Որ երեկ թքում էր մեր ռեխին,
Ասում էր՝ մեռի,
Կամ գաթա թխե, որ ուտեմ։
էդպե՞ս էր.
չէ՞․
Իսկ էսօր—
Ծակն է մտե։
Էլ չկա։
Нету.
Յոխտուր։
Փաս։—
էդ մասին է հենց սա գրած։
Բա՞ս։
—ՅԱՇԱՍԸՆ ԿԱՊԿԱԶ—
(Ինտերնացիոնալ) ՂԱՐԱ Ինտերնացիոնալից հետո
խոսում է ձեռով-ոտով,
Ընկերնե՛ր։
Մեր,
Հենց էս մեր
Կապկազում— հիշու՞մ եք ոնց էր—չէ՞
Որ ասեմ— վախենամ խնչեք։
Ընչի՞․
Չունքի որ տեր էին էստեղ՝ հայ, ռուս, թուրք,
վրացի կնյազը, խանութպանը, տերտերը,
աղամելիքը, վարժապետը, մոլլան,
հարբած դուքընչին։
Կամ—
Հենց էս մեր թառռոնը պետական․
Մերը— կարմիր։
Հասարա՞կ է։
Ըլի՛ հասարակ։
Աշխարքն էլ էսպես է միշտ էղե։
Ի՞նչ.
Ուրի՞շ մասալ են ձեզ արած...
Սու՛տ է։
Ձեր գլուխն են եղե։
Մենք հիմի շանց կտանք խալխին
էդ բոլոր խաղերը լկտի...
Դեպի բեմը
Է՜յ,
Փաշա՛,
Տերտե՛ր,
Խանութպա՛ն,—
Բե՛մ ելե՛ք դե։
Էս խոսքերի վրա չարխը դառնում է արագ։— Դրսում՝
աղմուկ, հարայ-հրոց, ուռռա: Ղարան քաշվում է մե
կողմ. մտնում են աղմուկով— հայ, թուրք, ռուս,
վրացի, կնյազ, աղամելիք, չարչի, մոլլա, գյուղացի,
ադվակատ, կոշկակար, վարդապետ, մուսավաթ, դաշնակ,
մենշևիկ, կադետ— ամեն տեսակ մարդիկ։ Մե
խոսքով՝ ով որ կար, չկա, կա դեռ։ Ղարան բերում
դնում է մի դատարկ տակառ, ինքը կանգնում է վրան։
Ընկերնե՛ր։
Երեկ
Մեր թագավոր Կոլին թռցրել են թախտից։
Ընկել է գլխիվեր, ոնց որ լխկած դդում։
Ընտրված է ժամանակավոր կառավարություն։
Բոլորը մեբերան՝ աղմուկ, հարայհրոց, ուռռա։
ՂԱՐԱ ժողովրդին.
է,
Հիմի ես գնամ էստեղից՝ թող իրենք
խաղան։
ՄԵՆՇԵՎԻԿ թռչում կանգնում է տակառի վրա:
Ես— նախագահ։
Լսեցե՛ք։
Թագավորը չկա.
Մենք
Հիմի
Ամենքս
Տնով— տեղով
Ընտրելու ենք էստեղ սահմանադիր ժողով։
Ընկերնե՛ր։
Ու՞մ պիտի ընտրեք։
Իհարկե նրան, ով խոստանում է ծեզ տալ
Հաց, ջուր, տուն, 8 ժամվա աշխատանք,
Հետո ադալաթ։
Ընկերնե՝ր,
Առաջ հալա տանք ռեխին դրսի,
Հետո ներսի.—
Ձա՛յն տվեք № չորսի՜ն․․․
Էս Ժամանակ կողքից գալիս են հայ, թուրք, ռուս,
վրացի խոխեք՝ բանվոր—զինվոր տղեք։ Կրծքները բաց,
ամեն մեկը Մասիս կամ Ղարաբաղ ձեռքներին կարմիր
բայդաղ։ Կնյազ, մոլլա, աղամելիք, չարչի, վարժապետ,
մենշևիկ, մուսավաթ, դաշնակ.
Ա՜խ—
Վախից թափվում են գետին, հետո կամաց֊կամաց քաշվում է
կանգնում են մեգի։
ԲԱՆՎՈՐ թռչում կանգնում է աթոռի վրա։
Տավարիշչի՛,
Ընկերնե՛ ր,
Ամխանա՛ գեբո,
Յոլդաշլա՛ր։
Թագավորը հե՛չ։
Թագավորը որ կար —
էդ մեկ է թե—մոլլա մուղսի,
Կնյազ Բեբութով,
Դուքընչի Մարգար։
Այո՛։
Թագավորը որ կար—ինչո՞վ էր թագավոր.
նրանով, որ ուներ՝
Կնյազ քեռուտղա,
Մոլլա խնամի,
Դուքընչի քավո՛ր։
Էդպես չի՞․․․
ԲՈԼՈՐԸ մեբերան.
ԿՈՐ—ՉԻ՛—
ԿՈՐ—ՉԻ՛—ԿՈՐՉԻ՛:
ՄԵՆՇԵՎԵԿ մոտենում է կամաց, ձեռաց խառնվում
բանվոր տղերանց։
ԴԱՇՆԱԿ ետևից գալիս բռնում է Մենշևիկի թևից։
ՄՈՒՍԱՎԱԹՆ էլ կամաց մոտենում է իբրև թե ակամա:
ԲԱՆՎՈՐ ուզում է շարունակի ճառը։
ՄԵՆՇԵՎԻԿ, ԴԱՇՆԱԿ, ՄՈՒՍԱՎԱԹ
Ուռռա՜, ուռռռա՜, ուռռռռա՜ա՜ա՜ա՜:
ԲԱՆՎՈՐ միամիտ, հալած յուղ կարծելով դրանց փչած
քամին.
Ճի՜շտ է...
Դրանք մեբերան.
Ճի՛շտ է, ճի՛շտ, ճի՛շտ է։
ԲԱՆՎՈՐ ոգևորված
Տավարիշչի՛։
Էսպե՛ս։
Թագավորը չկա:
Հիմի պետք է, որ մենք
Թռցնենք—
Նրա քեռուն, տղին, թոռին, ծոռին,
ՄԵՆՇԵՎԻԿ էստեղ սիրտ առնելով մե քիչ՝ խոսում է
ժպիտը դեմքին.
Ընկե՛ր բանվոր,
Ե՛ս եմ։
Կարելի է խոսեմ․․․
Առանց սպասելու որ ասեն՝ սկսում է խոսել։
Տավարիշչի՛․
Ճիշտ է․
Թագավորը որ կար—
Ընկեր բանվորի ասածի նման՝ լիրբ էր, մեր
արյունն էր ծծում, բորենի էր ագահ։
Թագավորը չկա։
Բայց ի՞նչ։—
Ընկեր բանվորի ասածի նման՝ կենդանի են
կնյազը, վաճառականը, աղամելիքը,
չարչին։
Ճի՛շտ է․ նրանք են մեր թշնամին հիմի։
Բայց դուք—
Մոռանում եք, որ կա— արտաքին թշնամի՝
Նեմե՛ց,
Թուրք։
Դուք գիտե՞ք, որ դրանք թե գան՝
Թագավորին նորից կնստացնեն թախտին։
Ի՞նչ կմնա—
էլ ի՞նչ...
Ոսկի ձկնիկի առակը գիտե՞ք․—
Նու՛յնը կլի։
Էս խոսքերի վրա՝ չարչին, վարժապետը, ադվակատը,
կնյազը, աղամելիքը հավաքվում են էլի։ Խառնվում են
իրար, աղմուկ, հարայ-հրոց, ուռա։
№ 5 այսինքը ԲԱԼՇԵՎԻԿ
Տավարիշչի՜։
Սու՛տ է․
Թե որ թողնենք՝ սրանք մեզ հենց հում-հում
կուտեն:
Էստեղ ԴԱՇՆԱԿԸ
Հայրենակիցնե՛ր։
Սու՛տ է։
Առաջ դեռ հալա թուրքին քշենք Իզմիր—
Հետո,
Կամաց-կամաց,
Թե կուզեք— կհասնենք սոցիալիզմի։
Էստեղ դրսից աղմուկ։ Գալիս է զինվորի ձենը՝ զիլ, ոնց,
որ ձեն քամու։
Տավարիշչի՛։
Թողնում ենք, ոնց որ կա, ձերը ձեզ։
Խնդրում ենք լավից—վատից ձեր եղբայր
զինվորին— ներեցե՛ք։
Վերցնում է զենքը միամիտ, դառնում է, որ գնա Ռուսեթ,
ետևից մոլլան ու մելիքը նայում են խեթ։
ԱՂԱՄԵԼԻՔ
Խփե՞նք․․․
ՄՈԼԼԱ
Խփե՛նք։
ԿՆՅԱԶ
Խփենք։
ՄՈԼԼԱ նշան է անում․
Լա—իլ—լա՛հ։
ԿՆՅԱՋ
Գլխին տանք՝ մայրիկը լա։
Էստեղ աղամելիքը զինվորին խփում է քացով, խլում է
զենքը ձեռից. նրան օգնում է ետևից իրա կնյազ-քեռին։
ԲԱՆՎՈՐ թռչում է վրա.
Ու՞մ եք խփում, լրբե՛ր։
ԿՆՅԱԶ ձեռքով խփում է գլխին․
Ցի՛ց, մասխարա՛,
Քո գործը չէ՛.
Լռի՛ր։
ԱՂԱՄԵԼԻՔ ինքն էլ խփելով բանվորի գլխին.
Լա՜վ է ասում քեռին։
Էստեղ մեր ընկեր բանվորին օգնության են գալիս մյուս
տղերքը դեմից, բայց մոլլան, վաճառականը, կնյազը,
Ընկերնե՛ր,
Յոլդաշլա՛ր։
ԱՂԱՄԵԼԻՔ խփում է գլխին։
էլի՞․․․
ԿՆՅԱԶ օգնում է նրան.
Կեցց՛ս, աղամելիք։
ԴԱՇՆԱԿ խփում է բանվորին քացով։
ՄԵՆՇԵՎԻԿ ոգևորելով դաշնակին.
Գա՛ումարջոս, կացո՛։
Բանվորին քշում են դուրսը։ Հետո ելնում է մենշևիկը՝ սկսվում է կարդալ։
ՄԵՆՇԵՎԻԿ կարդում է.
Հանուն փորի մեր մեծ,
Հանուն մոլլի միրքի,
Վարժապետի քթի,
Խանութպանի ձիրքի,
Որպեսզի ինչ որ կա մեր մեջ հալալ կիսենք՝
Հիմնում ենք կառավարություն — Սեյմ։
Ես—նախագահ,
Երկուսդ—օգնական ,
Բանվորներին քիշմիշ, ժողովրդին կակալ։
ԴԱՇՆԱԿ
Չխենկելին Պոլիս գնաց՝
Ծախեց Բա՜թումը։
Է՜խ՝ Կա՜ր—ճիկյա՛ն,
էդ ուր գը—նում ես,
Կարսը տվիր, ձեռիդ մնաց
Լխկած դը—դումը․
— Կարսը տվիր ձեռիդ մնաց
Լխկած դը—դումը։
Շուրջը նայելով.
Գեգեչկորին սոցիալի՜ստ է,
Չխենկելին—բո՛զ,
Ժողովրդին էս երկուսը
Ծախեցին անփող։
Կե—ցի՛ր, սպասի՛ր,
Կգա բալշևիկը․
Կը—տա, կըկտրի
Երկուսիդ շլինքը։
Էստեղ դրսից ոտնաձայն։ ՂԱՐԱՆ լռում է վախեցած։
ՓԱՇԱ մտնում է ուռած—փքված, ասես թե մարդ է կուլ
տվե․ ոտքերին՝ չաքմա, գլխին—ֆես։
ՓԱՇԱ
Ի՞նչ ձեն էր էս,
Ո՞վ կա էստեղ։
ՂԱՐԱ
Ե՛ս...
Համեցեք նստե՛ք։
ՓԱՇԱ
Ցնդե՞լ ես, ի՛թ մասխարա։
Դուն ո՞վ ես, որ քեզ հետ նստեմ։
Ի՛նչ—է՛—էս—տե՞ղ։
Վազում է դուրս։ ԳԵԳԵՉԿՈՐԻ մտնում է սուս ու փուս,
խոնարհ, չոքում կանգնում է ետևի ոտքերի վրա․
ԳԵԳԵՉԿՈՐԻ
Խորի՜ն հարգանքներս, հե՛ռռ, ու փաշա՛։
Վաղուց է սպասում էինք ձեզ։
Թե որ չէիք եկե՝ վա՛յ մեզ։
Ես,
Հանուն սոցիալիզմի,
Պատրաստ եմ, թե կուզեք, թռչել Կարսից
Իզմիր,
Միայն թե ոտքը ձեր,
Հե՛ռռ ու փաշա՛,
Բայլշևիկին ճզմի։
Չկա.
Քամի՛։
Մենք,
Ես ու փաշեն,
Եկել ենք ձեր գործերին աշենք։
Հիմի լսե՛ք—ասեմ․
Դուք էգուց սեյմը կցրեք,
Կդառնաք տերություն երեք,
Կամ, կուզեք—չորս, հինգ, վեց, յոթ, ութ
Մենակ թե Ռուսը—կափո՛ւտ։
Հասկացա՞ք,
էսպե՛ս։
Էգո՛ւց։
Իսկ մենք —
Գալիս ենք—գնանք Բաքու։
Գո՞ւթ։
Թխեցի՞նք։
ԿԱՐՃԻԿՅԱՆ կանգնել է մե դի, խորամանկ ժպտում է,
ոնց որ մի բան գիտի, ոնց որ խղճում է դրանց, մեռնում է ամոթից.
Սրա՛նց մի մտիկ,
Սրա՛նց․
Քիչ է մնո՛ւմ սողան փորոտիքի վրա՛․․․
Որ ի՞նչ.
Բո՛լորիդ էլ քշելու ենք.
Բո՛—լո՜—րիդ։
ՂԱՐԱ—ԱՆԳԼ․
Ը՜սսս։
Սու՛ս։
Ըզգացված եմ։
Ելե՛ք։
Ես
Ձեզ
Լա՛վ իմացե՛ք
Հաշտություն եմ բերե
Դրա համար սակայն
Դուք պիտի տաք —
Թոփ, թվանք, թվանքի պատրոն,
Մե խոսքով՝ ինչ որ կա, մնացել է հալա,
ունեք— պետական, հնուց, ռուսական։
Հասկացա՞ք։
Պիտի տաք,
Ինչ որ թողել են հալա գերմանացին ու
Չարխ, Սև է, դեղին է, կապույտ, դառնում է ալաճա։
ՂԱՐԱՆ ետ գալիս կանգնում է ժողովրդի առաջ.
ՂԱՐԱ
Բա՞ս։
Տեսա՞ք սրանց կերած կարագը։
Ինչքան էլ հաստ մանես սրանց՝
Կասեն բարակ է։
Ընչի՞․
Սրանց կարող է սաստի բալշևիկի ղամչին.
Կամ չէ՝
Սրանց մեկ—մեկ կանչես,
Ռեխներին խնչես,
Ասես՝ տերությունը թան չէ,
Ամեն ավազակի բան չէ․
Բա՜։
Սրանց մի մտիկ հաբա —
Ինքը վազում է դուրս։ Դրսից-աղմուկ, տրաք-տրաքոց,
ուռա։ Լքվում են ԶԻՆՎՈՐՆԵՐԸ բեմի ետևի կողմից՝
հայ, վրացի, թուրք,—հոշոտում են իրար։ Ամեն ազգի
զինվորի ետևից գողեգող դրանց մեծերը՝ քշում են
դրանց առաջ, քշում են իրար վրա, սիրտ են տալիս.
«3աշասըն»
«Գաումարջոս»
«Ուռռա»։
— Տո՛ւր։
— Վո՛ւր։
— Ջա՛ն։
— Շե՛նի։
— Զվենի՛։
«Գաումարջոս Սաքարթվե՛լո»
«Յաշասըն Ադրբեյջան»
«Մե՜—ր—հայրե—նի՜ք»․․․
Էս հարայհրոցում մի կողմից ծակից երևում է ռեխը
անգլիացու, կամ, կուզեք, իտալացու, ամերիկացու մեկ
է․ մենակ թե խաղալիս ռեխը դեղին ներկեք։ Նայում է
ուրախ—ուրախ, ձեռքերը քսում է իրար․ կնյազը, տերտերը,
մելիքը, չարչին, վարդապետը շրջապատել են
նրան, նայում են հարայհրոցին, ուրախ են, շատ են
ուրախ, ուտում են, խմում են արաղ, բեմի վրա— աղմուկ,
հարայհրոց, թոփ, թվանք, թուր, կրակոց ու կրակ։
էս ժամանակ բեմը ԲԱՆՎՈՐՆԵՐՈՎ լցվում է արագ։
Գալիս խառնվում են կռվողներին, համոզում են դրանց-
— Խի՞ եք կռվո՞ւմ:
— Ընչի՛։
Ցույց տալով մեկնումեկին.
—Տո՛, տո՛ւր դրա դնչին.․․
— Ում համար եք կռվում․․․
— Չարչո՞ւ—մելիքի՞— աղի՞...
Բեմից քշում են դրանց՝ մռութներին տալով, բեմը
լցվում է ժողովրդով։
Դրոշակներ։ Պլակատներ։ Լենինի, Մարքսի նկարներ
ՂԱՐԱՆ գալիս է բեմ. պատից—պատ քաշում է պլակատ՝
ֆոնը սև, տառերը—կարմիր—
ՊՐՈԼԵՏԱՐՆԵՐ ԲՈԼՈՐ ԵՐԵՐՆԵՐԻ, ՄԻԱՑԵ՛Ք
էս ժամանակ ահա չարխը դառնում է էլ ավելի արագ.
փայլում է, ոնց որ այլ կրակ վառվի—դառնում է— ԿԱՍ-
ԿԱՐՄԻՐ
ՂԱՐԱ թռչում նստում է չարխի վրա․ դեպի ետ հանում
է լեզուն․ հետո ճաառ է ասում․
— ԸՆԿԵՐՆԵ՛Ր,
Տեսա՞ք Կապկազի թամաշեն․
Ես կուզեի միայն, որ ոչ թե մենակ աչքերով,
Այլ խելքով է՛լ աշեք —
Ու էն լրբերի կերած թանապուրը հիշեք։
Ընկերնե՛ր.
էս ե՛ս եմ գրե ձեզ համար,
Աջողել եմ կամ շա՛տ, կամ քի՛չ։
Ոչինչ։
Բավական է ինչքան ձեզ խաղան —
Անտիգոնե,
Նամուս,
Օթելլո,
Քին։
Քիչ էլ թող մեր խալխը նայե
Դաշնակի ջարդած քթին,
Մենշևիկի մրոտած խելքին,
Մուսավաթի միրքին։
Բավական է թառռոնը պետական
Օթելլոներ ծրի.
Տեսա՞ք մեր խոխեքը դրանց
Ո՞նց թռցրին...
Ընկերնե՛ր։
Աջողած էր, թե չէ էս թամաշեն—
Մե՛կ է.
Բանն էն է որ բռնենք մեր թշնամու բկեն։
Հասկացա՞ք,
ացա՞ք,
աք,
քը,—
Հիմի ո՞ւր են դրանք—
ՄԿԻ ԾԱԿԸ..․
էլ չկան։
Մտել են ծակը մկան։
Էլ յո՛խտուր։
Ա՛րարիս։
Нету.
Փա՛ս.
Բա՛ս.
ՅԱՇԱՍԸՆ ԿԱՊԿԱԶ...
էստեղ ՂԱՐԱՆ չարխիս թռչում՝ կանգնում է ժողովրդի՝
առաջ. գոռում է—
ԻՆՏԵՐՆԱՑԻՈՆԱԼ․․․
Բեմը և ժողովուրդը երգում են միասին.—
— Ելի՛ր, ում կյանքը անիծել է,
Ով ճորտ է, մերկ է և ստրուկ։
Արդեն վառվում են մեր սրտերը,
Արդեն կռվի ենք մենք ձգտում։
Այս հին աշխարհը կփորենք մենք
Մինչև հիմքերը—և հետո
Մեր նոր աշխարհը կշինե՛նք մենք,
Ուր ոչ ստրուկ կա, ոչ դժգոհ։