Մի կոծկած դրվագ Աթաթուրքի կյանքից

Արա Պապյան

Եւ ծանիջիք զճշմարտութիւնն, եւ ճշմարտութիւնն ազատեսցէ զձեզ:

Աւետարան ըստ Յովհաննու, գլուխ Ը (32)

Հայ-թուրքական չարաբաստիկ արձանագրությունները հայ հասարակության մեջ էապես մեծացրել են հետաքրքրությունը մեր հարևան Թուրքիայի նկատմամբ ընդհանրապես և նրա նորագույն պատմության նկատմամբ՝ մասնավորապես: Հաշվի առնելով, որ ներկայիս Թուրքիայի հասարակական-քաղաքական կյանքում Մուստաֆա Քեմալի (Աթաթուրք) դերը նույնքան է, որքան անձի պաշտամունքի տարիներին Լենինի և Ստալինի դերը միասին վերցրած, ապա նրա կյանքին վերաբերող ցանկացած դրվագ և այդ դրվագի մեկնաբանումը կամ կոծկումը ձեռք է բերում առանձնակի կարևորություն:

Թեև Աթաթուրքի մասին գրված են հարյուրավոր գրքեր և հազարավոր հոդվածներ, սակայն նրա կյանքի ոչ բոլոր փաստերն են արտացոլված դրանցում: Սա միանգամայն հասկանալի է, քանի որ Քեմալի կյանքի որոշ դրվագների բացահայտումը կարող է քրեական պատասխանատվության հանգեցնել Թուրքիայում:

Այդպիսի դրվագներից է Մուստաֆա Քեմալի խայտառակ գերեվարումը բրիտանացիների կողմից և նրա ինքնասպանության փորձը (1918թ. հոկտեմբեր-նոյեմբեր): Այս պատմությունը վկայված է ԱՄՆ քաղաքացի Էլիզաբեթ Հարրիսի (Elizabeth Harris) կողմից և հրապարակվել է Նյու Յորք թայմս [The New York Times] հանդեսի կողմից տպագրվող Քարընթ հիսթըրի [Current History, Ժամանակակից պատմություն] հանդեսի 1922թ. նոյեմբերի համարում՝ «Ինչպես Մուստաֆա Քեմալը ձևավորեց իր բանակը» [How Mustapha Kemal Formed His Army] հոդվածի մեջ:

Էլիզաբեթ Հարրիսը 1919թ. փետրվարից 18 ամիս անց է կացրել Կիլիկիայում: Այդ ժամանակ Կիլիկիայում էին գտնվում (մինչև 1919թ. նոյեմբերը) բրիտանական զորամիավորումները: Սրանք հենց այն զորամիավորումներն էին, որ գեներալ Ալլընբիի (Allenby) գլխավորությամբ 1918թ. ազատագրել էին Պաղեստինն ու Սիրիան: Հենց այս զորամիավորումների սպաներից էլ Հարրիսը առաջին անգամ լսել է Մուստաֆա Քեմալի մասին, որոնց մեծ մասը անձնապես է ճանաչել նրան, քանի որ գեներալ Քեմալը, մինչև զինադադարի հաստատումը (Մուդրոսի զինադադար, 30.10.1918թ.) եղել է նրանց ռազմագերին:

Ահա բառացիորեն ինչ է գրում Էլիզաբեթ Հարրիսը. «Հենց այս սպաներից էլ մենք լսեցինք Մուստաֆա Քեմալի կողմից Հալեպի հանձնման պատմությունը: Երուսաղեմի անկումից հետո, Բրիտանական բանակի հյուսիս շարժվելու հետ, քաղաքը քաղաքի ետևից ընկնում էր բրիտանացիների ձեռքը: Դեպի հյուսիս նրանց ռազմերթի պատմությունը նման է Հին կտակարանի պատմության: Երուսաղեմն ընկավ, հետո Դամասկոսը, Համսը և Համման; և բրիտանացիները հասան Հալեպի դարպասներին, որը պահում էր Քեմալ փաշան 8000 հոգանոց բանակով: Երբ բրիտանական բանակն առաջացավ այդքան հյուսիս, այն այնքան էր հյուծված հիվանդության պատճառած մահերից, որ միայն մոտ 1500 մարդ էր մնացել, որոնք էլ տառապում էին ճահճատենդից (մալարիա), արնալուծից (դիզենտերիա) և այլ հիվանդություններից, որոնք սովորական են եվրոպացիների համար արևելյան երկրներում: Բանակն, հիրավի, այնպիսի խեղճ վիճակում էր, որ հրամանատարը վախենում էր հարձակման անցնել, և բանակը ճամբար խփեց քաղաքից մի քանի մղոնի վրա: Այսուհանդերձ, Մուստաֆա Քեմալը չգիտեր նրանց տկարության մասին; նա գիտեր միայն այն հաղթական բանակը, որը մինչ քաղաքի դարպասներին հասնելը, սրբել-տարել էր իր առջև կանգնած ամեն ինչ, և նա հանձնվեց առանց մի կրակոցի: Երբ նա բացահայտեց իրական վիճակը, այնքան էր նվաստացած, որ նա ինքնասպանության փորձ արեց, սակայն դա կանխվեց: Հենց որ բրիտանական զինվորական իշխանությունների կողմից նա ազատ արձակվեց, իսկույն ձեռնամուխ եղավ «անհավատներին» Թուրքիայից քշելու իր շարժմանը»:

Կարծում եմ, որ որպես հարևան երկիր, մեր պարտքն է օգնել Թուրքիային բացահայտելու իր ճշմարիտ պատմությունը: Այն պատմությունը, որ սարքովի չէ և հարմարեցված չէ որոշ քաղաքական խմբերի իշխանության պահպանմանը:

11 ապրիլի, 2010թ.