ հրտ․ 1972) կատակերգությունում։

80-ական թթ․ քննադատական հոդվածներում («Մտահղացումներ», 1891, ժող․) Ու․ լուսաբանել է ժամանակակից անգլ․ գրկ–յան իրեն առավել հարազատ երևույթները։

Ու–ի գեղագիտ․ սկզբունքները լայնորեն լուսաբանվել են հայ մամուլում՝ Գ․ Լևոնյանի, Վ․ Թոփալյանի, Ա․ Շիրվանզադեի, Մ․ Պերպերյանի և այլոց կողմից։ Ու–ի ստեղծագործություններից հայերեն են թարգմանել Մ․ Մեծարենցը, Վ․ Տերյանը, Վ․ Թեքեյանը։

Երկ․ Complete Works, L․–Glasgow, 1966․ Երկեր, Ե․, 1980։ Հեքիաթներ, Մ․, 1920։ Полн. собр․ соч․ , под ред К․ И․ Чуковского, т․ 1–4, СПБ, 1912․

Գրկ. История английской литературы, т․ 3, М․, 1958․

ՈՒԱՅԼԴԵՐ (Wilder) Թոռնտոն Նիվեն (1897–1975), ամերիկացի գրող։ Ճանաչվել է «Կաբալա» (1926) վեպով։ «Սուրբ Լյուդովիկոս արքայի կամուրջը» (1927, պուլիտցերյան մրցանակ, 1928) վիպակում և «Անդրոսցի կինը» (1930) վեպում, դիմելով պատմ․ անցյալին, Ու․ փորձել է բացահայտել մարդկային էության մնայուն ու անփոփոխ հատկանիշները։ «Երկինքն իմ նշանակման վայրն է» (1934) վեպում, «Մեր քաղաքը» (1938, պուլիտցերյան մրցանակ, 1938) պիեսում արտացոլված է ժամանակակից կյանքը։ Կենցաղային կատակերգության օրինակ է «Խնամախոսուհին» (1939) պիեսը։

1948-ին հրատարակվել է Ու–ի «Մարտյան իդոսներ» նշանավոր վեպը, որտեղ ընդգծվում է դեմոկրատիայի և բռնապետության բախումը։ 1967-ին, շուրջ 20-ամյա լռությունից հետո, Ու․ հանդես է եկել սոցիալ․ ու բարոյական հրատապ խնդիրներ առաջադրող «Ութերորդ օրը» վեպով։ Գրողի հումանիզմի լավագույն արտահայտություններից է «Թեոֆիլ Նորթ» (1973) վեպը։ Ու–ի ստեղծագործությանը բնորոշ են ռեալիստական մեծ ընդգրկումներն ու փիլ․ ընդհանրացումները։ Ս․ Փանոսյան

ՈւԱՅԼԵՐ (Wyler) Ուիլյամ (1902–1981), ամեր․ կինոռեժիսոր։ Սովորել է Լոգանի բարձրագույն առևտր․ ուսումնարանում և Փարիզի կոնսերվատորիայում։ 1921-ից աշխատել է Հոլիվուդում։ 1930-ական թթ․ 2-րդ կեսի և 40-ական թթ․ սկզբի ամեր․ կինոյում ձևավորվող սոցիալ․ դրամայի ուղղության առաջատարներից էր։ Պրոբլեմների սրությամբ աչքի են ընկնում «Փակուղի» (ըստ Ս․ Քինգսլիի, 1937), «Փոքրիկ աղվեսներ» (ըստ Լ․ Հելմանի, 1941), «Մեր կյանքի լավագույն տարիները» (ըստ Մ․ Ք․ Կանտորի, 1946), «Լ․ Բ․ Ջոնսի ազատագրումը» (ըստ Դ․ խ․ Ֆորդի, 1970) ֆիլմերը։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին աշխատել է վավերագրական կինոյում։ Ու․ էկրանավորման վարպետ է («Քերրի», ըստ Թ․ Դրայզերի, 1952, ևն)։ Բարձր ռեժիսորական մակարդակով են առանձնանում նաև նրա կատակերգական կինոնկարները՝ «Հռոմեական արձակուրդ» (1953), «Ինչպես գողանալ միլիոնը» (1966), «Ծիծաղելի աղջիկը» (1968)։

ՈՒԱՅՏՀԵԴ (Whitehead) Ալֆրեդ Նորթ (1861 –1947), անգլ․ մաթեմատիկոս, տրամաբան և փիլիսոփա։ Մաթեմատիկայի և մեխանիկայի պրոֆեսոր Քեմբրիջում և Լոնդոնում (1914-ից), Հարվարդի (ԱՄՆ) համալսարանի փիլ–յան պրոֆեսոր (1924–1937), Բրիտ․ ակադեմիայի անդամ (1931-ից)։ Նրան մեծ հռչակ է բերել Բ․Ռասելի հետ գրած «Principia Mathematica» աշխատությունը (հ․ 1–3, 1910–13)։ Ու–ի փիլ․ ստեղծագործության մեջ կենտր․ տեղ է գրավում «Պրոցես և ռեալություն» (1929) ծրագրային աշխատությունը։ Պրոցեսի հասկացությունը (պրոցեսուալ փիլ․) հաջորդաբար ընդգրկում է կեցության հիմնական ոլորտները՝ բնությունը, հասարակությունը և ճանաչողությունը։ Համաշխարհային պրոցեսի ամեն ինչ ընդգրկող (տիեզերաբանական) հասկացությունն ըմբռնվում է որպես «աստծու փորձ», որը իդեալական օբյեկտները փոխակերպում է ֆիզ․ և սոցիալ․ իրադարձությունների․ իրադարձության հասկացությունը Ու․ մեկնաբանում է որպես ժամանակի մեջ ծավալվող նպատակահարմար կարգավորված օրգանիզմ։ Գիտության խնդիրը, ըստ Ու–ի, օրգանիզմների ուսումնասիրությունն է։ Ու–ի օբյեկտիվ իդեալիստական համակարգը հավակնում է հաղթահարելու դուալիզմի բոլոր ձևերը՝ աստված և բնություն, սուբյեկտ և օբյեկտ, պատճառականություն և նպատակահարմարություն ևն։ Պատմության փիլ–յան մեջ սոցիալ․ իրադարձությունները մեկնաբանելով իբրև օրգանիզմներ՝ մի կողմից կենսաբանականացրել է հասարակական կյանքը, մյուս կողմից՝ բացարձակացրել գաղափարների և անհատների դերը։

Երկ․ An Enquiry Concerning the Principles of Natural Knowledge, Camb․, 1919; Modes of Thought, N․ Y․, 1938; The Concept of Nature, Camb․, 1920․

Գրկ․ Ф р е н к е л Г․, Злоключения идей, пер․ с англ․, М․, 1959; Х и л л Т․ И․, Современная теория познания, пер․ с англ․, М․, 1965, гл․ 9; Б о г о м о л о в АС․, Буржуазная философия США XX века, М․, 1974, гл․ 5․ Հ․ Գրիգորյան․

ՈՒԱՏՏ (Watt) Զեյմս (1736–1819), անգլիացի գյուտարար, ունիվերսալ շոգեմեքենայի ստեղծողը, Լոնդոնի թագավորական ընկերության անդամ (1785)։ 1757-ից աշխատել է Գլազգոյի համալսարանում, զբաղվել Թ․ Նյուքոմենի (անգլիացի գյուտարար) ստեղծած շոգեշարժիչի կատարելագործմամբ։ 1765-ին Ու․ կառուցել է 16 սմ տրամագիծ ունեցող գլանով փորձարարական մեքենա, իսկ 1768-ին՝ առաջին մեծ շոգեմեքենան։ «Հրամեքենաներում շոգու՝ ուստի և վառելիքի ծախսը փոքրացնելու եղանակների» համար 1769-ին ստացել է անգլ․ արտոնագիր։ 1774-ին ավարտվեց շոգեշարժիչի կառուցումը, որն արդյունավետությամբ 2 անգամ գերազանցում էր Նյուքոմենի լավագույն մեքենաներին։ Շարժիչի աշխատանքի ապահովման համար Ու․ կիրառել էր կենտրոնախույս կարգավորիչ, որպես փոխանցող մեխանիզմ՝ պահպանել ճոճանը, կիրառել պլանետար փոխանցում։ Ու․ մանրամասն հետազոտել է շոգու աշխատանքը գլանում, այդ նպատակի համար առաջինը նախագծել ինդիկատոր։ 1782-ին ընդարձակումով աշխատող շոգեշարժիչի համար ստացել է անգլ․ արտոնագիր։ Ու․ առաջադրել է հզորության առաջին միավորը՝ ձիաուժը (հետագայում նրա անունով է կոչվել նաև հզորության մյուս միավորը՝ վատտը)։ Տնտեսողաբերության շնորհիվ Ու–ի շոգեմեքենան լայն տարածում ստացավ և կարևոր դեր խաղաց մեքենայական արտադրությանն անցնելու պրոցեսում։ 1784-ից հետո իր գործարանում Ու․ զբաղվել է շոգեմեքենաների արտադրության բարելավման հարցերով։

Գրկ․ Конфедератов И․ Я․, Джемс Уатт–изобретатель паровой машины, М․, 1969․

ՈՒԲԱՆԳԻ (Ubangi, Oubangui), գետ Կենտր․ Աֆրիկայում, Կոնգոյի (Զաիր) աջ վտակը։ Հոսում է Զաիրի, Կոնգոյի և Կենտրոնա–Աֆրիկյան Հանրապետության սահմանով։ Կազմվում է Ուելե և Մբոմու գետերի միախառնումից։ Երկարությունն Ուելեի ակունքից 2300 կմ է, ավազանը՝