յին հակիրճ բանաձևումների, կոլորիտի լարված հակադրությունների, կոմպոզի– ցիոն սուր ռիթմերի, նկարելու դեկոլ ա– տիվ–լակոնիկ եղանակի ձգտումը, պրիմի– տիվ ստեղծագործության մեշ, միջնադււր– յան և արլ․ արվեստներում թարմ ազդակ– ների որոնումները։ ՖՈՏ [<հուն․ фазе (фсохо^)–• լույս], inւ– սավորվածության հնացած միավոր։ Հա– վասար է 1 սմ2 մակերեսով հավասալ ա– չափ բաշխված 1 չմ լուսային հոսքի ստ ւղ– ծած լուսավորվածությանը։ Միավորնէ րի միջազգային համակարգի ղյուքս միավո– րի հետ կապված է 1Ֆ․= 104 ք առնչու– թյամբ։ Լուսարձակող մակերևույթնէ րի ւոնսէաովությոէնը չափելու համար կիրառ– վել է ռ ա դ ֆ ո տ միավորը (104 ւմ/ 2)։
ՖՈՏԻԵՎԱ Լիդիա Ալեքսանդրով !ւա (1881 –1975), ռուս, հեղափոխ․ շարժմսն գործիչ։ Սոցիալիստ, աշխատանքի հերոս (1971)։ ՍՍԿԿ անդամ 1904-ից։ Ծնվե է ծառայողի ընտանիքում։ 1899-ից սովորել է Մոսկվայի կոնսերվատորիայում (ավար– տել է 1917-ին), 1900-ից՝ Պետերբուրգի Լ․ Ա․ Ֆաոիեա Բեստուժևյան դասընթացներում։ 1905-ից կուսակցական աշխատանք է կատարել Պետերբուրգում։ 1917-ին աշխատել է ՌՄԴԲ(բ)Կ Վիբորգյան շրջկոմում, «Պրավ– դա» թերթի խմբագրությունում։ 1918–։*0- ին՝ ՌՄՖՄՀ ԺԿԻ41 (1923-ից՝ ՄՄՀՄ ԺԿԽ) նւ քլԱՖԱՀ Բանվ․ U գյոււլաց․ պաշապա– նության խորհրդի (1920-ից4 ՌՄՖՄՀ ԱՊխ, 1923-ից՝ ՄՄՀՄ ԱՊ1ս) քարտուղար։ 1918 – 1924-ին՝ Վ․Ի․ Լենինի անձնական քարտ ււ– ղարը։ 1934-ին ավարտել է Պլանավորմսն ակադեմիան։ 1933-ից աշխատել է Գլավէ– ներգոյում, Համամիութենական ջերԱա– տեխ․ ինստ–ում, 1938-ից՝ Վ․ ի․ Լենինի Կենտրոնական թանգարանում, 1941–Վ5- ին UUSy* ՄՕՊՐ–ի Կենտկոմում։ 1956–1ւց՝ անհատական թոշակառու։ Վ․ ի․ Լենինի մասին հուշերի հեղինակ է։ Եղել է ՄՄ յԿ XXII–XXIV համագումարների պատգա– մավոր։ Պարգևատրվել է Լենինի 4, Աշ– խատանքային կարմիր դրոշի շքանշան– ներով։ ՖՈՏՈ․․․ [< հուն, փաց (cpcDtog)– լույ՚ւ], բարդ բառերի մաս, որ ցույց է տալիս լույսի կամ դրա ազդեցությունների hliui ունեցած առնչությունը (օրինակ, ֆոս ո– էչեմենտ, ֆոտոսինթեզ)։ ՖՈՏՈ ԱՌԱՁԳԱԿԱՆ ՈՒ ԹՈՒՆ, սկզբնա– պես իզոտրոպ պինդ մարմիններում հ ե– ֆորմացիայի հետևանքով օպտիկական անիզոտրոպության և վերջինիս հետ կաց– ված երկբեկման առաջացում։ Հայանաքե– րել են գերմանացի Թ․ Զեեբեկը (1813) և անգլիացի Դ․ Բրյուստերը (1816)։ Միյս– կողմանի ձգման կամ սեղմման դեպքում իզոտրոպ մարմինը ձեռք է բերում օպտի– կապես միառանցք բյուրեղի հատկություն– ներ, որի օպտիկական առանցքը համ– ընկնում է ձգման կամ սեղմման ուղղու– թյան հետ։ Օպտիկական առանցքին ուղ– ղահայաց ուղղությամբ սովորական և ոչ սովորական ճառագայթների բեկման ցու– ցիչների տարբերությունը՝ n0–ne=Ko, որտեղ cr-ն նորմալ մեխանիկական ա– րումն է, K-ն՝ նմուշի նյութից կախված համեմատականության գործակիցը։ Ավե– լի բարդ դեֆորմացիաների դեպքում մար– մինը նմանվում է օպտիկապես երկ– առանցք բյուրեղի։ ՖՈՏՈ ԴԻ ITU ԴՐՈՒԹՅՈՒՆ, տես Կիսա– հաղորդչային ֆոտոէչեմենտ։
ՖՈՏՈԴԻՈԴ, օպտիկական ճառագայթումն էլեկտրական ազդանշանի փոխակերպող ֆոտոէւեկտրոնային կիսահաղորդչային սարք։ Գործողությունը հիմնված է վենտի– լային ֆոտոէֆեկտի վրա։ Ֆ․ պատ– րաստում են Si, Ge տարրերից և GaAs, InSb, InP, CdS, CdTe միացություններից։ Կիրառվում է ավտոմատիկայի և օպտի– կական կապի համակարգերում՝ թույլ լուսային և ինֆրակարմիր ազդանշաննե– րի գրանցման համար։ Օպտիկական պատկերների գրանցման համար օգտա– գործվում են բազմատարր ֆոտոդիոդա– յին մատրիցներ։ Ր, Կարապետյան
ՖՈՏՈԷԼԷԿՏՐԱԿԱՆ ԳԵՆԵՐԱՏՈՐ, ա ր ե– վային մարտկոց, լուսային ճա– ռագայթման էներգիան էլեկտրականի փո– խակերպող սարքավորում։ Ֆ․ գ–ում էլեկ– տրական հոսանքն առաջանում է այն պրո– ցեսների հետևանքով, որոնք տեղի են ու– նենում ֆոտոէչեմենտի վրա լուսային ճա– ռագայթների ընկնելու դեպքում։ Առավել արդյունավետ են հաղորդիչի և լուսազգա– յուն կիսահաղորդչային սարքի (օրինակ, սիլիցիում) սահմանում կամ տարբեր հա– ղորդիչների միջև էլեկտրաշարժ ուժի գըր– գըռումով Ֆ․ գ–ները։ Ֆ․ գ–ի՝ 1 մ2 մակերե– վույթից ստացվող հզորությունը հասնում է 200–300 Աա–Ի, Օ․ գ․ գ–ն՝ 10–20%։ Կիրառվում է տիեզերական ապարատնե– րում, ավտոմատ օդերևութաբանական կայաններում։ Ֆ ՈՏ ՈԷԼ ԵԿ ՏՐԱԿԱՆ ԵՐԵՎՈՒՅԹՆԵՐ, ար– տաքին էլեկտրամագնիսական ճառա– գայթման ազդեցությամբ նյութում տեղի ունեցող էլեկտրական երևույթներ (էլեկ– տրահաղորդականության փոփոխություն, էլշու–ի առաջացում, էլեկտրոնների առա– քում)։ Երբ ֆոտոնի էներգիան բավարար է միայն ատոմի գրգռման համար, դիտ– վում է նյութի դիէյեկտրիկ թափանցեւիու– թյան փոփոխություն՝ ֆոտոդիէլեկ– տրիկ երևույթ։ Եթե կլանված ֆո– տոնի էներգիան գերազանցում է արգել– ված գոտու լայնությունը, առաջանում են հավելյալ էլեկտրոն–խոռոչային զույգեր, այս երևույթը կոչվում է ֆ ո տ ո– հաղորդականու թյուն։ Ֆ․ ե–ից է ֆոտովոլտային երևույթը4 կիսա– հաղորդիչի լուսավորված և չլուսավորված մակերևույթների միջև պոտենցիալների տարբերության4 ֆոտոէլեկտրա– շ ա ր ժ ու ժ ի հայտնվելը, որը պայմա– նավորված է էլեկտրոնների և խոռոչների առաջացման անհամասեռությամբ։ Լից– քակիրների կոնցենտրացիաների տար– բերությունը լուսավորված և չլուսավոր– ված տիրույթներում հանգեցնում է լից– քակիրների դիֆուզիոն հոսքերի առա– ջացման և հավասարակշռության վիճակում պոտենցիալների տարբերության (դ ի– ֆուզիոն ֆոտոէլեկտրպշարժ ու ժ ի)։ Համասեռ կիսահաղորդիչներում ֆոտոէլշու առաջանում է նաև այն դեպ– քում, երբ լուսավորման հետ միաժամա– նակ կիսահաղորդիչը սեղմվում է որևէ ուղղությամբ (ֆոտոպիեզոէլեկ– տրական երևույթ)։ Բաղադրու– թյամբ անհամասեռ կամ անհամասեռ լեգիրված կիսահաղորդիչներում ինչպես նաև կիսահաղորդիչ–մետաղ, հետերոան– ցումային, p–ո– անցում համակարգե– րում առաջանում է արգելքային (փակա– նային) ֆոտոէլշու։ Արտաքին մագնի– սական դաշտում գտնվող կիսահաղոր– դիչի լուսավորման դեպքում տեղի է ունենում ֆոտոմագնիսա էլեկ– տրական երևույթ (Կիկռին–Նոս– կովի երևույթ), երբ կիսահաղորդիչում առաջացած էլեկտրական դաշտն ուղղված է մագնիսական դաշտին և լիցքակիր– ների հոսքի ուղղությանը ուղղահայաց և համեմատական է մագնիսական դաշտի լարվածությանն ու լուսային հոսքի ին– տենսիվությանը։ Մեծ էներգիայու ֆոտոն– ների ազդեցությամբ հեղուկի կամ պինդ մարմնի ատոմներից կամ մոլեկուլներից պոկված էլեկտրոնները կարող են հաս– նել մարմնի մակերևույթին և, հաղթա– հարելով պոտենցիալ արգելքը, դուրս գալ նյութի սահմաններից (տես Ֆհտոէչեկ– տրոնային էմիսիա)։ Գրկ․ Рыбкин С․ М․, Фотоэлектриче– ские явления в полупроводниках, М-, 1963; Аут И․, Генцов Д․, Герман К․, Фотоэлектрические явления, пер․ с нем․, М․, 1980․ Ա․ ԿիՈակոսյան Ֆ ՈՏ ՈԷԼԵԿ ՏՐՈՆԱՅԻՆ ԲԱԶՄԱՊԱՏԿԻՉ, էւեկտրավակուոնմային սարք, որում լուսային ազդանշանը փոխակերպվում է էլեկտրոնների հոսքի (ֆոտոէւեկտրոնա– յին էմիսիա), իսկ վերջինս ուժեղացվում է երկրորդային էչեկտրոնային էմիսիայի շնորհիվ։ Ֆ․ բ․ բաղկացած է ֆոաոկաթո– դից, բազմապատկիչ հարմարանքից և կոլեկտորից (անոդից)։ Ֆոտոէլեկտրոն– ների բազմապատկումը կատարվում է դինոդային համակարգի, հատուկ խողո– վակի կամ միկրոանցուղային թիթեղի օգնությամբ։ Ֆ․ բ–ները կիրառում են թույլ, կարճատև և արագ փոփոխվող լուսային ազդանշանների չափման հա– մար՝ լազերային ընդունիչներում, աստ– ղային լուսաչափության մեջ, միջուկային սպեկտրոսկոպիայում, տիեզերանավերի աստղային կողմնորոշման համակարգե– րում։ Մ․ Լորիկյան
ՖՈՏՈԷԼԵԿՏՐՈՆԱՅԻՆ ԷԱԻՍԻԱ (արտա– քին ֆոտոէֆեկտ), էլեկտրամագնիսական ճառագայթման ազդեցությամբ պինդ մար– միններից կամ հեղուկներից էլեկտրոննե– րի առաքումը վակուում կամ այլ միջա– վայր։ Ֆոտոնների կլանման հետևանքով նյութում առաջանում են բարձր էներգիա– յով ազատ էլեկտրոններ, որոնց մի մասը, հասնելով մակերևույթին, դուրս է գալիս նյութի սահմաններից։
