նիձեն իր «Վրաստանի պատմություն» երկի մեջ շարադրել է VI–XVII դդ․ պատ– մությունը։ XVIII դ․ խմբագրվել է XII դ․ ստեղծված «Քարթլիս ցխովրեբան» («Վը– րաստանի կյանքը»)։ Վրաց․ ֆեոդ, պատ– մագիտության խոշորագույն ներկայացու– ցիչը Ռուսաստանում ապրող Վախուշտին էր։ Հետագայում վրաց․ պատմագիտու– թյան մեջ ուժեղացան ազգայնական մի– տումները։ Աղրբեշանում XVIII դ․ կազմվել են կա– ռավարողներին փառաբանող պալատա– կան ժամանակագրություններ։ XVIII –XIX դդ․ մոլդավ․ պատմագի– տության զարգացմանը մեծապես նպաս– տել են Դ․ Կանտեմիրի, Ա․ Հաժդեուի, Մ․ Շիմանովսկու, Ա․ Զաշչուկի և այլոց աշխատությունները։ XIX դ․ վերելք ապրեց բելոռուս, պատ– մագիտությունը։ Ի․ Գրիգորովիչը կազմել է բելոռուս, առաշին հնագրական ժողո– վածուն։ Բելոռուսիայի և Լիտվայի պատ– մության ուսումնասիրությամբ զբաղվել են լիբերալ–բուրժ․ ուղղության ներկայա– ցուցիչներ Լյուբավսկին, Ի․ Լապպոն և ուրիշներ։ Լիտվ․ պատմագիտության մեջ տիրա– պեւոել են ֆեոդալամիապետ․ U ռոման– տիկ ուղղությունները։ XIX դ․ կեսին էս– տոնիայում և Լատվիայում սաղմնավորվել է ազգ․ պատմագիտությունը։ էստոն, դե– մոկրատ․ պատմ․ մտքի ներկայացուցիչ– ներն էին Կ․ Յակոբսոնը, Ֆ․ Կրեյցվալդը։ ճորտատիրության և գերմ․ բարոնների բռնության քննադատությամբ հանդես են եկել «երիտասարդ լատիշները»՝ բուրժ․ ազզ․-լիբերալ հոսանքի ներկայացուցիչ– ները, որոնք կողմնորոշվել են դեպի Ռուսաստանը։ XIX դ․ 2-րդ կեսին –XX դ․ սկզբին լի– բերալ–բուրժ․ ուղղության կովկասագետ– ները՝ Ս․ Եղիազարյանը, Ս․ Ավալիանին, Ի․ Սեգալը U ուրիշներ,, ուսումնասիրել են գյուղացիության կենցաղը, գյուղական համայնքը։ Հայ պատմագիտության հե– տագա զարգացմանը նպաստել են Ղ․ Ալի– շանը, Ս․ Պալասանյանը, Մկրտիչ էմինը, Քերովբե Պատկանյանը, Կարապետ Եզ– յանը,Մ․ Գարագաշյանը, Լեռն, Մ․ Օրման– յանը, Ա․ Երիցյանը, Ն․ Ադոնցը և ուրիշ– ներ։ Վրաց․ բուրժ․ պատմագիտության հայտ– նի ներկայացուցիչն էր Դ․ P․ Բաքրաձեն։ Հեղափոխ․ դեմոկրատներ Ի․ ճավճավա– ձեն, Ա․ Ծերեթելին U ուրիշներ, հան– դես են եկել ճորտատիրության, վրաց հասարակության հետադեմ ուժերի դեմ։ Միշին Ասիայում XVIII դ․ կազմվել են պալատական ժամանակագրություններ։ Միշին Ասիան Ռուսաստանին միանալուց հետո գրվել են ուսումնասիրություններ Միշին Ասիայի պատմության և հնագիտու– թյան վերաբերյալ։ XIX դ․ 80-ական թթ․ ռուս, պատմագի– տության մեջ առաջացավ մարքսիստ, ուղ– ղությունը, որը սկզբում կապված էր «Աշ– խատանքի ազատագրության» խմբի և ռուս նշանավոր մարքսիստ Գ․ Վ․ Պլեխա– նովի գործունեության հետ։ Գ․ Պլեխա– նովը առաշինն էր Ռուսաստանում, որ պատմ․ ընթացքը դիտեց մատերիալիզմի դիրքերից, սկսեց մշակել Ռուսաստանում պրոլետարական հեղաՓոխ․ շարժման, ռուս, հեղափոխ․ դեմոկրատ, հասարակա– կան մտքի պատմությունը։ XIX դ․ 90-ական թթ․ 2-րդ կեսին սկսվեց պատմագիտության լենինյան էտապը։ Վ․ Ի․ Լենինն իր աշխատություններում լուսաբանեց ռուս, և համաշխարհային պատմության մի շարք արմատական հար– ցեր։ Նա հիմնավորեց Ռուսաստանի միջ– նադարյան պատմության մեջ ֆեոդալիզմի գոյության տեսությունը և տվեց նրա պար– բերացումը, մշակեց ռուս, հեղափոխ․ և ազատագր․ շարժման պարբերացումը, հե– տազոտեց ցարիզմի ներքին և արտաքին քաղաքականությունը,հեղափոխ․ շարժման և ռուս, հեղափոխ․ սոցիալ–դեմոկրատիա– յի պատմությունը են։ Ատեղծեց իմպե– րիալիզմի մասին տեսությունը, զարգաց– րեց սոցիալիստ, հեղափոխության մասին մարքսիստ․ տեսությունը։ Մարքսիստ, պատմագիտության հաստատման գոր– ծում կարեոր նշանակություն ունեցան պատմ․ գիտության մեջ կուսակցականու– թյան, իրադարձությունների գնահատման ժամանակ դասակարգային մոտեցման վերաբերյալ Լենինի մշակած սկզբունք– ները, ազնվականական, բուրժ․, մանր– բուրժ․ պատմագիտության քննադատու– թյունը։ Պատմության մարքսիստ, ըմբըռ– նումն արտահայտվեց Ա․ Շահումյանի, Ա․ Ապանդարյանի, Ա․ Մյասնիկյանի, Ն․ Բատուրինի, Վ․ Վորովս1լու, Ա․ Լունա– չարսկու, Վ․ Միցկյավիչյուս–Կապսուկա– սի, Լ․ Յանավիչյուսի,Պ․ Դաուգեի, Վ․ Կեց– խովելու, Ա․ Ծուլուկիձեի և այլոց գործե– րում։ Մ․ Պոկրովսկին գրեց Ռուսաստանի պատմության մարքսիստ, առաջին ընդ– հանրացնող աշխատությունը։ Հոկտեմբերյան սոցիալիստ, մեծ հեղա– փոխության հաղթանակով սկզբնավորվեց սովետ, պատմագիտությունը։ Նրա մեթո– դաբանական հիմքը լենինյան տեսական ժառանգությունն է։ Հոկտեմբերյան հե– ղափոխությունից հետո գրած մի շարք աշխատություններում («Պետություն և հե– ղափոխություն», «Աովետական իշխանու– թյան հերթական խնդիրները», «Պրոլե– տարիատի դիկտատուրայի մասին» են) Լենինը զարգացրեց հասարակության զարգացման մարքսիստ, տեսությունը, հիմնավորեց սոցիալիստ, հեղափոխու– թյան և սոցիալիզմի կառուցման օրինաչա– փությունները, ուսումնասիրեց տնտեսու– թյան և քաղաքականության հարաբերու– թյունը պրոլետարիատի դիկտատուրայի պայմաններում, ժող․ զանգվածների և պետության դերը կապիտալիզմից սո– ցիալիզմին անցման ժամանակաշրջանում են։ Երիտասարդ մարքսիստ պատմաբան– ների գաղափարական ձեավորման հա– մար մեծ նշանակություն ունեցան Լենինի երկերի առաջին (1920–26), երկրորդ և երրորդ (1925–32) հրատարակություն– ները։ 1920–30-ական թթ․ հիմնականում ձեավորվեց սովետական մարքսիստ, պատմ․ դպրոցը, որի առավել հայտնի ներկայացուցիչներն էին նախահեղափոխ․ Ռուսաստանի և ԱԱՀՄ հասարակական– անա ․ պատմության բնագավառում՝ Ն․ Ավ– դեեը, Վ․ Միլյուտինը, Ա․ Պանկրատովան, Մ․ Պոկրովսկին և ուրիշներ, կոմկուսի ե Ռուսաստանում հեղափոխ․ շարժման պատմության բնագավառում՝ Ա․ Բուբնո– վը, Օ․ Վարենցովան, Վ․ Նեսկին և ուրիշ– ներ, ընդհանուր պատմության բնագավա– ռում՝ Վ․ Վոլգինը, Ն․ Լուկինը, Ֆ․ Ռոտ– շաեյնը և ուրիշներ։ Աստիճանաբար մարք– սիզմի դիրքերն էին անցնում նախահե– ղափոխ․ բուրժ․ դպրոցի պատմաբաններ Ա․ Բախրուշինը, Բ․ Գրեկովը, Հ․ Օրբելին և ուրիշներ։ Մարքսիզմին մոտեցան Վ․ Բարտոլդը, Բ․ Վլադիմիրցովը, Ե․ Տառ– լեն և ուրիշներ։ Ռազմ, պատմության հար– ցերը մշակում էին Ա․ Զայոնչկովսկին, Վ․ Նովիցկին, Ա․ Ավեչինը և ուրիշներ։ 1918-ին Լենինի գործուն մասնակցու– թյամբ ստեղծվեց հասարակական գիտու– թյունների սոցիալիստ․ ակադեմիան (1924–36-ին՝ կոմունիստ, ակադեմիա), որը դարձավ սովետ, պատմ․ գիտության կենտրոն։ 1919-ին հիմնվեց նյութական մշակույթի պատմության պետ․ ակադե– միան (1937-ից՝ նյութական մշակույթի պատմության ինստ․, 1959-ից՝ հնագիտու– թյան ինստ․)։ 1920-ին կազմվեցին Հոկ– տեմբերյան հեղափոխության և կոմկու– սի (իստպարտ), Ռուսաստանում արհմիու– թենական շարժման (իստպրոֆ), 1921-ին՝ երիտասարդական շարժման (իստմոլ) պատմությունն ուսումնասիրող հանձնա– ժողովներ։ 1921-ին ստեղծվեցին Կ․ Մարք– սի և Ֆ․ էնգելսի ինստ–ը (1956-ից՝ ԱՄԿԿ ԿԿ կից մարքսիզմ–լենինիգմի ինստ․), կարմիր պրոֆեսուրայի ինստ–ը (ԿՊԻ)՝ մարքս–լենինյան փիլիսոփայության, քա– ղաքատնտեսության և պատմության գիտ․ ու մանկավարժ, կադրեր պատրաստելու համար։ 1922-ին առաջացավ Համառու– սաստանյան արեելագիտական գիտ․ ասո– ցիացիան։ 1929-ին ստեղծվեց պատմու– թյան ինստ–ը։ 1920-ական թթ․ սկզբից սկսեցին լույս տեսնել պատմության վե– րաբերյալ հոդվածներ հրապարակող մի շարք մարքսիստ, ամսագրեր։ 1920-ական թթ․ կեսից սովետական պատմաբանները սկսեցին մասնակցել միջազգային գիտա– ժողովներին։ Աովետական պատմ․ գիտության հետա– գա զարգացման համար կարեոր նշանա– կություն ունեցան ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ և ԺԿՒ* որոշումները (1*934–36) պատմության ուսումնասիրության և դասավանդման վե– րաբերյալ։ Համալսարաններում վեր– ստեղծվեցին պատմության ֆակ–ները, 1936-ին ստեղծվեց ԱԱՀՄ ԴԱ պատմու– թյան ինսա–ը։ Հրատարակվեցին պատմու– թյան դասագրքեր։ Մ․ Գորկու նախաձեռ– նությամբ սովետական պատմաբանները սկսեցին մշակել գործարանների և ֆաբ– րիկաների պատմությունը։ Հրատարակ– վեցին կոլեկտիվ խոշոր աշխատանքներ («ԱԱՀՄ–ում քաղաքացիական պատերազ– մի պատմություն», հ․ 1–2, 1936–42, «Դիվանագիտության պատմություն», հ․ 1–3, 1941–45)։ Հայրենական մեծ պատերազմի տարի– ներին սովետական պատմաբանները գա– ղափարական պայքար մղեցին գերմ․ ֆա– շիզմի պատմ․ ըմբռնման, նրա կողմից համաշխարհային պատմ․ ընթացքի և սլա– վոն․ ժողովուրդների պատմության կեղծա– րարության դեմ։ Միաժամանակ ընդլայն– վեց ԱԱՀՄ ժողովուրդների, արմ․ և հվ․
