Ոսպևյակի օպտիկակաև ուժը չափվում է նըա գլխավոր կիգակետային հեռավորու–թյան ևակադարձ մեծությամբ։ 1 դ այն ոսպնյակի օպտիկական ուժն է, որի գըլ– խավոր կիզակևտային հեռավորությունը 1 il է։ Այսպիսով, եթե ոսպնյակի օպտի–կական ուժը 2 ղ է, ապա նրա գլխավոր կիգակետային հեռավորությունը 0,5 it է, 5 դ օպտիկական ուժ ունեցող ոսպնյակի գլխավոր կիգակետային հեռավորությու–նը՝ 0,2 Վ ևն։ Տավաքող ոսպնյակի օպտի–կական ուժը համարվում է դրական, իսկ ցրող ոսպնյակինը՝ բացասական։ Դ–ներով է չափվում, օրինակ, ակնոցնևրի օպտիկա– կան ուժը։ Կարճատեսների ակնոցների օպտիկական ուժն արտահայտվում է բա–ցասական, իսկ հեոատևսներինը՝ դրա–կան թվերով։
ԴԻՕՔՍԱՆ (1,4–դիօքսան, դ ի էթ ի լ– ենդիօքսիդ), ցիկլավոր ° եթեր։ Անգույն հեղուկ է, հալ– н Հ մաև ջերմաստիճանը՝ ll,8°Cf 2| | 2 եռմանը* 101,3°C, խտությունը՝ н2с СН3 1033,75 կգխ3։ խաոնվում է / ջրի» սպիրտի, եթերի հետ։ О Ջրի հևտ առաջացնում է 87,8°C-nuf եռացող ազեոտ– րոպ խառնուրդ (81,6% Գ․)։ Տատկություն– ներով նման է ալիֆատիկ եթերներին, կայուն է թթուների, ալկալիների, նատ–րիումի և ամոնիակի նկատմամբ։ Դ․ ար–տադրության մեջ ստանում են, օրինակ, էթիլենգլիկոլը թորելով ծծմբական թթվի հետ․ 2H0CH2CH20H^d(CH2)20CH2CH2+2H20։ Դ–ում լավ լուծվում ևն ացետիլթաղան– թանյութը, խեժերը, կաուչուկը, ճարպերը։ Դ․ թունավոր է– թույլատրելի խտությունը օդում՝ 0,01 ւՏգ/ւ։
ԴԻՖԵՆԻԼԱՄԻՆ, СбН5КНСбН5, արոմա– տիկ ամին; Անգույն, բնորոշ թույլ հոտով, լույսի ազդեցությամբ մգացող բյուրեղա–յին նյութ Է, հալման ջերմաստիճանը՝ 54,0°С, եռմանը՝ 302°Շ։ Լուծվում է օրգ․ լուծիչներում, խիտ անօրգանական թթու–ներում, չի լուծվում ջրում։ Ստանում են անիլինի և դրա քլորաջրածևական աղի խառնուրդը տաքացնելով (200–230°С)։ Դ․ օգտագործվում է օրգ․ սինթեզում (կար– բազոլ, ակրիդին ևն), ազո– և տրիֆե– նիլմեթանային ներկանյութերի արտադրու–թյան մեջ, որպես պիրօքսիլային վառոդի կայունացուցիչ, որոշ օքսիդիչների (օրի–նակ, ազոտական թթվի) գունաչափման համար, իբրև օքսիդավերականգնիչ ին– դիկատոր։
ԴԻՖԵՐԵՆՑԻԱԼ (<լատ․ differentia–մնա–ցորդ, տարբերություն), տես Դիֆերեն– ցիաւ հաշիվ։
ԴԻՖԵՐԵՆՑԻԱԼ * ԵՐԿՐԱՉԱՓՈՒԹՅՈՒՆ, երկրաչափության բաժին, ուր երկրաչա–փական պատկերներն ուսումնասիրվում են մաթեմատիկական անալիզի մեթոդ–ներով։ Ուսումնասիրության հիմնական օբյեկտներն են Էվկլիդևսյան տարածու–թյան բավականաչափ ողորկ կորերն ու մակերևույթները, ինչպես նաև դրաևց ընտանիքները; Դ, և, սովորաբար հետա–զոտում է երկրաչափական պատկերների կամայապես փոքր մասերի տեղային հատկությունները (դիֆերենցիալ հ ա տ կ ու թ յ ու ն և ե ր)։ Կորը տըր– վում է x=x(t), y=y(t), z=z(t) պարա– մետրական հավասարումներով։ Բավա–կանաչափ ողորկ կորի ցանկացած M կե–տում կարելի է կաոուցել հպման հարթու–թյուն և շոշափող։ Շոշափողը MN հատո–ղի, իսկ հպման հարթությունը այդ շոշա– վւողով և N կետով անցնող հարթության սահմանային դիրքն Է, երբ „N-ը կորի վրայով ձգտում է M-իև։ M կետով անց–նող և շոշավւողին ուղղահայաց ուղիղները կոչվում են կորի նորմալներ։ Տպման հար– թությանը պատկանող նորմալը կոչվում է գլխավոր նորմալ, իսկ նրան ուղղահայացը՝ բինորմալ (տես գծ․)։ Կորը բնութագրող հիմնական մեծու–թյուններն են կորությունը (շոշափողի փոփոխման արագությունը) և ոլորումը (հպման հարթության փոփոխման արա–գությունը), որոնք համապատասխանաբար որոշվում են k“ lim ^–, a= lim – Дз–>0 As As–>0 As բանաձևերով, որտեղ ձտ–ը MN աղեղի երկարություևն Է, Да-ն՝ M և N կետերում կորի շոշափողների, իսկ ձքՅ–ն՝ նույն կետերում հպման հարթությունների կազ–մած անկյունը! Կորերի ուսումնասիրու–թյան համար կարևոր են շոշափողի (տ), գլխավոր նորմալի (ո), բինորմալի (տ) միավոր վեկտորնևրի և դրանց ածանցյալ–ների միջև կապ հաստատող ^-=kn յXelgenBot (քննարկում)*–к է–Ь ab , a ո բանաձևերը (Ֆ ր և ն և ի բանաձևեր)։ Մակե–րևույթը (Տ) տրվում է x=x(u, v), y= =y(u, v), z=z(u, v) պարամետրական հավասարումներով։ Սևեռած V-ի (Ս–ի) դեպքում այդ հավասարումևերը Տ–ի վրա որոշում եև գիծ, որը կոչվում է Ս–ի (V-ի) կոորդինատական գիծ։ Ս, V մեծությունները կոչվում են ներքին կոոր–դինատներ (դրանցով մակերևույթի ցան–կացած կետ հնարավոր է կառուցել՝ չառընչ– վելով պարփակող տարածությանը)։ Մա–կերևույթի վրա տրված r=r(t) կորի հա–մար ds2=dr2, որտեղ s-ը կորի երկարու–թյուն Է։ Նշանակելով E=ru2, F=rurv, G= rv2, կստանանք ds2=Edu2+ 2Fdudv-f* + Gdv2 (1)։ (1)-ի աջ մասը կոչվում է մակերնույթի առաջին քառակուսային ձև։ Ldu2-j- 2Mdudv+ Ndv2 արտահայտու–թյունը, որտեղ L=ruum, M=ruvm, N= –Tvyia, m= –-=–, կոչվում է մա– |ruXrv| կերևույթի երկրորդ քառակուսայիև ձև։ Առաջին քառակուսայիև ձևով որոշ–վում է մակերևույթի ներքին երկրաչա–փությունը, այսինքն՝ այն փաստերի ամ–բողջությունը, որոնք կարող են ստացվել մակերևույթի վրա չւաիումներ անելով, առանց պարփակող տարածություն դուրս գալու։ Մակերևույթի՝ որպես բացարձակ ճկուն և չձգվող թաղանթի, դեֆորմացման (մակերևույթի ծ ռ ու մ) դեպքում նրա ներքին երկրաչափությունը չի փոխվում։ Երկրորդ քառակուսային ձևը տալիս է մակերևույթի տարածական ձևերի բնու–թագիրը։ Առաջին և երկրորդ քառակու– սային ձևերը մակերևույթը որոշում եև տարածության մեջ ունեցած դիրքի ճըշ– տությամբ։ Դ․ ե․ ուսումնասիրում է նաև դիֆերեևցիալ–երկ ր ա չ ա փ ա– կան բազմաձևությունները, կորերը (միաչափ), մակերևույթները (երկ– չափ), սովորական էՎԿւիդեսյան տարա–ծությունը (եռաչափ) և այն բազմաձևու–թյունը, որի տարրերը սովորական էվկլի– դեսյան տարածության ուղիղներ են (քա–ռաչափ)։ XVIII դ․ վերջին մակերևույթնե–րի տեսության մեջ կարևոր արդյունքներ են ստացել Լ․ Էսերը և Գ․ Մոնժը, որոնք և համարվում եև Դ․ ե–ի հիմնադիրները։ Դ․ ե–ի զարգացման համար նշանակալից ավանդ են ներդրել Կ․ Գաուսը, Կ․ Պետեր– սոնը, Р․ Ռիմանը, Է․ Կարտանը և այլք։ Գրկ, Միլինսկի Վ․, Դիֆերենցիալ երկրաչափություն, Ե․, 1937։ Стройк Д․ Джо Очерк истории дифференциальной геометрии до XX столетия, пер․ с англ․, М,–Л,, 1941; Стернберг С․, Лекции по дифференциальной геометрии, пер․ с англ․, М․, 1970; Бляшке В․, Введение в диф–ференциальную геометрию, пер․ с нем․, М․, 1957; Рашевский П․ К․, Курс диф–ференциальной геометрии, 4 изд․, М․, 1956; Погорелов А․ „В․, Дифференциальная геометрия, 6 изд․, М․, 1974․
ԴԻՖԵՐԵՆՑԻԱԼ ՀԱՇԻՎ, մաթեմատիկա–կան անալիզի բաժին, որն ուսումնասի–րում է ածանցյալի և դիֆերենցիալի հատ–կությունները, հաշվման եղանակները և կիրառությունները։ Որպես մաթ․ ինքնու–րույն առարկա Դ․ հ․ կազմավորվել է Ի․ Նյուտոնի և Գ․ Լայբնիցի աշխատանք–ների հիման վրա, որոնցում ձևակերպվել եև Դ․ հ–ի հիմնական դրույթները և ցույց տրվել ինտեգրման և դիֆերենցման փոխ– հակադարձ բնույթը։ Այնուհետև Դ․ հ․ սկսել է զարգանալ ինաեգրաւ հաշվի հետ սերտ կապված։ Դ․ հ–ի հիմնական հասկացություններն են ածանցյալը և դիֆերենցիալը։ Ածանցյալ։ Դիցուք, պետք է հաշվել նյութական կետի ուղղա–գիծ շարժման արագությունը։ Տավասա–
