բարությունները ու առևանգումները–մի խոսքո՛վ նույն հին հայկական հարցը։
Եվ պարբերաբար եվրոպական պետությունների, շահերի դիմաց, լուսավոր մարդկության խղճմտանքի դիմաց, ամբողջ հայության մորմոքվող սրտի դիմաց ծառանում է էդ արյունոտ ու արցունքոտ հարցը։ Այժմ էլ ահա նորից բարձրացել է նա սրբազան ահավորությամբ։ Ի՞նչպես պետք է վճռվի նա և էդ մնացած մասում։
Առաջին պատասխանը, որ բխում է գործի հիմնավոր ծանոթությունից, ասում է.
— էս օրվան մնացածն էլ պետք է վճռվի էնպես, ինչպես որ վճռվել է մինչև այժմ։
Բայց էստեղ մի մեծ հարց։
— Ո՞վ կուզի դրա առաջն առնի և ո՞վ է կարող։
Եվ ահա, հարցի պատմությանն ու ընթացքին հետևելով, եկանք կանգնեցինք էնտեղ, որ հայկական հարցի մնացորդն էլ պետք է լուծի Ռուսաստանն էնպես, ինչպես լուծել է մինչև այժմ, կամ ուրիշ խոսքով, եկանք կանգնեցինք Խոյ ու Մակու։ Եվ ահա սահմանի մյուս կողմը թյուրք կառավարությունը, որ միշտ խաղացրել է եվրոպական պետություններին, լավ գիտենալով, որ նրանք ՛էլ են խաղ անում, աճապարանքով հրամանագրում է իր պաշտոնյաներին—խաղաղություն պահպանել հայկական նահանգներում, թե չէ ռուսը անց կկենա։
էսպեսով ամբողջ աշխարհքը գիտի, որ թե․․․ ռուսն անց կկենա։
Թուրքը երբեք չի կարողացել և այժմ էլ չի կարող առնել ռուսի առաջը։ Հապա ո՞վ կուզենա առնել ռուսի առաջը։
Եվրոպական մեծ պետությունները կուզենան։
Նրանք են միշտ պաշտպանել թուրքին ռուսի դեմ և կարող է պատահել, որ նորից նրանք պաշտպանեն։
— Արդյոք թուրքի սիրո՞ւց։
— Ո′չ։
Գուցե հայերիսն մարդավայել օր ու կյանք տալու՛ համար;
— Երբե՛ք
