ղափոխ․–դեմոկրատ, շարժումներին, մաս– նավորապես 1848-ի հեղափոխությանը։ 1849-ին Փարիզում հայերը հիմնել են Արարատյան ընկերությունը, որը պրո– պագանդում էր հայ ժողովրդի ազգ․ ազա– տագրության գաղափարը։ 1850-ական թթ․ Փարիզում սկսել են հրատարակվել Ֆ–ում առաշին հայերեն պարբերականները՝ «Արևելք* (1855) և «Մասյաց Աղավնի» (1855)․ ցայսօր Ֆ–ում լույս է տեսել 213 անուն պարբերական։ XIX դ․ վերջին –XX դ․ սկզբին, երբ համիդյան բռնությունների հետևանքով զգալի թվով հայեր ապաստան են գտել Ֆ–ում, ստեղծվել են մի շարք հասարակա– կան, բարեգործական, մշակութային կազ– մակերպություններ․ «հայկազյան ուսում– նասիրաց ընկերությունը» (1879), Հայոց հայրենասիրական միությունը (1888, Մարսելում), Աշխատավորական միությու– նը (1904), ՀԲԸՄ Ֆ–ի մասնաճյուղը (1910-ից), Ֆրանսահայ տիկնանց միու– թյունը (1912) ևն։ 1902-ին Փարիզում կա– ռուցվել է Ֆ–ում առաշին հայկ․ եկեղեցին՝ Ս․ Հովհաննես։ Առաշին համաշխարհային պատերազ– մից հետո, երբ արևմտահայ գաղթական– ների հազարավոր ընտանիքներ և որ– բեր հաստատվել են Ֆ–ում, համայնքը ստվարացել է։ Գաղթական հայերը տա– րածվել են երկրով մեկ, հիմնականում կենտրոնանալով երեք շրշաններում․ Հվ․՝ Միջերկրականի ափերին (Նիցցա, Կանն, Սան Ռաֆայել, Լա Սիոտա ևն), Կենտր․ (Լիոն, Վալանս, Սենտ էտիեն, Գրենոբլ Ան), Փարիզյան (Ալ Ֆորվիլ, Իսսի լը Մուլինո, Կլամար, Շավիլ, Առնովիլ, Բան– յո, Վերսալ ևն) (տես Փարիզ, Հայերը Փ ա ր ի զ ու մ, Մարսեչ, Հայերը Մ ա ր ս և լ ու մ, Լիոն, Հայերը Լ ի ո ն ու մ մասերը)։ Ֆ․ գաղթած հա– յերը, հաղթահարելով անորոշության և անքաղաքացիության դառնությունը, կա– րողանում են ձեռք բերել որոշ տնտ․ ու քաղ․ կայունություն։ 1924-ին ֆրանսահա– յերի թիվը հաշվվում էր շուրշ 50–60 հզ․, որոնց սոցիալ․ կազմը խայտաբղետ էր․ զգալի թիվ էին կազմում արդ․ բանվոր– ները, արհեստավորները, առևտրական– ները, կային և մտավորականներ, գիտու– թյան ու մշակույթի գործիչներ (այդ տա– րիներին աչքի են ընկել պրոֆ․ Հ․ Ավաճ– յանը, Զ․ Ւաւնզատյանը, Թեոդիկը, Ն․ Ադոնցը, Շ․ Շահնուրը, Վ․ Շուշանյա– նը, Զ․ Եսայանը, Լ․ Րաշալյանը, Հ․ Զար– դարյանը, Բ․ Թոփալյանը, Հ․ Գյուրշյանը, Դ․ Կամսարականը, Շ․ Ադամյանը, Հ․ Ալ– խազյանը, Վ․ Մախոխյանը, է․ Շահինը, Լ․ Թյությունշյանը, Ա․ Շահխաթունին, Մ․ Մաքսուտյանը, Ա․ Շահմուրադյանը, Հ․ Թորոսյանը, պրոֆ․ Շ․ Տետեյանը, Ա․ Չոպանյանը և ուրիշներ)։ Իրենց գոր– ծունեությունն են շարունակել մինչև պա– տերազմը ստեղծված հայանպաստ կազ– մակերպությունները, ստեղծվել են նո– րերը․ 1920-ին Հայկ․ ուսմանց ընկերու– թյունը (որի անդամների մեծ մասը ֆրան– սիացիներ էին և հրատարակում էին <Ռեվ– յու դեզ Էթյուդ Արմենիեն» հանդեսը), Հայ բժշկական միությունը (Փարիզում), Հայ գաղթականների օգնության կոմիտեն (Մարսելում)․ Ազգային միությունը (Լիո– նում), ՀՕԿ–ի Ֆ–ի մասնաճյուղը (1925), «Հա; նախկին ռազմիկների միությունը> (1922), Հայ արվեստագետների Անի խըմ– բակցությունը (Փարիզ, 1926), Նուպար– յան մատենադարանը (1929) ևն։ Եկեղեցի– ներ են հիմնվել Մարսելում, Լիոնում, դրանց կից՝ մեկօրյա դպրոցներ։ Ֆ․ է տեղափոխվել Դպրոցասեր տիկնանց վար– ժարանը (գործում ,է ցայսօր), համայն– քում գործում են ազգ․ կուսակցություննե– րի տեղական կազմակերպությունները։ 1924-ին կազմակերպվել է Ֆ–ի կոմկու– սակցության հայկ․ հատվածը (տես Ֆրան– սիայի կոմունիստական կուսակցություն հոդվածի ՖԿԿ հայկ․ հատվածը մասը)։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազ– մի տարիներին ֆրանսահայ գաղութը հավատարիմ մնաց Ֆ–ի ժողովրդին և մայր հայրենիքին։ Ֆրանսահայերը ակտիվո– րեն մասնակցեցին ֆաշիզմի դեմ Դիմա– դրության շարժմանը, ստեղծեցին ընդ– հատակյա Հայ ազգային ճակատը։ Հերո– սի մահով զոհվեցին Մ․ Մանուշյանը և նրա գլխավորած ինտերնացիոնալ պար– տիզանական խմբի անդամները։ Ետպատերազմյան տարիներին Ֆ–ում ամրապնդվում է հայրենասիրական ճա– կատը, տեղի է ունենում հայրենադարձու– թյուն, սերտանում է կապը Սովետական Հայաստանի հետ։ 1945-ին ստեղծվեց Ֆրանսահայ երիտասարդական միությու– նը (ԺԱՖ), 1949-ին՝ Ֆրանսահայ մշա– կութային միությունը, աշխուժացավ հա– սարակական, բարեգործական, մշակու– թային կազմակերպությունների գործու– նեությունը։ Ֆ–ում լույս են տեսնում 20-ից ավելի հայկ․ պարբերականներ՝ հայերեն և ֆրանսերեն, 1960-ից՝ <Աշխարհ> շա– բաթաթերթը (հիմնադիր՝ Ա․ Ալիքսան– յան)։ 1970-ական թթ․ ֆրանսահայ գաղու– թը ստվարացել է ի հաշիվ Մերձավոր Արևելքի երկրներից ներգաղթածների։ 1986-ին ֆրանսահայության ընդհանուր թիվը շուրշ 300 հզ․ էր։ Գաղութի կազմը դառնում է ավելի բազմատարր ի թիվս բանվորների, արհեստավորների, մանր առևտրականների, ավելանում են խոշոր արդյունաբերողներն ու առևտրականնե– րը, մեծանում է մտավորականության քա– նակը։ Շարունակում են գործել հասարա– կական–քաղ․, հայրենակցական, բարե– գործական, մշակութային և երիտասար– դական կազմակերպությունները, որոնց հիմնական խնդիրն է ազգ․ դիմագծի պահ– պանումը։ Հայկ․ եկեղեցիներին կից գոր– ծում են մեկօրյա դպրոցներ։ Ֆրանս, և հայ մշակույթի զարգացմանը իրենց նը– պաստն են բերել ու բերում ֆրանսահայ գրողներն ու արվեստագետները, ֆրանս․ ակադեմիայի անդամ Անրի Թրուայան, բանաստեղծ Ռուբեն Մելիքը, վիպասան– ներ Զարեհ Որբունին, Վահե Քաչան (Խաչատրյան), թատերագիր Արթյուր Ադամովը, Գաբրիել Արութը, ժան ժակ Վարուժանը, ֆրանս․ գեղարվեստից ակա– դեմիայի անդամ Գառզուն (Գառնիկ Զու– լումյան), նկարիչներ ժանսեմը (Հովհան– նես Սեմերճյան), Շարթը (Սուրեն Արթին– յան), Ասատուրը, ժան Կազանշյանը, կինոբեմադրիչ Անրի Վերնոյը (Աշոտ Մա– լաքյան), դերասաններ Ռոզի վարդը, Ալիս Սափրիչը, Գրեգուար Ասլանը, Ար– տաշես Գմբեթյանը, օպերային երգիչներ Լին Դուրյանը, ժերայր Սերգոյանը, բա– նաստեղծ, երգահան, երգիչ ու կինոդերա– սան Շառլ Ազնավուրը, երգահաններ Ավետիս Մեսումենցը, Գուրգեն Ալեմշա– հը, Արա Պարթևյանը, ժորժ Կաովարեն– ցը, երաժիշտ կատարողներ Ռաֆֆի Պետ– րոսյանը, Սետրակը (Սեդրակ Ցավուր– յան) և ուրիշներ։ Սերտ են ֆրանսահայության կապերը Սովետական Հայաստանի հետ։ Պատկերազարդումը տես 704 –705-րդ էշերի միշև՝ ներդիրում,"սոլ․ XX–XXII։ Ռ․ Սահւսկյան Գրկ․ Մարքս Կ․, Դասակարգային պայ– քարը Ֆրանսիայում։ 1848-ից մինչև․ 1850 թ․, Ե․, 1954։ Ն ու յ ն ի, Լուի Բոնապարտի Բրյու– մերի տասնութը, Ե․, 1931։ Ն ու յ ն ի, Քաղա– քացիական պատերազմը Ֆրանսիայում, 2 հրտ․, ե․, 1954։ Էնգելս Ֆ․, Գյուղացիա– կան հարցը Ֆրանսիայում և Գերմանիայում, ‘Ե․, 1935։ Լենին Վ․ Ի․, Կոմունայի դասերը, Երկ․ լիակտ․ ժող․, հ․ 16։ Ն ու յ ն ի, Ընտրա– կան կամպանիայի սկզբունքային հարցերը, նույն տեղում, հ․ 21։ Ն ու յ ն ի, Նամակ Եվրո– պայի և Ամերիկայի բանվորներին, նույն տե– ղում, հ․ 37։ Նույնի, Ողջույն Իտալիայի, Ֆրանսիայի և Գերմանիայի կոմունիստներին, նույն տեղում, հ․ 39։ Ն ու յ ն ի, «Ձախության» մանկական հիվանդությունը կոմունիզմի մեշ, նույն տեղում, հ․ 41։ Նույնի, Ֆրանսիական կոմունիստական կուսակցության ագրարային հարցի վերաբերյալ թեզիսների մասին, նույն տեղում, հ․ 44։ Ֆրանսիական մեծ հեղափո– խությունը, Մ․, 1919։ Ֆրանսիական կլասի– ցիզմ, Ե․, 1982։ Ֆրանսիական պոեզիա (ժող․), Ե․, 1984։ Ֆրանսահայ տարեգիրք, 1927, Փա– րիզ, 1927։ Չորմիսյան Լ․, Համապատ– կեր արևմտահայոց մեկ դարու պատմության, հ․ 4, Բեյրութ, 1975։ Мартонн Э․, Физич ческая география, пер․ с франц․, М․, 1950; Франция, М-, 1982; Актуальные экономи– ческие и социальные проблемы Франции, М․, 1982; История Франции, т․ 1–Э, М․, 1972–73; Виллар Ж- и К․, Формиро– вание французской нации (X – нач․ XIX вв․), пер․ с франц․, М․, 1957; Манфред А․ 3-, Очерки истории Франции XVIII–XX вв․, М․, 1961; Сидорова Н․ А․, Очерки по истории ранней городской культуры во Франции, М-, 1953; Потёмкин ф․ В․, Промышленная революция во Франции, т․ 1–2, М-, 1971; Жорес Ж-, Социалисти– ческая история французской революции, пер․ с франц․, т․ 1–6, М․, 1976–1983; Ман– фред А․ 3․, Великая французская рево-< люция, М․, 1983; Торез М․, Избр․ произв․ [пер․ с франц․], т․ 1–2, М․, 1959; Ն ու յ ն ի, Избр․ статьи и речи․ 1950–1964 гг․, М-, 1966; Дюкло Ж-, Избр․ произв․, т․ 1–2, [пер․ с франц․], М․, 1959; Նույնի, Гол- лизм, технократия, корпоративизм, [пер․ с франц․], М-, 1964? Նույնի, Октябрь 17 года и Франция, (пер․ с франц․), М․, 1967; Роше В․, Избр․, статьи и речи (1940– 1969 гг․), [пер․ с франц․], М․, 1972; Бори– сов Ю- В․, Новейшая история Франции․ 1917–1964, М․, 1966; Варфоломеева Р․ С․, Борьба Французской коммунистиче– ской партии за мир, демократию, социализм․ 1945–1970, М․, 1972; Бендрикова Л․ А․, Французская историография Народного фронта во Франции, М․, 1983; Д рамбян Т․ С․, Они сражались за Францию, Е․, 1981; Смирнов В․ П․, Движение сопротивле– ния во Франции в годы второй мировой войны, М․, 1974; ВитверИ․ А․, С лука А․ Е․, Черников Г․ П․, Современная Франция, М․, 1969; Государственно-монопо– листический капитализм, пер․ с франц․, т․
