Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/420

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված չէ

որ միկրոմասնիկնհրը լույսի նման ունեն երկակի՝ մասնիկային ու ալիքային բնույթ։ Տարրական մասնիկների դիֆրակցիայի ուսումնասիրությունը մեծ նշանակություն ունի ոչ միայն նրանց հատկությունների, այլև նյութի կառուցվածքի ևետազոաման համար։ Գբկ․ Շպոլսկի է․ Վ․, Ատոմային ֆի–զիկա, հ․ 1, Ե․, 1958։ Բլոխինցև Դ․ Ի․, Քվանտային մեխանիկայի հիմունքները, Ե․, 1968։ Пинскер 3․ Г․, Дифракция электронов, М․–Л․, 1949․ Վ․ Հւսվունջյւսն

ԴԻՖՐԱԿՑԻԱ ՌԵՆՏԳԵՆՅԱՆ ՃԱՌԱ–ԳԱՅԹՆԵՐԻ, ռենտգենյան ճառագայթնե–րի ցրումը նյութի Էլեկտրոնների հետ փոխազդելիս, առանց ալիքի երկարու–թյան վւաիոխության ցրված երկրորդային ալիքների ինտերֆերենցիայի արդյունք։ Ցրումը կարող է հանգեցնել նաև ալիքի երկարության փոփոխության (տես Քոմփ– թոնի էֆեկա)։ Ցրված ճառագայթների ուղղությունը և ինտենսիվությունը կախ–ված են ցրող նյութի ներքին կառուցված– քից (էլեկտրոնների բաշխումից)։ Դ․ ո․ ճ․ Բերիլի բյուրեղից ստացված դի–ֆրակցիոն պատ–կեր (լաուեգրամ) (որպես դրանց ալիքային բնույթի ապա–ցույց) փորձով դիտելու համար բյուրեղի տարածական ցանցն օգտագործևլու գա–ղափարը տեսականորեն մշակել է Մ․ Լաու– են (1912)։ Բյուրեղում ցրող կենտրոննե–րի (ատոմներ, իոններ) հևռավորությու– նը ռենտգենյան ճառագայթների ալիքի երկարության կարգի մեծություն է (1А), ուստի, ռենտգենյան ճառագայթների հա–մար բյուրեղը բնական եռաչափ դիֆ– յւակցիոն ցանց է։ Դիֆրակցիոն մաքսի– մոււՈւերի ուղղությունները որոշվում են Լաուեի պայմաննևրով՝ a(cosa–cosao) = pX, b(cos |3–cos (3o)=qX, c(cosY-–cosvo)=rX, ուր a, b, c-ն բյուրե–ղային ցանցի պարբերություններն են երեք առանցքների ուղղությամբ, a0, խ, Уо-Կ ընկնող, իսկ a, թ, у-ն՝ ցրված ճա–ռագայթների կազմած անկյուններն են բյուրեղի առանցքների հետ, X-ն ալիքի երկարությունն է, իսկ p, q, r-ը ամբողջ թվեր են։ Ու․ Բրեգը և 6ու․ Վուլֆը բյուրեղի տա–րածական ցանցից ռենտգենյան ճառա–գայթների դիֆրակցիան մեկնաբանեցին որպես ատոմային հարթությունների հա–մակարգերից ռենտգենյան ճառագայթնե–րի ընտրողական (սելեկտիվ) անդրա–դարձում (տես Բրեգ–Վոււֆի․ պայման)։ Անշարժ միաբյուրեղներից Դ․ ռ․ ճ․ ստաց– վում է ճառագայթների բազմերանգ փըն– ջի (նկ․), իսկ բազմաբյուրևղներից՝ մեն– երանգ փնջի դեպքում։ Ռենտգենյան ճա–ռագայթների դիֆրակցիայի երևույթն ըն–կած է ռենտգենակառուցվածքային վեր–լուծության և ռենտգենյան սպեկտրոսկո–պիայի հիմքում։ Դ․ ռ․ ճ․ դիտվում է նաև, երբ ճառագայթ–ները ցրվում են ամորֆ մարմիններից, հեղուկներից կամ գազերից։ Այս դեպքում ինտենսիվության վւոփոխության կախու–մը ցրման անկյունից արտահայտվում է նմուշի միջով անցնող ճառագայթների Փնջի շուրջն առաջացած մեկ կամ մի քանի լայն օղակներով (հ ա լ ո), որոնց դիրքը կախված է նյութի մոլեկուլների միջին հեռավորությունից կամ մոլեկուլի ատոմ–ների հեռավորություններից։ Դ․ ռ․ ճ․ ստացվում է նաև օպտիկական դիֆրակ–ցիոն ցանցով, եթե ճառագայթների սահքի անկյունը ցանցի նկատմամբ Փոքր է լրիվ անդրադարձման անկյունից։ Գբկ․ Боровский И․ Б․, Физичес–кие основы рентгеноспектральных исследо–ваний, М․, 1956․ Վ․ Հավանջյան

ԴԻՖՐԱԿՑԻՈՆ ՅԱՆՅ, հավասարահեռ միանման զուգահեռ խազերով հարթ կամ գնդային սահմանափակ մակերևույթ (թավւանցիկ կամ անդրադարձնող), լի–նում է նաև տարածական (օրինակ, բյու–րեղային ցանցը ռենտգենյան ճառագայթ–ների համար)։ Դ․ ց․ անկանոն է, եթե անցքերն ու արգելքները չունեն որոշակի դասավորություն (մասնիկների կուտա–կումները, մառախուղի կաթիլները)։ Դ․ ց–ի հարևան խազերի հեռավորությունը կոչվում է ցանցի պարբերություն (d)։ Ցանցի վրա ընկնող լույսի զուգահեռ ճա–ռագայթների փունջը դիֆրակցիայի է են–թարկվում (տես Դխֆրակցիա չույսի․)։ Դիֆրակցիոն պատկերը կազմված է կըտ– րուկ մաքսիմումներից, սրանց միջև ըն–կած են N-1 մինիմումներ և N-2 երկրոր–դային մաքսիմումներ, որոնց ինտենսի–վությունը շատ Փոքր է գլխավոր մաքսի–մումների համեմատ (նկ․ 1)։ Գլխավոր Նկ․ 1 մաքսիմումների դիրքը որոշվում է ցանցի հիմնական հավասարումից՝ A = d(simJ)+ + sinqp)=mX, ուր A-ն հարևան խազևրի (տարրերի) եզրային ճառագայթների ճա–նապարհների տարբերությունն է, փ–ն ճառագայթների անկման, ср-ն դիտման անկյունն է (նկ․ 2), X-ն՝ լուսային ալիքի երկարությունը, իսկ m-ը ամբողջ թիվ է (ա=0, ±1, ±2, ․․․) և կոչվում է ս պ և կ– in ը ր ի կարգ։ Դ․ ց․ բազմերանգ ճա–ռագայթներով լուսավորելիս՝ յուրաքան–չյուր ա=^=0 արժեքին օբյեկտիվի կիզակե– տային հարթության վրա համապատաս–խանում է ինքնուրույն սպեկտր։ Երբա=0, ալիքի բոլոր երկարությունների համար Նկ․ 2 գլխավոր մաքսիմումները համընկնում են, և սպեկտր չի դիտվում։ Ինտենսիվության արդյունարար բաշխումը անվերջությու–նում կամ օբյեկտիվի կիզակետային հար–թության վրա որշվում է I<p=r(d, ճ, փ, փ)- 5=8 * 1" առնչությամբ, որտեղ N-ը ցանցի խազերի թիվն Է, իսկ у=яДД։ Г անդամը որոշում է ցանցի առանձին տարրի ազդեցությունը, 1"-ը՝ ցանցի բոլոր N տարրերից եկող ալիքների փոխ–ազդեցությունը։ Նեղ զուգահեռ ճեղքե–րով հարթ ցանցի համար (նկ․ 3) I՛ = = ոՐտեԴ U==X ‘ sin(P) (a-ն ցանցի առանձին տարրի լայնությունն Է, իսկ Io-ն ինտենսիվությունն է ս=0 դեպքում)։ m կարգի սպեկտրային գծերի Im ինտենսիվությունը համեմատական է N2/m2 և նվազում է m-ի մեծացմամբ։ Խա–զերի հատուկ տեսքի Դ․ ց–ով (է 2 ե– լ և տ) հաջողվում է ստանալ ինտենսի–վության կենտրոնացում (մինչև 70%) ա=ք=0 որևէ սպեկտրում՝ թուլացնելով մնա–ցած (գլխավորապես m=0j կարգերը։ Որպևս սպեկտրային սարք օգտագործ–վող Դ․ ց–ի հիմնական բնութագրերն են d<p m անկյունային դիսպերսիան՝ = ^-g(p , ն լուծունակությունը* R=-^- (бХ-ն հա–վասար ինտենսիվության դեռևս ջոկելի սպեկտրային երկու գծերի ալիքի երկա–րությունների տարբերությունն է)։ Ցանցի հավասարումից որոշելով бХ-ն, լուծ–ունակության համար կստանանք R=mN = = Ւյ–^-(տափ+տափ) առնչությունը, այս–տեղից երևում է․ որ լուծունակությու–նը որոշվում է ցանցի ընդհանուր Nd լայ–նությամբ։ Գոգավոր Դ․ ց․ ունի կիզակե–տող հատկություն և կիրառելի է հիմնա–կանում ուլտրամանուշակագույն տիրույ–թում։ Դ․ ց․ կիրառվում է սպեկտրային մի շարք սարքևրում, ինչպես նաև օպտի–