Համբարձում աղա
| ← Հակահեղափոխականը | Երվանդ Օտյան |
Ամեն անգամ, որ մանկության կամ պատանեկության վերհիշումներ կունենամ, անխուսափելի կերպով դեմս կկանգնի Համբարձում աղան. շիտակ, չոր, երկայնահասակ մարդ մը, 50-են 55 տարեկան, պեխերուն ծայրերը կտրած և դեպի բերանը իջած, երեսը միշտ նոր ածիլված, գլուխը խոշոր ֆես մը՝ մինչև ականջներուն կեսը իջած, ձեռքը երկար թեզպիհ մը որուն հատիկները երկուք առ երկուք կքաշե անդադար։ Իր հագուստը միօրինակ էր ամեն ժամանակ. սև թրքական սեթրի մը՝ միշտ կոճկած, կանաչագույն բանթալոն մը, որ հազիվ կոշիկներուն կեսը կհասներ և հաստ չուխայի բաց գույն բաճկոն մը զոր հազիվ տարին անգամ մը, պատեհություն կունենայինք տեսնելու, որովհետև, ինչպես ըսի, սեթրին միշտ կոճկած էր: Մասնավոր ուշադրությունս գրաված էր ժամացոււցը, ոսկի մեծ, հնօրյա ժամացույց մը, որ քիչ անգամ դուրս կելլեր բաճկոնին գրպանեն։ Այդ ժամացույցը պահված էր չուխայե պզտիկ պարկի մը մեջ, որպեսզի ոսկին չկորսնցուներ իր փայլը և ամեն մեկանց ամփոփված ընկույզի փայտե տուփիկի մը մեջ, որպեսզի ոևէ դիպվածական արկածե զերծ մնա։ Այդպիսի խնամքով պահված ժամացույց մը բնականաբար ամեն վայրկյան դուրս չէր կրնար ելլել իր թաքստոցեն։ Կհիշեմ, թե Համբարձում աղա ժամացույցը մեջտեղ կհաներ մասնավորապես երբ ոևէ մեկու մը ժամացույցը կեցած ըլլար և հարկ տեսնվեր զայն լարել և ուղղել։ Երբեմն ալ, երբ քանի մը անձերու ժամացույցներուն մեջ անհամաձայնություն ըլլար, Համբարձում աղա կհաներ իր համբավավոր ժամացույցը և ուղիղ ժամը կըսեր, ամենքը կխոնարհեին Համբարձում աղայի ժամացույցին առջև։
Համբարձում աղան մեզի խնամի էր. հորաքրոջ թե մորաքրոջ ամուսին կամ ասոնց մոտ բան մը, լավ չեմ գիտեր, միայն թե [ 710 ] գիտեմ, որ հաճախ մեր տունը կգտնվեր, ուր մասնավոր հարգանքով մը կվարվեին հետը։
Մենք չէինք միայն այդ հարգանքն իրեն ընծայող. իր բոլոր բարեկամներն ու ծանոթները նույն հարգանքով ու ակնածանքով կվերաբերվեին Համբարձում աղային հետ։ Լուրջ, կարևոր, պատկառելի անձնավորություն մը համարված էր։ Իր մուտքը սրահե մը ներս, միշտ հուզում մը, իրարանցում մը աոաջ կբերեր․ երեխաներն ու աղջիկները դուրս կելլեին, կիները իրենց սիկարեթը կմարեին, ամեն մարդ ոտքի կկենար․․․
− Վեր հրամմեցե՛ք, Համբարձում աղա․
− Համբարձում աղա, սա՛նկ, անկյո՛ւնը նստեցեք։
− Համբարձում աղա, այս ի՜նչ պատիվ է մեզի ըրիք։
− Համբարձում աղա, աստուծով առողջ ու հանգիստ եք․․․
Եվ Համբարձում աղա, բարի գալստյան այդ ողջույններուն մեջեն, հինավուրց քրմապետի մը հանդիսավորությամբ, շիտակ, չոր, երկայնահասակ ու կոճկված, կամաց-կամաց կհառաջանար իրեն ցույց տրված տեղը, աջ ու ձախ բարևներ բաշխելով, ու կընստեր բազմոցին անկյունը, ծալապատիկ, հնդկական կուռքի մը պես։
Համբարձում աղա շատ չէր խոսեր։ Ի՜նչ կըսեմ՝ շատ քիչ կըխոսեր։ Գլխու իմաստալից տատանումներ, ձեռքի նշանակալից շարժումներ, վերջապես միմիկ խոսակցություն մը իր նախընտրած ձևն էր հարաբերության մտնելու համար ուրիշներու հետ։
Երբեք չէինք տեսած իր խնդալը, ոչ ալ կատակաբանություն մը լսված էր բերնեն։ Ո՛չ միայն ինքը չէր խնդար, այլ նույնիսկ իր ներկայությունը ուրիշներու ծիծաղն ալ կսառեցներ շրթներու վրա։
Շատ անգամ մեզի կըսեին։
− Մի՛ խնդաք, Համբարձում աղա քովի սենյակն է…
Ու չէինք խնդար։
Մասնավորապես ցուրտ վարմունք մը ուներ տղոց նկատմամբ, որոնց հետ բնավ խոսք մը չէր փոխանակեր։ Երբեք համբույր մը, պզտիկ գգվանք մը չէինք ընդունած իրմե։ Մեր անհաշտ թշնամին էլ անիկա․ գոնե այդ տպավորությունը կըներ վրանիս և ասոր համար կատեինք զինքը։ Իր երևումը տանը սեմեն ներս, խրտվիլակի մը ազդեցություն կգործեր վրանիս, ամենքս ծակեծակ կմտնեինք։ Տարին երկու անգամ միայն պարտավորյալ [ 711 ] կստիպվեինք մոտենալ իրեն․ Ծնունդին և Զատիկին։ Դողահար կերթայինք և ինք լուրջ, ճնշող, հուղարկավորական սառեցուցիչ շեշտով մը կըսեր.
− Ապրիք․․․
Ու դուրս կվազեինք սենյակեն՝ կախաղանեն փախչող մահապարտներու շտապով։
Ինչպես ըսի, Համբարձում աղա ամենակարևոր, պատկառելի հեղինակություն մը համարված էր մեր շրջանակին մեջ. մարդ մը. որուն խոսքերը մեծ կշիռ ունեին և դատաստանները վերաքննելի չէին․ վերջապես առտնին Սողոմոն մը, քիչ մը ավելի խոժոռ, քիչ մը ավելի անտանելի, քան «Երգ երգոց»-ի ենթադրյալ հեղինակը։
Չի կար ոևէ հարց մը, անլուծելի խնդիր, դժվարություն մը, ամուսնական ծրագիր մը, էրիկ կնկա կռիվ, ընտանեկան գժտություն, դժբախտ արկած մը կամ ուրախալի դեպք մը, որ վիճաբանվեր կամ լուծվեր առանց Համբարձում աղայի միջամտության։
− Համբարձում աղային ըսվեցա՞վ։
− Համբարձում աղային կարծիքը ի՞նչ է։
− Անգամ մը Համբարձում աղային հարցնենք, նայինք ինչ խորհուրդ կուտա։
Կհարցնեին և խորհուրդը կուտար։ Ամենահասարակ, պարզ, բնական, ողորմելի խորհուրդ մը զոր փողոցեն անցնող առաջին մարդը պիտի տար անմիջապես, առանց ճիգ մը ընելու, առանց ուղեղը չարչարելու։ Սակայն Համբարձում աղային բերնեն ելլելով՝ այդ խորհուրդը տեսակ մը վեհափառություն կստանար, նվիրագործում մը կզգենուր, առած մը, վճիռ մը կըլլար անիկա, ֆոռմյուլ մը կամ դեղագիր մը, զոր նմանօրինակ պարագաներուն կգործածվեր և զոր ամենքը ուշի ուշով կպահեին իրենց հիշողության մեկ խորշը։
Համբարձում աղա ինչպե՞ս ստացած էր այդ գերակշռությունն իր շրջանակին մեջ։ Անձնական արժեք մը, կարողություն մը՝ բնական կամ ստացական, չուներ․ ընդհակառակը իրողություններն իրեն դեմ էին։ Ձախող և անխորհուրդ գործերով փչացուցած էր հորենական հարստությունը և հիմակ անոր թափթփուքներովը կապրեր։ Գալով իր մտային պաշարին՝ շատ խեղճ, շատ ողորմելի բան էր. հազիվ հասարակ ընթերցանություն մը գիտեր և կյանքին [ 712 ] մեջ Նարեկ ու Սաղմոսեն ետքը «Մասիս» լրագիրը միայն կարդացած էր ու կկարդար։ Այն բնական ուշիմությունն ու աչքաբացությունն ալ չուներ, որով շատ անգամ տգետ մարդ մը սուր, դիտող ու ողջախոհ միտք մը կունենա։ Բթամիտ մըն էր բառին բուն իմաստով։
Իր տված խորհուրդները, հայտնած կարծիքները, ըսի արդեն․ ամենահասարակ բաներ էին։ Օրինակի համար երբ էրիկ կնկան կռիվի մը առթիվ խորհուրդ հարցվեր իրեն, Համբարձում աղա հանդիսավորապես կպատգամեր.
− Նայեցեք որ ժամ առաջ հաշտեցնե՛ք, ամոթ բաներ են ասոնք. ամոթ…
Եթե հայր ու որդու մեջ գժտություն կար, նույն հանդիսավորությամբ խորհուրդ կուտար.
− Ժամ առաջ տղան տարե՜ք, թող հորը ձեռքը համբուրե, հայրն ալ թո՛ղ տղուն ճակատը համբուրե, ամոթ բաներ են ասոնք, ամոթ…
Ու ամեն մարդ՝ հիացած՝ իրավունք կուտար իրեն ու ամեն մարդ կհնազանդեր իր խորհուրդին։ Ինչո՞ւ սակայն միևնույն խորհուրդները ուրիշներու կողմե տրված, անազդեցիկ կմնային, մինչդեռ Համբարձում աղային բերնեն իյնալով կազդեին ամենուն վրա։ Հոս էր գաղտնիքը և միանգամայն Համբարձում աղային արժեքը։
Հիմակ, տարիներ ետքը, կմտածեմ այս տարօրինակ երևույթին վրա ու կուզեմ բացատրել զայն։ Ըստ իս Համբարձում աղային գաղտնիքը իր արտաքին կերպարանքին մեջն էր. իր հագուստին, քալվածքին, ձևերուն, նստվածքին մեջ։ Այսպես, օրինակի համար, միշտ կոճկված ըլլալը կարևոր ազդակ մըն էր իր ներշնչած ակնածանքին։ Վերարկուն կոճկված մարդ մը ավելի պատկառելի է, քան չկոճկվածը։ Անորոշ հարգանք մի կզգանք զինվորականներուն, ոստիկաններուն, բարապաններուն, թռամվայի տոմսավաճառներուն, երկաթուղիի պաշտոնյաներուն, թղթաբերի ցրիչներուն հանդեպ։ Ինչո՞ւ։− Որովհետև ամենքն ալ կոճկված են։ Երևակայեցեք նույն մարզիկը իրենց կոճակները քակած և պիտի զգաք որ մեր հարգանքը արհամարհանքի պիտի փոխվի։ Կոճակը ինքնին արդեն պատկառելի բան մըն է, որչափ խոշոր ու որչափ շատ ըլլա հագուստին վրա. այնքան ավելի ազդեցությունը մեծ է։ Դիտված է, որ փայլուն ու խոշոր կոճակները մեծ տպավորություն կգործեն, [ 713 ] մանավանդ կիներու վրա։ Եվ հետո կոճկված հագուստ մը խորհրդավոր է միշտ և երազանքներու կմղե մարդս։
- Արդյոք ի՞նչ կա այդ կոճկված վերարկուին տակ,— կըխորհիս ակամա։
Ե՛վ որովհետև չես կրնար լուծել զայն, անծանոթին տարտամ վախը կպատե քեզ կամաց-կամաց ու երկյուղածությամբ կնայիս անոր։
Քայլվածքը նմանապես մեծ դեր կխաղա։ Կամաց, համաչափ քայլվածք մը անհունապես ավելի ազդու և տպավորիչ է, քան թեթև, ոստոստուն քայլվածք մը։ Ասկե զատ, կամաց քայլող մարդիկ ամբողջ ոտքերնին հատակին վրա կկոխեն, նախ կրունկեն սկսելով ու աստիճանաբար մինչև մատներուն ծայրը երթալով և ասիկա աոաջ կըբերե կոշիկի հատուկ ձայն մը, տեսակ մը կոշկային երաժշտություն, որ զուրկ չէ մասնավոր ներդաշնակսւթենե մը և որ ամեն երաժշտության պես իր ազդեցությունն ունի մեր ականջներուն վրա, այնպես որ կամաց քայլող մարդու մը ոչ միայն քայլվածքը կտեսնենք, այլ միանգամայն կլսենք զայն։ Ու այդ ձայնը, այդ կճռտոցը միանալով քայլվածքին դանդաղության հետ, մեր ուշադրությունը կկենդրոնացնեն քալողին ոտքերուն վրա, մեր աչքերը կսևեռին, կմագնիսանան դեպի հոն և երբ մարդը արդեն բազմոցին քով հասած ու նստած է, մենք դեռ չենք թոթափած այդ քայլվածքին մեր վրա թողած բուռն տպավորությունը։
Քիչ խոսիլն ալ մեծ դեր կխաղա մարդու մը կարևորությունը բազմապատկելու։ Նախ քիչ խոսողը կխուսափե ամեն վայրկյան տխմարաբանություններ ըսելու վտանգեն, հետո իր խոսքերն ավելի արժեք կստանան իրենց սակավությանը համար․ քաղաքատնտեսուսության մեջ մատուցումի ու խնդրանքի օրենք կըսեն ասոր, կարծեմ։ Ժողովներու և ընկերությանց մեջ շատ խոսողներուն այնչափ ուշադրություն չենք դարձներ, որչափ անոնց, որոնք հազիվ երբեմն կխոսին։ Իսկ շարժ ու ձևով իր միտքը բացատրելու կերպը հիանալի միջոց մըն է հաջողության։ Վիճաբանություն մը կա ակումբի մը մեջ և ձեր կարծիքը կհարցնեն վեճի նյութ եղող հարցին վրա, իբրև պատասախան ձեռքով շարժում մը ըրեք, օրինակի համար, սանկ օդին մեջ կես շրջանակ մը գծեցեք և պիտի տեսնեք, որ ամեն մարդ գոհ պիտի մնա, որովհետև այդ շրջանակը ամեն մարդ իր ուզած կերպովը պիտի մեկնե, վկայություն մը պիտի համարի իր ըսածին և ջախջախիչ փաստ մը դիմացինին առարկությանց։ [ 714 ] Տղաքներու վրա նմանապես իրական ապտակի մը չափ ազդեցություն ունի օդին մեջ ձեռքի շարժումով ձևացած ապտակ մը, և աղջիկներ կան, որոնք ավելի կշիկնին երբ մատներու ծայրով համբույր մը ղրկենք իրենց, քան երբ մեր շրթներով ճշմարտապես համբուրենք այտերնին։
Չխնդալ… ահավասիկ նաև հեղինակավոր պատկառելի մարդ մը ըլլալու գլխավոր պայմաններեն մեկը։ «Կխնդաք, ուրեմն զինաթափ եղաք» կըսեն ֆրանսիացիք և իրավունք ունին։ Խնդալը տղայություն մըն է, խենթություն մը, մարդկային արժանապատվության և լրջության դասալքությունը. Խնդացող մարդու մը խոսքերուն երբեք կարևորություն չկրնար տրվիլ որչափ ալ բանավոր, որչափ ալ իմաստալից ըլլան անոնք։ Հին հունաց աստվածները կխնդային և ասոր համար իրենց վարկը կորսնցուցին ու կործանեցան ամենքն ալ, մինչդեռ Եհովա երբեք չծիծաղիր և ասոր համար մինչև այսօր կպատկառինք ու կվախնանք իրմե։
Այսպես ուրեմն ամփոփելով կարծիքս, սա եզրակացության կհասնիմ թե Համբարձում աղա եթե, հակառակ իր բացարձակ ոչնչություն մը ըլլալուն, կրցած էր մեծ ազդեցություն մը ձեռք ձգել իր շրջանակին մեջ, պատճառը իր միշտ կոճկված ըլլալը, կամաց քալելը, քիչ խոսիլն ու բնավ չխնդալն էր։
Արդ, ինչպես կտեսնվի, շատ խարխուլ, շատ խուսափուկ հիմերու վրա կառուցված էր Համբարձում աղայի հեղինակությունը և բնականաբար հիմնահատակ պիտի կործաներ օր մը։
Այդ օրը հասավ և Համբարձում աղա, խաղք ու խայտառակ, իր պատվանդանեն վար առնվեցավ ողբերգախառն զավեշտական դեպքի մը առթիվ, ի մեծ գոհունակություն մեզ, տղոցս ու պատանիներուս, որ միշտ զինքը նկատած էինք իբրև անտանելի հակառակորդ մը։
Այս նշանավոր դեպքը պատմելն առաջ հարկ է, որ ընթերցողներուս ներկայացնեմ ուրիշ անձ մը, բոլորովին տարբեր Համբարձում աղայեն, գրեթե անոր հակապատկերը և որուն ձեռքով տեղի ունեցավ Համբարձում աղային գերակշիռ ազդեցության վերջնական ջախջախումը։
Սերգիս աղա, այս էր նախախնամական մարդուն անունը, [ 715 ] ագարակատեր մըն էր, Պոլսեն 6-7 ժամ հեոավորությամբ, ծովեզրյա քաղաքի մը՝ Ռոտոսթոյի մեջ։ Մեր ընտանիքին հինավուրց բարեկամ, երբ Պոլիս գար, մեր տունը կիջներ, ուր օրերով հյուր կմնար։ Ընդհանրապես ձմեռվան եղանակին կուգար, երբ ագարակին գործերը ավարտված էին, հունձքը ժողված, ծախված ու դրամները գանձված։ Հաճախ ամբողջ ձմեռվան երեք ամիսը մեզի կանցներ։
Քառասուն−քաոասունըհինգ տարեկան, միջահասակ գիրուկ, կարմիր երեսներով, մշտափթիթ ծիծաղ մը դեմքին վրա, երջանիկ մարդ մըն էր Սերգիս աղան, շեն ու զվարթ բնավորությամբ, որուն ներկայությունը անընդհատ ուրախության ճառագայթում մը կսփռեր շուրջը։ Սերգիս աղա ամուսնացած էր, յոթը զավակ ուներ՝ չորս աղջիկ և երեք մանչ․ կպաշտեր իր կինը, որ ագարակին հոգին էր և որուն կպարտեր իր գործերուն հաջողության մեծ բաժինը։ Ուներ նաև երկու եղբայր, որոնց մին քահանա էր և ծերունի մայր մը, անուշ, խնդումերես պառավ մը, որ երբեք Ռոտոսթոյեն դուրս ելած չէր։ Սերգիս աղային գործերը բարգավաճ էին, ագարակը լավ եկամուտ կբերեր, և բոլոր ընտանիքը օժտված էր առողջությամբ մը, որ կրնար ամենեն համբերատար բժիշկին անգամ կատաղության մղել։ Վերջապես Սերգիս աղա երջանիկ էր որչափ երջանիկ կրնա ըլլալ մարդ։
Ամեն անգամ Սերգիս աղայի գալուստը հաղթական մուտք մըն էր մեր տանեն ներս։ Երբ դուռը բացվելով− Սերգիս աղան եկա՜վ, ձայնը կհնչեր, ամենքս բակը կվազեինք զինքը դիմավորելու։ Ա՜հ, այն աղմկալից ուրախությունը, խոլական օվսաննաները, որով կընդունեինք զինքը․․․
− Սերգիս աղան է, Սերգիս աղան է,− կաղաղակեինք ամենքս միաբերան։
− Վա՜յ, Սերգիս աղա, բարով եկար։
Ու ահա կպաշարեինք, կսեղմեինք, կճնշեինք զինքը։ Ամենեն պզտիկները արդեն իր ուսերուն վրա էին, քիչ մը մեծերը թևերեն կախված ու ինք կհամբուրեր, կխածներ, կապտակեր ամենուս երեսները։
− Տղա՜քս, աղե՞կ եք, ռի՞նտ եք, առո՞ղջ եք…
− Սերգիս աղա, կառքին մեջ ի՞նչ կա, ի՞նչ բերիր մեզի․․․
− Հիմա, հիմա կտեսնաք, համբերեցեք քիչ մը։ [ 716 ] Ու ահա կառքը կսկսեին պարպել… որովհետև Սերգիս աղա միշտ խոշոր, լեցուն կառքով մը կուգար։
Ագարակեն բերած նվերներն էին, սերկևիլ, նարինջ, խնձոր, տանձ, կաղին, ընկույզ, չամիչ, թուզ փեսթիլ, կարագ, չոր սեր, թարմ պանիր, հետո տեսակ-տեսակ անուշեղեններ, զորս կինը պատրաստած էր, ապուխտ, երշիկ, օղի, վերջապես ինչ որ կար ագարակին մեջ։
− Սերգի՛ս աղա, խենթացա՞ր, ինչ պիտի ընենք այսչափ բանը, ուր պիտի դնենք,− կաղաղակեին տանտիկինները տեսնելով այդ անվերջանալի ծրարները։
Սերգիս աղա խնդալով կպատասխաներ.
− Հոգ մի՛ ընեք, հոգ մի՛ ընեք, վաղը մյուս օր տղաքը բան մը չեն ձգեր։
Իրիկունը երբ տան էրիկմարդիկը կուգային՝ Սերգիս աղա արդեն գիշերանոցը հագած, վառարանին քով, օղիի ափսեին դիմաց «քեյֆ» կըներ։
Եվ բոլոր ընտանիքով, մեծ ու պզտիկ, կբոլորվեին շուրջը և ինք գոհ, անձընդյուր, կյանքով ու զվարթությամբ ուռեցած՝ կսկսեր խոսիլ, խնդալ, պատմել ագարակին ու իր քաղքին դրվագները զորս կհամեմեր կատակաբանություններով։ Սերգիս աղա չէր ուզեր, որ շուրջը տխուր դեմքեր տեսնե. ամեն մարդ պարտավոր էր, նույնիսկ բռնի կերպով, ծիծաղկոտ դիմակ մը անցնելու դեմքին, երբ իրեն քով գտնվեր։ Իր սովորական խոսքերեն մեկն էր հետևյալը.
− Խնդացե՛ք պե… ամենքս ալ պիտի մեռնինք օր մը, ինչ ուրախություն որ ընենք, քովերնիս կմնա։
Այս էր իր հավատո հանգանակը, իր իմաստասիրությունը։
Քաղաքականությամբ չէր զբաղեր բնավ։
− Թագավորին տուրք կուտանք կոր, որ այդ բաներուն հոգ տանի, մենք ալ սիրտ չհատցնենք պարապ տեղը, քեյֆերնիս նայինք,− կըսեր։
Ազգային խնդիրներու մասին ալ նույնը կմտածեր։
− Ատանկ բաները Պատրիարքին գիտնալիք բանն է, մեզի ի՞նչ որ միտք հոգնեցնենք, քեյֆերնիս նայինք․․․
Տխուր խոսքեր պետք չէր որ ըլլար իր քով։
− Գոցեցե՛ք, գոցեցե՛ք այդ խոսքերը ուրիշներուն պատահած [ 717 ] դժբախտություններով մենք չտխրինք։ Աստված կբարկանա ետքը,− կգոչեր։
Ժողովողին խրատները կարծես իրեն նշանաբան ընտրած էր․
«Քու սրտեդ տրտմությունը վերցուր ու մարմինեդ չարությունը հեռացուր»։
«Հացդ ուրախությամբ կեր ու գինիդ ուրախ սրտով խմե»։
«Սիրած կնկանդ հետ կյանք վայելե քու ունայնության կենացդ բոլոր օրերուն մեջ»։
Եվ այսպես, անհոգ ու անկնճիռ, Սերգիս աղա ամեն տարի կուգար մեզի, իր անսպառ ու հաղորդիչ զվարթությամբը մեր տունն ալ շենցնելով մեկ երկու ամիս։ Իր ներկայությունը բոլորին կնսեմացներ, Համբարձում աղա որ գրեթե կհալեր, կջնջվեր անոր աոջև, տաք արևին ճաոագայթներուն ենթարկված սառույցի կտորի մը պես։
Տասնվեց տարեկան պատանի էի, երբ ձմեռ մը նորեն հյուր եկավ մեզի Սերգիս աղան։ Այդ տարին բացառիկ կերպով հաջող գացած էին իր գործերը, հրաշալի հունձք մը ըրած էր, մեծ աղջիկը նշաներ էր ռոտոսթոցի հարուստ աղաներեն մեկուն զավկին և ինքն ալ մանչ զավակ մը ունեցած էր, ութերորդը, որ քանի մը ամսե ի վեր ծներ էր։ Երբեք այնքան ուրախ տեսած չէինք զինքը։ Ամիս մը կար որ մեր տունը կգտնվեր և գալեն ի վեր ամեն օր կարծես տոնի մեջ էինք։ Ամեն առտու, անկողնեն ելլելուն պես, օրվան ժամանցի ծրագիրը կպատրաստեր− կառքով պտույտներ, թատրոն, երեկույթ, կրկես, և այլև։
Իզո՜ւր տնեցիները կըսեին․
− Սերգի՛ս աղա, ա՛լ այսօր տունը նստինք ու հանգստանանք։
− Չէ՛,− կգոչեր Սերգիս աղան անդրդվելի, անհակառակելի շեշտով մը.− ես հոս զբոսնելու եկած եմ և դուք ալ ինծի հետ պետք է որ զբոսնուք, երթալես ետքը ուզածնուդ չափ հանգստացեք։
Փետրվարի մեջն էինք և Միացյալ Ընկերություններուն մեծ պարահանդեսին օրը։ Որոշված էր, որ ամենքս ալ դիմակավորյալ պիտի երթայինք։ Առտվնե ի վեր Սերգիս աղա հագուստներ ու դիմակներ բերել տված էր Բերայի խանութներեն, զորս կփորձեինք [ 718 ] ու կբարեփոխեինք։ Սերգիս աղա ուրախ զվարթ կերթար կուգար, մեկիկ-մեկիկ ամենուն հագնելիք զգեստները կքններ, կզններ, ոմանցը չէր հավներ, կրկին մարդ կղրկեր ու նորանոր զգեստներ բերել կուտար։
− Պետք է որ մեր զգեստներն ու դիմակները լավագույնը ըլլան, կպոռար․ պետք է որ պարահանդեսին մեջ ամեն մարդ մեզմով զբաղի…
Ինք իրեն համար արաբ շեյխի մետաքսե մեծարժեք հագուստ մը զատած էր, հոյակապ փաթթոցով մը և հնօրյա դաշույններով ու դանակներով, որոնց վրա կիտվածներ բանված էին։ Կուզեր որ մեր մեջեն մեկ քանիները նմանապես արաբական զգեստներով ծպտվին իբրև իրեն հետևորդները։ Մինչ իրիկուն տևեց այդ պատրաստությունները։ Վերջապես ամենուն հագնելիքները որոշվեցան, պատրաստվեցան և Սերգիս աղա, գոհ սրտով, գնաց անցավ իր օղիի ափսեին դիմաց։
Սերգիս աղա սովորություն ուներ իր գավաթները «կենաց» պարպելու և նախ կսկսեր իրեններեն.
− Ասիկա հաճի մայրիկիս կենացը…
− Ասիկա կնոջս կենացը…
− Ասիկա Զապելիս կենացը։
− Ասիկա Տրդատիս կենացը…
Երբ անոնք լմմնային՝ կարգը կուգար մեզի։ Սերգիս աղայի համար միջոց մըն էր այս կրցածին չափ շատ խմելու օղին, որովհետև առարկելով թե այսինչին կենացը չէ խմած տակավին և թե կրնար վշտանալ, օղիի գավաթը չէր թողուլ, մինչև որ կենացներու ամբողջ շարքը չավարտեր։
Հիմակ ուրիշ կենաց մըն ալ ավելցած էր, այն էր նորածին մանչը.
− Այս ալ նոր ծնածին կենացը…
− Սերգիս աղա, անունը ի՞նչ պիտի դնես,− հարցուց մեծ մայրս։
− Տեսնենք, դեռ չեմ որոշած։
− Բենիամին դի՛ր։
− Բենիամի՞ն,− գոչեց Սերգիս աղա կեղծ բարկությամբ մը.− ի՞նչ ըսել կուզես, միթե ա՛լ զավակ պիտի չունենա՞մ որ Բենիամին դնեմ․․․․ Բենիամինին շա՛տ ատեն կա, շա՛տ… դեռ ես ալ երիտասարդ [ 719 ] եմ, կինս ալ, մենք ձեզի պես քաղաքը չենք ապրիր կոր, գեղը, դաշտերը մաքուր օդին մեջ կապրինք…
Եվ Սերգիս աղա խնդաց իր մաքուր, աննենգ ու լիառատ քահքահով մը։
Ատեն ատեն բնական, ինքնաբուխ մաղթանք մը կթռչեր բերնեն.
− Փա՜ռք քեզ, Տեր, փա՜ռք քեզ Աստված․․․
Ու կենացները կպարպեր սպասելով տան էրիկ մարդիկներուն, որոնք այդ իրիկունը քիչ մը ուշ մնացած էին։
Վերջապես եկան։ Մռայլ ու տխուր, գետնահարկի սենյակը մտան և հայրս ըսավ ինծի․
− Գնա՛ մայրդ վար կանչե կամաց մը։
Զգացի թե չարաշուք բան մը տեղի ունեցած էր։ Մայրս եկավ։
− Սոսկալի լուր մը,− ըսավ հայրս ձեռքը նամակ մը բռնած։- Սերգիս աղային կինը ութ օր առաջ հիվանդացեր է և երեկ առտու մեռեր է․․․ եղբայրը գրեր է, որ անմիջապես իմացնենք իրեն, որպեսզի տուն վերադառնա և թաղումին կարենա ներկա գտնվիլ․․․
Հարվածին անակնկալութենեն սահմռկած՝ լուռ ու ապուշ իրարու նայեցանք։
− Սպասուհին կանչե՛, սըվոնք թող վերցնեի,− ըսավ մայրս լռությունը խզելով։
Իրա՛վ, այս միջոցին, այդ պարահանդեսի զգեստները չեմ գիտեր ինչ դժնդակ ու հանցապարտ կերպարանք մը առած էին։
Ո՞վ պիտի իմացներ ահռելի դժբախտությունը Սերգիս աղային։ Ոչ ոք սիրտ կըներ ատոր։ Ու շվարած իրարու կնայեինք ամենքս։
− Վաղը առտու իմացնենք և անմիջապես շոգենավ դնենք զինքը,− ըսավ հայրս։
Եվ սակայն պարահանդեսը կար… Սերգիս աղա պիտի ուզեր պարահանդես երթալ անպատճառ, եթե գույժը պահեինք իրմե։ Անկարելի էր որ առանց բանավոր պատճառի մը հրաժարեր պարահանդեսեն՝ որուն պատրաստություններովը զբաղած էր օրերե ի վեր։ Չէ՛, հարկ էր անմիջապես իմացնել։
Սակայն ամենքն ալ վեհերոտությամբ, գրեթե վատությամբ մերժեցին այդ դժվարին պաշտոնը կատարել։
− Չէ՛, ես չեմ կրնար իմաց տալ… շատ կհուզվիմ։ [ 720 ] - Ես ալ չեմ կրնար… ջիղերս թունդ կելլեն։
− Դուն էրիկ մարդ ես, պետք է որ դուն ըսես…
− Դուն ծեր կին ես, քեզ ավելի հարմար է…
Նույն միջոցին փողոցին դուոը զարկին:
− Համբարձում աղան է,− գոչեց ծաոան։
Համբարձում աղա մտավ ներքնահարկի սենյակը, լուրջ, հանդիսական, համրաքայլ, ինչպես միշտ։ Դժբախտ լուրը հաղորդեցին իրեն։
− Խեղճ Սերգիս աղա, աս ինչ սոսկալի փորձանք է եկավ գլխուն,− ըսավ Համբարձում աղա խորապես հուզված։– Պետք է անմիջապես մեղմությամբ իմացնել,− վճռեց։
− Ամա՜ն, Համբարձում աղա, մենք և ոչ մեկերնիս պիտի կրնանք ընել ատիկա, կխնդրենք դուն իմացուր, դուն կերպը գիտես հարկավ, ասանկ դժբախտություն մը մեծ զգուշավորաթյամբ ու վարպետությամբ պետք է իմացնել,− աղաչեց մայրս։
Համբարձում աղա վայրկյան մը լուռ մտածեց, հետո տիրական շեշտով մը ըսավ.
− Աղեկ, ես հիմակ իմաց կուտամ պետք եղած կերպով. սա՜ եղբորը նամակը ինծի տվեք, դուք ալ վեր ելեք նստեցեք, բայց չխոսեք, մենակ մտիկ ըրեք, ասանկ բաները պետք է կամաց կամաց և փափուկ կերպով իմաց տալ, չըլլա որ խոսքի մեջ մտնեք և ըսելիքներս խանգարեք։
− Շատ աղեկ, Համբարձում աղա…
− Դուք վեր ելե՜ք նստեցե՜ք, ես ալ քիչ մը ետքը կուգամ։
Սերգիս աղա բազմոցին անկյունը առանձին մնացած էր. երբ ներս մտանք ուրախության աղաղակով մը ընդունեց մեզի։
− Ո՞ւր եք, աղբար, ժամ մըն է իս մենակ ձգեր եք, սանկ չի գաք, չնստի՞ք… Ուրախության օր է այսօր… Եկե՛ք ձեռքովս մեյ մեկ օղի լեցնեմ ձեզի։
Կարելի չէ երևակայել ավելի ցավատանջ, ավելի դառնակսկիծ բան մը քան այդ րոպեին Սերգիս աղայի ցույց տված զվարթությունը։
Քիչ հետո սենյակին դուռը բացվեցավ և Համբարձում աղա երեցավ սեմին վրա… աննշմարելի սարսուռ մը անցավ ամենուս վրայեն։
− Վա՜յ, Համբարձում աղա, եկո՛ւր նայինք,− գոչեց Սերգիս [ 721 ] աղա,- աղեկ որ եկար, այս իրիկուն քեզ միասին պարահանդես պիտի տանինք։
Համբարձում աղա դեպի բազմոցը առաջանալով պատասխանեց ծանր ու տխուր ձայնով մը։
− Այսօր պարահանդեսի ժամանակ չէ, Սերգիս աղա… Սողոմոն իմաստուն կըսե որ ամեն բանին ժամանակը կա… լալու ժամանակ և կաքավելու ժամանակ… այսօր լալու և սուգ ընելու ժամանակ է ամենուս համար:
− Ի՞նչ կա, ի՞նչ եղավ,− հարցուց Սերգիս աղա այդ խոսքերեն դող ելած:
Համբարձում աղա նստավ Սերգիս աղային քով:
− Աշխարհի մեջ դժբախտությունն ալ մեզի համար է, երջանկությունն ալ,− շարունակեց,− երկուքն ալ Աստուծմե կուգան։
− Աստուծու սիրուն, ի՞նչ կա, Համբարձում աղա…
− Եղածը մեծ բան չէ, անկե ավելի մեծ դժբախտություններ կրնան պատահիլ մարդուս… այսօր եղբորմեդ նամակ առինք, խեղճ նորածին մանչդ, Աստված քեզի օրեր տա, մեռեր է…
Այս խոսքերուն վրա ամենքս ապշած իրարու նայեցինք, արդյոք սխա՞լ հասկցած էր… մեծ մայրս ուզեց միջամտել, բայց Համբարձում աղա մատին ծայրը շրթներուն տանելով լռություն պատվիրեց:
− Վա՜խ զավակս, վա՜խ զավակս,− հեծեց Սերգիս աղա գլուխը օրորելով։
− Սերգիս աղա, Աստուծմե եկած ամեն հարված պետք է համակերպությամբ ընդունենք. առաջ տարավ Համբարձում աղա, մեռնողը նորածին մանչդ չէ, այլ խեղճ Սաթենիկդ…
Սաթենիկ յոթերորդ զավակն էր, հինգ տարեկան։
Սերգիս աղային աչքերը լեցան։
− Սաթենի՜կս… վախ յավրուս, վա՜խ հոգիս…
Եվ լռիկ հեծկլտաց։
Մենք, որ մինչև այդ օրը իրեն ոչ թե հեծկլտալը, այլ նույնիսկ տխրիլը չէինք տեսած՝ սրտի տարօրինակ սեղմումով մը կդիտեինք այս ողորմ տեսարանը:
− Քա՛ջ եղիր, Սերգիս աղա,– շարունակեց անողոք Համբարձում աղան,– քա՛ջ եղիր, ամեն բան մեզի համար է այս աշխարհիս երեսը, մեռնողը Սաթենիկը չէ… շիտակը ըսե՞մ, Հակոբիկդ է…
Հակոբի՜կ… իր յոթը տարեկան մանչ զավակը: [ 722 ] Սերգիս աղա այս անգամ բարձրագոչ աղաղակ մը փրցուց.
− Հակոբի՜կս…
Եվ սկսավ հեծաձայն կոծ մը, որ իր շնչառությունը կխանգարեր:
Վազեցինք ջուր, լեմոն և զանազան հոտեր բերելու։
Երբ քիչ մը ինքզինքը գտավ, Համբարձում աղա կրկին խոսք առավ.
− Հիմակ որ քիչ մը հանդարտեցար կրնաս իս մտիկ ընել: Սերգիս աղա, ույժդ վրադ ժողովե՛, կամք Տեառն օրհնյալ եղիցի… Մեռնողը Զարուհիդ է…
Զարուհի հինգերորդ զավակն էր, հազիվ տասնըմեկ տարեկան։
Այս անգամ խեղճ մարդը տղու մը պես սկսավ լալ, երեսը թաշկինակի մեջ ծածկած:
Համբարձում աղա գավաթին մեջ քիչ մը վարդեջուր կաթեցուց և Սերգիս աղային տալով՝ ըսավ.
− Խմե քիչ մը, այդպես լալով Աստծու դեմ կմեղանչես՝ եթե Զարուհիին համար այսպես կուլաս կոր, հապա ի՞նչ պիտի ընես, երբոր ըսեմ որ մեռնողը Վահանն է…
− Վահա՞նը…
− Ափսո՜ս այո՛, խե՜ղճ Վահանը, մեկենիմեկ− ութը օրվան մեջ. Աստված քեզի օրերը տա, Սերգիս աղա, Աստված մյուս զավակներդ պահե։
Վահան տասնհինգ տարեկան էր, կայտառ աշխույժ պատանի մը և իր հորը երկու աչքին լույսը։
Սերգիս աղա ոտքի ելավ լալագին ու սկսավ շուռ գալ սենյակին մեջ ձեռքերը գլխին զարնելով։
− Վահա՜ն, սիրելի զավակս, վա՜խ, վա՜խ, վա՜խ… Այս ինչ փորձանք էր գլխիս եկավ…
Ու ջախջախված, ինքնակորույս ինկավ թիկնաթոռի մը վրա, Վահա՜ն, Վահա՜ն մրմնջալով։ Հարվածը սաստիկ էր. Սերգիս աղա ընդերկար լացավ համր, անխոսուկ, ուսերը շարժելով։
Պահ մը արցունքով ողողուն գլուխը վեր առավ, և ապա երեսը սրբեց և ըսավ Համբարձում աղային.
− Եղբորս գրած նամակը տո՜ւր կարդամ։
− Նախ սըկե խմե քիչ մը։
Եվ Համբարձում աղա իրեն երկնցուց վարդեջրով խառնված [ 723 ] ջուրի գավաթը։ Հլու` մեքենական շարժումով մը առավ ու խմեց։
− Տո՛ւր նամակը…
− Կեցի՛ր,− պատասխանեց Համբարձում աղա,− նամակը տալե առաջ պետք է որ բուն ճշմարտությունը ըսեմ քեզի… մեռնողը Վարդուհին է…
Վարդուհին տասնյոթը տարեկան հրաշալի գեղեցկությամբ աղջիկը մըն էր և նույն տարի շրջանավարտ եղած էր Հոմ Սքուլի ամերիկյան վարժարանին։
− Հե՞…– բացագանչեց Սերգիս աղա ապուշ, խոսակցին երեսը նայելով։
− Այո՛, հանկարծ սիրտ չըրի ըսելու, խե՜ղճ Վարդուհին է մեռնողը։ Աստված ողորմի հոգուն, լուսերու մեջ պառկի, թիֆո եղեր է… Վաղը առտու կանուխ պետք է շոգենավ նստիս ու երթաս թաղումին հասնելու համար, Աստուծո ողորմությունը թող հետդ ըլլա, դուն հավատացյալ քրիստոնյա ես, այս տեսակ փորձություններու պետք է երկայնամիտ հոգիով համբերես… Հոր Երանելին միտդ բեր ու մխիթարվե…
Սերգիս աղա կրկին տագնապ մը ունեցավ, ցավին սաստկության տակ չկրցավ լալ ու սկսավ խեղդուկ խռպոտ ճիչեր արձակել։ Քացախով դաստակներն ու քունքը շփեցինք, քիթին հոտեր քաշել տվինք, երեսը ջուր սրսկեցինք։
Մեր խելքն ու միտքը այնչափ Սերգիս աղային խղճալի վիճակովը գրաված էր, այնչափ մտասուզված էինք իրմով, որ ուշադրություն չէինք դարձուցած Համբարձում աղային այն տարօրինակ եղանակին վրա որով իր գուժականի պաշտոնը կկատարեր։ Ասկե զատ իր ազդած պատկառանքը և իր կարողության վրա ունեցած հավատքնիս տակավին այնքան զորավոր էր, որ մենե շատերը կկարծեին թե գույժը իմաց տալու լավագույն ձևը այդ էր։ Եվ սակայն, պետք է անկեղծ ըլլալ, մեկ քանիներս սկսանք թերահավատիլ…
Սերգիս աղա սթափվեցավ նորեն, բայց դիմագծերը այն աստիճան ավրված, որ կարծես թե խեղճը ամիսներե ի վեր տառապած էր։
− Նամակը, եղբորս նամակը տուր որ կարդամ,− գոչեց խոսքը Համբարձում աղայի ուղղելով։
− Սերգիս աղա, կաղաչեմ կպաղատիմ, մյուս զավակներուդ արևուն համար ըլլա, ինքզինքիդ եկուր, հիվանդ պիտի ըլլաս… [ 724 ] − Նամա՜կը…
− Նամակը այն ատեն պիտի տամ, երբ մեջի եղածը իմացնեմ…
− Դեռ ի՞նչ կա որ մեջը…
− Մեջը կա որ… մեջը կա որ մեռնողը Վարդուհին չէ, ահա ճշմարտությունը, մեռնողը Վարդուհին չէ… Վարդուհին ողջ առողջ է…
− Ո՞վ է հապա…
− Անկե մեծը… Տրդատը… մեծ տղադ… այո, Տրդատը, տասնութը տարեկան, խե՜ղճ տղա… թիֆոեն… ութը օրվան մեջ, մեկենիմեկ…
Սերգիս աղա այս անգամ լաց ու կոծը չվերսկսավ. նայվածքը խոլոր, խուլ ձայնով մը որուն մեջ կարծես մարդկային շեշտ չէր մնացած այլևս, մռմռաց.
− Նամա՜կը, եղբորս նամակը տուր…
Համբարձում աղա, անայլայլ, բազմոցին վրա նստած իր զոհը կդիտեր։
− Նամա՜ը, նամա՜կը…− կաշխարեր խեղճը։
Վերջապես սպառնալից, վայրագ ոտքի ելավ ու դեպի Համբարձում աղային դիմեց։
− Տո՛ւր սա անիծյալ նամակը…
Համբարձում աղա հասկցավ որ այս անգամ ճար չի կար, հարկ էր նամակը հանձնել, հետևաբար աճապարեց պարունակությունը իմացնելու.
− Ա՛ռ, կարդա՛, մեռնողը Զաբելն է… անդրանիկ աղջիկդ… մեղա՜ մեղա՜, Աստված ողորմի հոգուն…
Սերգիս աղա խելահեղ հասած էր Համբարձում աղային քով:
− Նամա՜կը… Շուտով նամակը տո՜ւր,− կոռնար ահռելի ձայնով մը։
Համբարձում աղա նամակը հանձնեց…
Սերգիս աղա սկսավ կարդալ…
Ճնշող, անձկագին լռություն մը կըտիրեր բովանդակ սենյակին մեջ. շունչերնիս բռնած ակնապիշ կդիտեինք տարաբախտ մարդը, որուն դեմքը չեմ գիտեր ինչ զահնդելի ձև մը առած էր։ Երբեք կարելի չէր երևակայել մարդկային կերապարանքի մը ավերումն ու քայքայումը այսքան քիչ ատենի մեջ։
Հանկարծ աղաղակ մը արձակեց և ինկավ բազմոցի վրա։ [ 725 ] Իմացած էր քստմնելի ճշմարտությունը: Իր կինը՝ Թագուհի հանըմն էր մեռնողը… այն որուն վրա կառուցած էր Սերգիս աղա իր երջանկության ամբողջ շենքը։ Իր օջախին պահապան հրեշտակը, ագարակին պարիկն էր որ կանհայտանար, բովանդակ երջանկություն մըն էր, որ հանկարծ կջախջախվեր, կփշրվեր վերջնականապես, անդառնալիորեն…
Սերգիս աղա երբ քիչ մը ուշաբերեցավ, երկար ատեն հանդարտիկ լացավ, կամաց-կամաց խոսելով ինքնիրեն, իր սիրելիներուն, մեռնողին հետ. Դեռ Համբարձում աղային խոսքերուն ազդեցության տակ, կրած հարվածեն անբանացած, իրեն այնպես կթվեր թե զավակներն ալ մեռած էին, մայրն ալ մեռած էր, ամբողջ ընտանիքը ոչնչացած էր սոսկալի չարաղետքի մը մեջ ու ինք միս մենակ կմնար աշխարհի երեսը…
— Թագուհի՜ս, զավակնե՜րս, մարի՜կըս, ա՜խ, իս ասանկ թողուցիք…
Լռեց։ Մեկեն ինքզինքին եկավ, քովը գտնված գավաթը պարպեց, կրկին ուշադրությամբ կարդաց նամակը, արցունքները սրբեց և ոտքի ելավ։
Նույն միջոցին Համբարձում աղա վառարանին քով կայնած կտաքանար, իրեն հանձնված ծանր պաշտոն մը հաջողությամբ կատարող մարդու մը սրտի գոհունակությամբ։
Սերգիս աղա դեպի անոր դիմեց և երկու ձեռքով, կոճկված սեթրիին օձիքներեն բռնելով, ձայնով մը որուն ահագնությունը տակավին ականջներուս կհնչե կարծես՝ գոչեց.
- Անօըե՜ն, անաստվա՜ծ մա՜րդ… ամենեն առաջ չըսեի՞ր որ կնիկս, Թագահին է մեռնողը… բոլոր զավակներս մեկիկ-մեկիկ մեռցուցիր, մայրս մեռցուցիր, ամենուն վրա արցունք թափել տվիր, ամենուն համար հոգիս արյունեցիր… աւնօրե՜ն, անաստվա՜ծ… ավանա՜կ մարդ…
Ու Սերգիս աղա, միշտ Համբարձում աղային օձիքներեն բռնած, այնքան ուժգին կերպով թոթվեց ու ցնցեց զայն, որ սեթրիին կոճակները քաղվեցան, օձիքը պատռվեցավ ու կռնակի վրա գետին տապալվեցավ:
Սերգիս աղա, գոհ ու թեթևցած հանդարտ քայլերով դուրս ելավ սենյակեն ու քաշվեցավ ննջասենյակը։
Վազեցինք Համբարձում աղային քով, որուն լեզուն բռնված [ 726 ] էր հուզումեն։ Վեր առինք գետնեն, խելքը գլուխը բերինք ու ճամփա դրինք։
Ա՛լ իր ազդեցությունը, իր հարգը կորսնցուցած էր ամենուս քով։ Իր թավալգլոր անկումին հետ ինկած էր նաև մինչև այն ատեն մեր աչքը կուրացնող կեղևանքը ու կտեսնեինք, որ ամենահետին տխմարի մը, կատարյալ ավանակի մը պես կատարած էր իրեն հանձնված պաշտոնը։
Ատեն-ատեն կուգար նորեն Համաբարձում աղան մեր տունը, միշտ կոճկված, միշտ սակավախոս, միշտ համրաքայլ։ Իր հագուստը, իր խոսքերը, իր քայլվածքը միմիայն մեր ծաղրն ու հեգնությունը կշարժեին։ Երբեմն խնդրի մը վրա իր կարծիքը կհարցնեինք, բայց միմիայն քիթին խնդալու համար և այնքան անպատկառորեն կխնդայինք, որ վերջապես դադարեցուց իր այցելությունները։
Վրեժնիս լուծած էինք։