ստեղծած եթերային եղանակով առաջինն է իրականացրել սպիտակուցների ճեղք– ման արգասիքների որակական և քանա– կական վերլուծությունը, հայտնաբեր ել մի քանի ամինաթթու, փորձով ապացացել, որ սպիտակուցներում ամինաթթո ները կապված են պեպտիդային կապով, սրնթե– զել 18-անդամանի պռլիպեպտիդ (։907)։ Նոբելյան մրցանակ (1902)։
ՖԻՇԵՐ (Fischer) Հանս Օյգեն (H81 – 1945), գերմ․ քիմիկոս–օրգանիկ և կէնսա– քիմիկոս, բժշկագիտության դոկտոր (1908)։ Ավարտել է Մարբուրգի համալ– սարանը (1904)։ Եղել է Ինսբ ւուկի (1916-ից), Վիեննայի (1918-ից) հււմալ– սարանների և Մյունխենի բարձրագույն տեխն․ դպրոցի (1921–45) պրոֆ ւսոր։ Հիմնական աշխատանքները վերաբ ւրում են ւցիրուի և նրա ածանցյալների քիմիա– յին։ Իրականացրել է պորֆիրինի (1927), արյան և լեղու ներկող նյութերի՝ հէմինի (1929) ե բիլիռուբինի (1931) սինթեզը։ Ցույց է տվել, որ արյան հեմոգլոբինը կազմված է գլոբին սպիտակուցից և եր– կաթի կոմպլեքս միացությունից՝ հեմի– նից։ 1940-ին բացահայտել է <a-> U <b-> քլորոֆիլների կառուցվածքը։ Նոբելյան մրցանակ (1930)։
ՖԻՇԵՐ (Fischer) Ռոբերտ (ծն․ 1943 Չի– կագո, ԱՄՆ), ամերիկացի շախմատիստ, միջազգային գրոսմայստեր (1958), աշ– խարհի չեմպիոն՝ 1972–75-ին (հաղթել է Բ․ Մպասսկուն, կոչումը կորցրել է ււովե– տական գրոսմայստեր Ա․ Կարպովի հետ մրցախաղից հրաժարվելու պատճաւով)։ ԱՄՆ–ի բազմակի (1957–70) չեմսփոն, 1962-ի Ստոկհոլմի և 1970-ի Պալմա դել– Մալիորկայի միջփնջային, 1971-ի աշխար– հի առաջնության հավակնորդների (Մ․ Տայմանով, Բ․ Լարսեն, 3․ Պեսրոս– յան) տուրնիրների, ինչպես նաև մի >արք միշազգային մրցաշարերի [Մար–դել–Պլա– տա (I960), Մոնտե–Կարլո (1966-^67), ո–ովիՆ–Զագրեբ և ԲուԷնոս Այրես (1970) նե] հաղթող։ Աշխարհի չեմպիոնի կոչումը նվաճելուց հետո չի մասնակցել շախմա– տային պաշտոն* մրցումների։ Գ, Հակոբյան
ՖԻՈԼԵՏՈՎ Իվան Տիմոֆեեիչ (1884– 1918), ռուսաստանյան հեղափոխական շարժման գործիչ։ Կոմունիստական կու– սակցության անդամ 1900-ից։ Ծնվել է գյու– ղացու ընտանիքում։ Աշխատել է Բաքվում; 1904-ին՝ ՌԱԴԲԿ Բաքվհ կոմիտեի անգամ։ 1905–07-ի հեղափոխության շրջանում՝ Բաքվի և Գրոզնիի նամԹարդ․ բանվոր– ների արհմիության կազմակերպիչներից։ 1908-ից եղել է աքսորում։ 1911-ից կու ւակ– ցական աշխատանք է կատարել Բաքւ ում, Տաշքենդում, Չելեկենում։ Փետրվարյան հեղափոխությունից (1917) հետո՝ Բաքվի սովետի գործադիր կոմիտեի անդամ, մա– յիսից՝ նավթարդ․ բանվորների միության նախագահ։ 1917-ի հոկտեմբե [փց՝ ՌՍԴԲ(բ)Կ Կովկասյան երկրային կւմի– տեի անդամ։ 1918-ի ապրիլից4 Բսքվի ԺԿԽ–ի ժողտնտեսության գործերի կւմի– սար։ Գնդակահարվել է Բաքվի 26 իմի– սարների հետ։
ՖԻՈԼԵՏՈՎՈ, գյուղ ՀՍՍՀ Գուգարքի շըր– ջանում, Աղստե գետի ձախ ափին, Մար– գավետ լեռան ստորոտին, շրջկենտրոնից Ւ․ Տ․ Ֆիոլետով 22 կմ հվ–արլ․։ Ֆ–ով է անցնում Կիրովա– կան–Դիլիջան ավտոխճուղին։ Կաթնա– անասնապահական սովետական տնտե– սությունն զբաղվում է նաև կարտոֆիլի, կաղամբի, գազարի, ճակնդեղի և կերա– յին կուլտուրաների մշակությամբ։ Ֆ–ում գործում է Կիրովականի Ս․ Շահումյանի անվան կարի արտադրական միավորման մասնաճյուղը, «Ֆիոլետովո» հանգստյան տունը (գյուղից հվ–արլ․)։ Ֆ–ի տարածքով է անցնում իջեան–Հրազղան երկաթգիծը։ Ունի միջնակարգ դպրոց, մշակույթի տուն, գրադարան, կապի բաժանմունք, կենցաղ– Ֆիոլետովո սպասարկման օբյեկտներ, կինո, մանկա– պարտեզ, բուժկայան։ Ֆ․ հիմնադրել են Տամբովի մարզից արտաքսված ռուսները, 1820-ական թթ․ վերջին։ վերանվանվել է (1936-ին) ի պատիվ Ի․ Տ․ Ֆիոչեաովի։
ՖԻՈՐԴ (նորվ․՝ fjord), նեղ (1,5–6 կմ), ոլորապտույտ, խոր (մինչև 1200 մ), եր– կար (տասնյակ և հարյուրավոր կմ), հա– ճախ ճյուղավորված ծովածոց։ Ունի զա– ռիկող, բարձր լանջեր, ժայռոտ ափեր, տաշտաձև լայնական կտրվածք։ Ֆ–եր կան Սկանդինավյան թերաղկզում, Գրենլան– դիայում, Ալյասկայում, Հրո երկիր, Նոր երկիր կղզիներում, Թայմիր՜ում, Չուկոտի թերակղզում և այլուր։ ՖԻՋԻ (Fiji), պետություն համանուն կըղ– զիների խմբում, Խաղաղ օվկիանոսի հվ– արմ–ում, Օվկիանիայի կենտրոնական մա– սում։ Բրիտ․ համագործակցության ան– դամ է։ Տարածությունը 18,4 հզ․ կմ2 է, բն․՝ 680 եզ․ մարդ (1985)։ Մայրաքաղաքը՝ Սուվա։ Վարչականորեն բաժանվում է 4 օկրուգի։ Ֆ–ի կազմում է նաւ Ռոաումա կղզին (Ֆիջի կղզիներից մոտ Ց80//ւ/հս․)։ Պեաական կարգը։ Ֆ․ սահմանադրա– կան միապետություն է։ Գործող սահմա– նադրությունն ընդունվել է 1970-ին։ Պե– տության գլուխը Մեծ Բրիտաււիայի թա– գուհին է, որին ներկայացնում է գեներալ նահանգապետը։ Օրենսդիր մարմինը պառլամենտն է, որը կազմված է 2 պալա– տից՝ Սենատից և Ներկայացուցիչների պալատից։ Գործադիր իշխանությունն իրականացնում է կառավարությունը (Մի– նիստրների կաբինետ)՝ պրեմիեր մինիս– տըրի (նշանակում է գեներալ նահանգա– պետը) գլխավորությամբ։ Ընտրական իրավունքից օգտվում են 21 տԱւրին լրաց– րած բոլոր քաղաքացիները։ Բնությունը։ Ֆիջի արշիպելագը բաղ– կացած է ավելի քան 300 կղզիներից։ Խո– շորներն են Վիտի Լեուն և Վա1 ուա Լնուն։ Կղզիների հիմքը կազմված է գրանիտնե– րից, գնեյսներից և հնագույն բյուրեղա– յին ապարներից՝ տեղ–տեղ ծսծկված եր– րորդականի ապարներով (ավազաքարեր, բազալտներ, անդեզիտներ)։ Ափերը կը– տըրտված և շրջապատված են կորալային խութերով։ Խոշոր կղզիների ռելիեֆում գերակշռում են լեռնաշղթաներով կտըրտ– ված սարավանդները (բարձրությունը՝մին– չև 1322 մ, Վիտի Լևու կղզի), ատերին կան կուտակումային նեղ հարթավայրեր։ Խո– շոր գետերն են՝ Ռևա, Վաինիմբուկա, Մբա։ Կլիման խոնավ արևադարձային օվ– կիանոսային է, միջին ամսական ջեր– մաստիճանը՝ 25–28°C։ Տարւկան տե– ղումները 1500–4000 մմ են։ Տիրապե– տում են բերրի կարմրահողեր[ւ։ Տարած– վում են խոնավ արևադարձային անտառ– ները, տեղ–տեղ՝ մարդու միջա լքտությամբ առաջացած սավաննաները։ Բնակչությունը։ Հիմնական բնակիչնե– րը հնդիկներն ու ֆիջիեցիներն են։ Բնակ– վում են նաև ոոտումացիներ, չինացիներ, անգլիացիներ և այլք։ Պաշտոն, լեզուն անգլերենն է, օրացույցը՝ գ^իգորյանը։ Հավատացյալների ավելի քան կեսը դա– վանում է քրիստոնեություն, մոտ 40% –ը՝ հինդուիզմ, մնացածը՝ մահմեդականու– թյուն։ Բնակչության միջին իտությունը 1 կւ12 վրա 35,5 մարդ է։ Նշանավոր քա– ղաքներն են՝ Սուվա, Լաուտոկա, Նաուսո– րի, Լևուկա, Լամբասա։ Պատմական տեղեկանք։ Եվրոպացի– ների կողմից կղզիների հայտնաբերման (1643-ին՝ Ա․ Ցասմանը, 1774-ին՝ Ջ․Կուկը) նախօրյակին տեղացիները գտնվել են նախնադարյան համայնական կարգերի քայքայման աստիճանին։ 1835-ին կղզի– ներում հայտնվել են անգլ․ միսիոներներ։ 1874-ին Ֆ․ դարձել է անգլ․ գաղութ, 1970-ի հոկտ․ 10-ին՝ հռչակվել անկախ պետու– թյուն՝ Բրիտ․ համագործակցության կազ– մում, 1970–ից՝ ՄԱԿ–ի անդամ։ 1974-ին դիվանագիտ․ հարաբերություններ են հաստատվել Ֆ–ի և ՍՍՀՄ–ի մի >և։ Քաղաքական կուսակցությունները, արհմիությունները։ Մ ի ու թ յ ա ն կ ու– ս ա կ ց ու թ յ ու ն։ Հիմնվել է 1966-ին, կառավարող կուսակցությունն էյ Ազգա– յին ֆեդերացիայի կ ու սակ–
