վորման ողջ ընթացքում նրանց մշակույթն ու լեզուն ներառել է հունական, հայկա– կան, վրացական, բալկանյան ժողովուրդ– ների լեզվական և մշակութային տարրեր: Թի մեծագույն մասը զբաղվում է երկրագործությամբ, այգեգործությամբ, ծխախոտագործությամբ և անասնապա– հությամբ (հիմնականում՝ ոչխարաբուծու– թյամբ): Գյուղատնտեսության մեջ գերիշ– խում է պարզագույն տեխնիկան (գութան, արոր, տափան, մանգաղ, երկանիվ սայլ են): Տնայնագործական արհեստներից առավել զարգացած են գորգագործությու– նը. ԲՐԴյա գործվածքների պատրաստումն ու կաշեգործությունը: Ընտանեկան հա– րաբերություններում գերիշխում է հայրիշ– խանական կարգը: 1926-ից պետականո– րեն արգելված է բազմակնությունը: Չնա– յած 1934-ից կանանց շնորհված է տղա– մարդկանց հավասար իրավունքներ, նրանք փաստորեն ճնշված իրավական դրության մեջ են: Գրկ. և ր և մ և և Դ. Ե., Թուրքերի ծագու– մը, Ե., 1975:
ԹՈՒՐՔԵՐԵՆ, տաճկերեն, թուրքերի (Թուրքական Հանրապետության հիմնա– կան բնակչության) լեզուն: Պատկանում է թյուրքական լեզվաընտանիքի (տես Թյուր– քական չեզաներ) արմ. (օղուզյան) խմբին: Խոսողների թիվը՝ մոտ 40 մլն (1975): Իբրե գրական լեգու ձեավորվել է բավա– կան ուշ (այն փոխարինել է հին օսմա– ներենին XIX դ. կեսերին): Հնչյունական համակարգում կա 8 կարճ և 3 երկար ձայնավոր, 24 բաղաձայն: Առկա է ձայնա– վորների ներդաշնակություն, շեշտը ու– ժային–երաժշտական է: Կառուցվածքային տիպով կցական է: Գոյականն ունի հո– լովի (թվով 6), թվի, ստացական առման կարգեր: Բայը հարուստ է ձևաբանա– կան կարգերով: Այբուբենը մինչև 1928-ը՝ արաբատառ, ապա՝ լատինատառ: Գրկ. CeBopT-HH 3. B., OoHeTHKa TypeijKoro JiHTepaTypHoro H3MKa, M., 1977.
ԹՈՒՐՔԻԱ (Turkiye), Թուրքական Հանրապետություն (Turkiye Cumhuriyeti) Բ ովանդակություն I. Ընդհանուր տեղեկություններ . . . 252 II. Պետական կարգը 252 III. Բնությունը 252 IV. Բնակչությունը 254 V. Պատմական ակնարկ 254 VI. Քաղաքական կուսակցություննե– րը և արհմիությունները 258 VII. Տնտեսա–աշխարհագրական ակ– նարկ 258 VIII. Բժշկա՜սանիտարական վիճակը ե առողջապահությունը 259 IX. Լուսավորությունը 260 X. Դիտական հիմնարկները 260 XI. Մամուլը, ռադիոն, հեռուստա– տեսությունը 260 XII. Գրականությունը 260 XIII. ճարտարապետությունը և կերպ– արվեստը 260 XIV. Երաժշտությունը 261 XV. Թատրոնը 261 XVI. Կինոն 261 I. Ընդհանուր տեղեկություններ Պետություն Արևմտյան Ասիայում և Հարավ–Արևելյան Եվրոպայում: Սահմա– նակից է ՍՍՀՄ–ին, Իրանին, Իրաքին, Սիրիային, Հունաստանին և Բուլղարիա– յին: Ողողվում է Սև, Եգեյան և Միջերկրա– կան ծովերով: Բոսֆոր, Դարդանել նե– ղուցները և Մարմարա ծովը Թ–ի եվրոպա– կան ^մասն անջատում են ասիականից: Տարածությունը 780,6 հզ. կւ12 է (25 հզ. կւէ2-՝ Եվրոպայում), բնակչությունը՝ 40,2 մլն մարդ (1975): Մայրաքաղաքը՝ Անկարա: Վարչականորեն բաժանվում է 67 իլի (վիլայեթի): Քարտեզները տես 256–257-րդ էշերի միջև՝ ներդիրում: II. Պետական կարգը Թ. հանրապետություն է: Գործող սահ– մանադրությունն ընդունվել է 1961-ին: Պրեզիդենտը պետության և կառավարու– թյան ղեկավարն է և զինված ուժերի Գե– րագույն գլխավոր հրամանատարը: Օրենս– դրական բարձրագույն մարմինը Ազգային մեծ ժողովն է: Նրա վերին պալատի (Սե– նատ) 150 դեպուտատներին ընտրում է ժողովուրդը՝ 6 տարի ժամկետով, 15-ին նշանակում է պրեզիդենտը: Սենատի մյուս անդամներն Ազգային միասնության կոմիտեի նախկին անդամներն են (ցմահ): Ստորին՝ Ազգային պալատի 450 դեպու– տատներին ընտրում է ժողովուրդը՝ 4 տարի ժամկետով: Ընտրական իրավուն– քից օգտվում են 21 տարեկան դարձած քաղաքացիները, բացառությամբ դատա– րանով քաո իրավունքներից զրկված– ների, բանակի շարքային ու սերժանտա– կան կազմի, զինվորական ուսումնարան– ների ունկնդիրների: Գործադիր իշխա– նության բարձրագույն մարմինը՝ կառա– վարությունը, կազմվում է հիմնականում պառլամենտի անդամներից: Իլերում կա– ռավարում են իշխանության ներկայա– ցուցիչները՝ վալերը: Քաղաքներում և խոշոր բնակավայրերում ընտրվում են մունիցիպալ խորհուրդներ, գյուղերում՝ ավագների խորհուրդներ: Դատական համակարգում ընդգրկվում են հաշտա– րար դատարանները, I և II ատյանի դա– տարանները, առևտրական դատարան– ները: Բարձրագույն դատական ատյանը Անկարայի վճռաբեկ դատարանն է: III. Բնությունը Թ. առավելապես լեռնային երկիր է. հիմնականում գտնվում է Փոքրասիական բարձրավանդակի և Հայկական լեռնաշ– խարհի սահմաններում: Հս. և հվ. ափերը բարձրադիր են և թույլ կտրտված: Հվ. ափին են հարում Անթալիա և Չուքուրօվա ցածրադիր հարթավայրերը: Արմ. ծովափը խիստ կտրտված է: Փոքրասիական բարձ– րավանդակը և մասամբ Հայկական լեռ– նաշխարհը հս–ից եզերված են Պոնտական լեռներով (բարձրությունը՝ մինչև 3931 մ), Վարչական բաժան ու մը Իլեր I Տարածությու– նը հզ. կմ2 Բնակչությու– նը (1975) հզ. մարդ Վարչական կենտրոնը Ադանա 17,3 1234,7 Ադանա Ադիյաման 7,6 345,8 Ադիյաման Աղրի 11,4 337,6 Կարաքյոսե Ամասիա 5,5 318,1 Ամասիա Այդըն 8,0 607,1 Այդըն Անթալիա 20,6 669,9 Անթալիա Անկարա 30,7 2572,6 Անկարա Արդվին 7,4 227,1 Արդվին Աֆիոն–Կարա - 14,2 576,9 Աֆիոն–Կարա– հիսար հիսար Բալըքեսիր 14,2 788,6 Բալըքեսիր Բիթլիս 6,7 218,0 Բիթլիս Բիլեջիկ 4,3 136,0 Բիլեշիկ Բինգյոլ 8,1 209,1 Բինգյոլ Բոլու 11,1 427,3 Բոլու Բուրսա 11,1 960,0 Բուրսա Բուրդուր 6,9 222,4 Բուրդուր Գյումուշանե 10,2 286,9 Գյումուշանե Դենիզլի 11,9 556,2 Դենի զլի Դիարբեքիր 15,4 649 ,8 Դիարբեքիր Երզնկա 11,9 284,7 Երզնկա Զոնգուլդակ 8,6 829,2 Զոնգուլդակ էդիրնե 6,3 337,9 էդիրնե էլյագըղ 9,2 417,8 էսազըղ էսկիշեհիր 13,7 492,9 էսկիշեհիր էրգրում 25,1 749,2 էրգրում Ըսպարտա 8,9 322,1 Ըսպարտա Թեքիրդաղ 6,2 318,7 Թեքիրդաղ Թոխաթ 10,0 592,6 Թոխաթ Թունշելի 7,8 163,3 Թունշելի Իզմիր 12,0 1660,5 իզմիր Իչել 15,9 710,7 Մերսին Կաստամոնոլ 13,1 436,9 Կաստամոնու Կարս 18,6 701,8 Կարս Կեսարիա 16,9 674,0 Կեսարիա Կերասունտ 6,9 462,4 Կերասունտ Կըրկլարելի 6,6 268,2 Կըրկլարելի Կըրշեհիր 6,6 232,0 Կըրշեհիր Կոնիա 47,4 1423,9 Կոնիա Կոշաելի 4,0 478,5 Իզմիթ Տաթայ 5,4 744,3 lltrpuigfiuf Հաքյարի 9,5 126,2 Չյուլամերիկ Ղազիանթեպ 1,6 715,5 Ղազիանթեպ Մալաթիա 12,3 577,3 Մալաթիա Մանիսա 13,8 870,8 Մանիսա Մարաշ 14,3 620,2 Մարաշ Մարդին 12,8 529,3 Մ արդին Մուղլա 13,3 401,4 Մուղլա Մուշ 8,2 252,1 Մուշ Ցոզղաթ 14,1 498,0 Ցոզղաթ Նևշեհիր 5,5 249,0 Նևշեհիր Նիկտե 14,3 460,9 Նիկտե Չանակկալե 8,2 367,1 Չանակկալե Չանղըրը 8,5 266,5 Չանղըրը Չորում 12,8 550.4 Չորում Ռիզե 3,9 335,0 Ռիզե Սամսուն 9,6 904,8 Սամսուն Սաքարիա 4,5 495,8 Ադաբազար Սինոպ 5,9 266,6 Սինոպ Սղերդ 11,0 389,3 Սղերդ Սվազ 28,4 739,1 Սվազ Ստամբուլ 5,6 3864,5 Ստամբուլ Վան 19,1 386,1 Վան Տրապիզոն 4,7 716,2 Տրապիզոն Ուշակ 5,3 228,7 Ուշակ Ուռհա 18,6 598,2 Ուռհա Քյոթահիա 11,9 480,4 Քյոթահիա Օրդու 6,0 661,7 Օրդու հվ–ից՝ Տավրոսի լեռներով (մինչև 3726 մ), որոնք արլ–ում ձուլվում են Հաքյարի լեռ– ներին (մինչև 4168 Ա) Փոքրասիական
