համազգային ր (պտկումով (Հայաստանի Հանրապետություն-Արցախ-Մփյոտք), ոյատերազմը բացահայտել է հայ մապու անձնական քաջությունը, տոկունությունը և անձնազոհության պատրաստակամությունը՝ հանուն Արցախի ազատության ու անկախության։ Պատերազմի տարիներին Հ. դարձել է զանգվածային երեույթ և հայ մարդու վարքագծի նում։ Հազարավոր մարդիկ, անկախ տափքից (14-75 տարեկան) և սեռից, ինքնակամ զինվոքագոխլ են ազատազրական պայքարին ու խենց անուններն անմահացրել ճակատամարտերում և ինքնապաշտպանական մարտերում։ Անձնվեր Հ. են ցուցաբերել կամավոր ազատամարտիկները, պարտիզանները. կանայք, օդաչուները, բժիշկները. ուսանողները և թիկունքայինները։ Ղարաբաղյան պատերազմն ազգային արժանապատվության և նրանից բխող հետևանքների ու բազում հերոսական սխրագուծությունների ամբողջությունն է։ Հանուն անկախության ու ազատության՝ պատերազմում զոհվել է շուրջ 7000 մարդ, շուրջ 4000 մարդ պարգևատրվել ՀՀ և ԼՂՀ շքանշաններով ու մեդալներով։ ՀՀ և ԼՂՀ հերոսի կոչման է արժանացել 25 մարդ։
Ղարաբաղյան հերոսամարտը գեղարվեստորեն արտացոլվել է գրականության մեջ, կեոդարվեստում, կինոյում և այլն։
Հ. Խաչատրյան
ՀԻԼԻՍ, գյուղ ԼՂՀ Ասկերանի շրջանում՝ շրջկենտրոնից 15 կմ արևմուտք 800 մ բարձրության վրա։ Տարածքը՝ 351 հա. Բնակչությունը՝ 205 (2003)։ Զբաղվում են հացահատիկային բույսերի մշակությամբ, այգեգործությամբ և անասնապահությամբ։ Ունի ութամյա ղպրոց. ակումբ, բուժկետ։ Հ-ում կանգուն է Ս. Հովհաննես եկեղեցին (XIX դ.)։ Ղարաբաղյան պատերազմի տարիներին գյուղում ժամանակավոր բնակություն են հաստատել Ասկերանի (Խրամութ, Խանաբադ), Մարտակերտի (Ձլղոսն, Առաջաձոր. Ծմակահող և այլն) շրջաններից բռնագաղթածները։ Հ-ի ազատամարտիկները «Կոբոս» կամավորական ջոկատի և Ասկերանի պաշտպանական շրջանի ստորաբաժանումների կազմելում մասնակցել են Ասկերանի (Հովսեփավան, Խոջալու, Քարագլուխ, Խրամութ, Նախիջևանիկ, Փառովս), Շուշիի, Քելբաջարի, Ֆիզուլիի (Հորաղիզ) և այլ շրջանների ինքնապաշտպանական և ազատագրական մարտերին։ Հ-ից զոհվել է 8 ազատամարտիկ։
ՀԻՄՆԱՇԵՆ, գյուղ ԼՂՀ Քաշաթաղի շրջանում՝ շրջկենտրոնից 55 կմ հյուսիս-արևմուտք Շալորա գետի ձախարինյա ձորալանջին։ Բնակչությունը՝ 35 (2003)։ Զբաղվում են անասնապահությամբ։
Ազատագրվել է 1993-ի ապրիլին, բնակեցվել է 1998-ին՝ Ադրբեջանից բռնագաղթած հայ փախստականներով։
ՀԻՆ ԹԱՂ1ԱՐ (Հին Թսպեր), գյուղ ԼՂՀ Հաղրութի շրջանում՝ շրջկենտրոնից 72 կմ արևմուտք Դիզափայտ լեռան ստորոտին՝ 1000 մ բարձրության վրա։ Տարածքը՝ 4452 հա։ Բնակչությունը՝ 215 (2003)։ Զբաղվում են անասնապահությամբ և դաշտավարությամբ։ Ունի միջնակարգ ղպրոց, ակումբ, բուժկետ և այլն։ Գյուղում է Ս. Ամենափրկիչ (XVII դ.) եկեղեցին, շրջակայքում՝ «Կարոտավանք» (XIX դ.) և «Հանգած եղցե» դ.) մատուռները, 10-ից ավելի աբավայրեր, հին բնակավայրերի հետքեր, գերեզմանաքարեր և այլն։
1988-ին Հ. Թ-ում կազմավորվել է ինքնապաշտպանական ջոկատ (հրամանատար՝ Հ. Ամիրյան), ուը 1991-ի հուլիսից կոչվել է «Վրիժառու» (հրամանատար՝ է. Այվազյան)։ Ջոկատը նույն թվականի ձմռանը համալւվել է բռնագաղթած Խանձաձոր և Արևշատ գյուղերի կամավորականներով։ 1992-ի հուլիսին կազմավորվել է Հին Թաղլարի աոանիին վաշտը, իսկ սեպտեմբերին Հ. Թի. Խծաբերդի, Տումիի և Մոխւենեսի ջոկատների հիմքի վրա՝ Հաղրութի ՊՇ-ի գումարտակներից մեկը։ Ջոկատը 1991-92-ին մասնակցել է «Աանգարի խութ», «Շրշռան» և «Գյարդան» ղիլքերի ինքնապաշտպանությունը, 1992-94-ին՝ վաշտի, գումարտակի կազմելում՝ Հադարթի (Արևշատ. Խանձաձոր և այլն), Ֆիզուլիի, Կուբաթլոփ. Զանգելանի. Մինջևանի շրջանների ինքնապաշտպանական և ազատագրական մարտերին։ Հ. Թից հրամանատարներ են եղել է. Այվազյանը, Հ. Շսպյանը, Վ. Զախարյանը, Հ. Զախարյանը, Ռ. Հակոբյանը, Գ. Մանվելյանը, Գ. Արագսյանը, Ս. Սարդարյանը, Ա. Հայոոպետյանը, Ս. Սավաղյանը։ ԼՂՀ «Մարտական խաչ» 2-րդ աստիճանի շքանշանով պարգևատրվել են Գ. Շադյանը (հետմահու), է. Այվազյանը, Հ. Շադյանը, Վ. Ալավերդյա&ը. Ա. Հայոսպետյանը։ Զոհվել է 8 ազատամարտիկ։ Գյուղում կան զոհերի հիշատակը հավերժացնող խաչքար և հինգ աղբյուր-հուշարձան։ ՀԻՆ ԹԱՂ1ԱՐԻ ԱՌԱՆՁԻՆ ՎԱՇՏ, Հադարթի պաշտպանական շրջանի ռազմական ստորաբաժանում։ Կազմավորվել է 1992-ի հուլիսի 16-ին, Հադրութի շրջանի մարտական գործողությունների գոտում՝ Հին Թաղլար, Խծաբերդ, Պետրոսաշեն, Աոիագյադուկ գյուղերի ինքնապաշտպանական
