նրանց մարմինները տապաններում ու թաղել իրենց նահատակության տեղերում՝ Հռիփսիմեին՝ իր հավատակիցների հետ, Գայանյանց կույսերին՝ առանձին, իսկ հիվանդության պատճառով Հնձանք վայրում միայնակ մնացած կույսին՝ Հնձանքում, որտեղ հետագայում Նահապետ Ա Եդեսացի կաթողիկոսը կառուցել է Ս. Շողակաթ վանքը: Ս. Հռիփսիմեի վկայարանի վրա Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսը 618-ին կառուցել է Էջմիածնի Ս. Հռիփսիմե եկեղեցին, որի խորանի գետնահարկ մատուռի մեջ ցայսօր զետեղված է մնում սրբուհու տապանը: Իսկ Եզր Ա Փառաժնակերտցի կաթողիկոսը Ս. Գայանյանց կույսերի մատուռի տեղում բարձրացրել է Էջմիածնի Ս. Գայանե վանքը: Ըստ Մ. Օրմանյանի, Ս. Հռիփսիմե և Ս. Գայանե տաճարների ներքո մեծամեծ քարերով շինված գետնափորեր կան, որտեղ ամփոփված են կույսերի ոսկորները: Հայաստան եկած կույսերի թիվը, ըստ Ագաթանգեղոսի, 70-ից ավելի էր, նահատակվածներինը՝ 37: Հանվանե հիշատակված են Հռիփսիմեն, Գայանեն և Մարիանեն: Գրիգոր Ա Լուսավորիչը Հ. կ-ին դասել է սրբերի շարքը: Որպես սրբեր Հռիփսիմեն և Գայանեն նշվում են ոչ միայն հայերեն, այլև հուն., լատ., արաբ., ղպտի., ռուս. Հայսմավուրքներում: Հ. կ-ի նահատակությունը հիմք է հանդիսացել հայ քրիստ. գրականության վաղ հուշարձաններից մեկի՝ Հռիփսիմյանց վկայաբանության համար, որը, անցնելով Ագաթանգեղոսի և Մովսես Խորենացու Պատմությունների մեջ, լայն տարածում է ստացել ինչպես հայ, այնպես էլ ողջ միջնադարյան քրիստ. գրականության էջերում: Ս. Հռիփսիմե վանքի օծման կապակցությամբ 618-ին Կոմիտաս Ա Աղցեցի կաթողիկոսը գրել է ս. Հ. կ-ին նվիրված շարականը.
ՀՌՈՄԿԼԱՅԻ
Անձինք նուիրեալք սիրոյն Քրիստոսի, Երկնաւոր նահատակք և կուսանք իմաստունք… (Շարակնոց, 1853, էջ 487):
Հայ եկեղեցին ս. Հ. կ-ի հիշատակը տոնում է ս. Զատկին հաջորդող կիրակիից հետո՝ երկուշաբթի օրը: Պատկերազարդումը տես ներդիր X-ում, 10.7, 1–2-րդ պատկերները: Գրկ. Մո վ ս ե ս Խ ո ր ե ն ա ց ի, Պատմութիւն սրբոց Հռիփսիմեանց…, տես Մատենագրութիւնք, Վնտ., 1865, էջ 277–303, 304–325: Ա գ ա թ ա ն գ ե ղ ո ս, Պատմու-
638
թյուն Հայոց, Ե., 1986: Ս ա ր գ ի սյ ա ն Բ., Ագաթանգեղոս եւ իւր բազմադարեան գաղտնիքն, Վնտ., 1890, գլ. Զ: Սուրբերու կյանքը [ժող.], Բեյրութ, 1994: Գ ա լ ո ւ ս տյ ա ն Շ., Հայազգի սուրբեր, Ե., 1997: Լևոն Սարգսյան
ՀՌՈՄԿԼԱՅԻ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎ 1178, տեղի է ունեցել ապրիլ ամսին, Գրիգոր Դ Տղա կաթողիկոսի օրոք: Բյուզ. Մանուել I Կոմնենոս կայսրի, Միքայել III Անքիալոս պատրիարքի և հուն. Սինոդի հետ թղթակցություններից (1173–78) հետո Գրիգոր Դ Տղան հույների առաջարկները քննելու և պաշտոն. պատասխան տալու համար հրավիրել է Հ. ե. ժ.: Ժողովի հիմն. նպատակն էր ընդհանուր հայտարարի գալ հայ-բյուզ. եկեղեց. միության հարցում, որի շուրջ 1165–78-ին Կ.Պոլսի պատրիարքարանի և արքունիքի հետ տեղի էին ունեցել երկարատև բանակցություններ: Հ. ե. ժին մասնակցել են 33 հոգի՝ հոգևորականներ բուն Հայաստանից, վանքերի առաջնորդներ, ասորի պատգամավորներ, Աղվանից կաթողիկոսը, որոնք և ստորագրել են Կ.Պոլսի պատրիարքին ուղղված պատասխան թուղթը: Ժողովից մեզ հասած վավերագրերը բաժանվում են երկու խմբի՝ պաշտոնական և ոչ պաշտոնական: Պաշտոն. վավերագրերը երկուսն են՝ Գրիգոր Դ Տղա կաթողիկոսի անունից գրված երկու նամակները, որոնցից առաջինն ուղղված է բյուզ. կայսր Մանուել I Կոմնենոսին, երկրորդը՝ Կ.Պոլսի պատրիարքին: Այս գրությունները մեզ են հասել Ներսես Լամբրոնացու կազմած «Պատճառ խնդրոյ միաբանութեան» ժողովածուի կազմում: Պատրիարքին գրված թղթում զիջում է նկատվում Հայ եկեղեցու դավան. ձևակերպումից: Այստեղ առաջին անգամ հանդիպում ենք «խոստովանիմք համաձայն Ձեզ ի Քրիստոսի անճառ միութիւնն երկու բնութեան տեսութիւն» բանաձևին: Սակայն, ի տարբերություն «Պատճառ խնդրոյ միաբանութեան» ժողովածու մտած մյուս վավերագրերի, այս նամակները հանգամանքների բերումով չեն հասել հասցեատերերին: Ժողովին վերաբերող ոչ պաշտոն. վավերագրերի մեջ առանձնանում են Ներսես Լամբրոնացու «Ատենաբանութիւն» երկը և «Գլխակարգութիւնք Հոռոմոց…» ու «Խնդիրք ի Հայոց ի Հոռոմոց» գրությունները: Ուսումնասիրողները «Ատենաբանութիւնը» համարում են Հ. ե. ժ-ում արտասանած ճառ, իսկ մյուս երկուսը 1171-ին Հռոմկլա ուղարկված բյուզ. 9 կետից բաղկացած պահանջների պատասխաններն են:
