VIII–VII դդ․։ Առաջին անգամ Ո–ուց ստակներ են հատվել Լիդիայում, մ․ թ․ ա․ VII դ․, ՍՍՀՄ տարածքում՝ Հայաստանում, մ․ թ․ ա․ I դ․։ Մակայն հնում ու միջին դա– րերում Ո․ վալյուտայի հիմնական մետա– ղը չէր, քանի որ Փողի ֆունկցիաներ էին կատարում նաև պղինձն ու արծաթը։ П․ ձեռք բերելու ձգտումը, հարստանա– լու տենչը եղել են գաղութային ու առևտը– րական բազմաթիվ պատերազմների պատ– ճառ, Աշխարհագրական մեծ հայտնագոր– ծությունների շրջանում մղել նոր հողերի որոնումների։ Ամերիկայի հայտնադործու– մից հետո ազնիվ մետաղների հոսքը Եվրո– պա դարձավ կապիտաչի նախասկզբնա– կան կուտակման աղբյուր։ Կապիտալիզ– մի զարգացումը, միջմայրցամաքային առևտրի ընդլայնումը ուժեղացրին դրա– մամետաղների պահանջը, և, չնայած Ո–ու արդյունահանումն աճում էր, սակայն բո– լոր երկրներում որպես փող դեռևս լայնո– րեն օգտագործվում էր նաև արծաթը։ XIX դ․ վերջին արծաթի արժեքը կտրուկ ընկավ և երկրների մեծ մասում պայման– ներ ստեղծվեցին մոնոմենտալիզմի (ոս– կու) անցնելու համար (տես Ոսկու ստան– դարտ)։ Առաջինը դա կատարվեց Մեծ Բրի– տանիայում, XVIII դ․ վերջին, իսկ XX դ․ սկզբին fl-ու վալյուտան հաստատվեց աշխարհի երկրների մեծ մասում։ Տարերային ապրանքային արտադրու– թյան պայմաններում արտացոլելով մարդ– կանց հարաբերությունները, երևույթնե– րի մակերեսին Ո–ու իշխանությունը հան– դես է գալիս որպես իրերի հարաբերու– թյուն։ Այն թվում է П-ш․ բնական ներքին հատկություն ու ծնում Ո–ու ու փողի ֆետի– շիզմ (տես Դրամ, Ապրանքային ֆետի– շիզմ)։ Ո–ով հարստություն դիզելու տենչն անչափ աճում է, մղում հրեշավոր հանցա– գործությունների։tfl-ու իշխանությունը հատկապես ուժեղանում է կապիտալիս– տական հարաբերությունների պայման– ներում, երբ ապրանք է դառնում նաև աշ– խատուժը։ Կապիտալիզմի ժամանակ հա– մաշխարհային շուկայի կազմավորումը ընդլայնում է П-ու շրջանառության ոլոր– տը, այն դարձնում համաշխարհային փող։ Կապիտալիզմի ընդհանուր ճգնաժամի պայմաններում fl-ու ստանդարտը խախտ– վում է։ Կապիտալիստական երկրների ներքին շրջանառությունում տիրապետող են դառնում թղթադրամներն ու fl-ով չփո– խանակվող բանկային տոմսերը։ Սահմա– նափակվում կամ ընդհանրապես արգել– վում են П-ու արտահանումն ու առուծախը։ Դրա հետ կապված, fl․ դադարում է շրջա– նառության ու վճարման միջոցի ֆունկ– ցիաներ կատարել, բայց իդեալապես հան– դես գալով որպես արժեչաՓ, ինչպես նաև պահպանելով գանձակուտակման միջոցի ու համաշխարհային փողի իր նշանակու– թյունը, այն մնում է որպես կապիտալիս– տական երկրների դրամական համակար– գի հիմք ու Փոխադարձ դրամական պա– հանջների ու պարտավորությունների վերջնական կարգավորման գլխավոր մի– ջոց։ fl-ու պաշարների չափը կապիտա– լիստական վասուտաների կայունության և առանձին երկրների տնտ․ պոտենցիալի կարևոր ցուցանիշ է։ Արդ․ սպառման, ինչպես և մասնավոր գանձակուտակման համար fl-ու առուծախը կատարվում է ոսկու շուկաներում։ Մոցիալիստական էկոնոմիկայի պայ– մաններում fl․ նույնպես համընդհանուր համարժեք է և հանդես է գալիս որպես արժեչաՓ ու գների մասշտաբ։ 1961-ի հունվ․ 1-ից սովետական ռուբլին պարու– նակում է 0,987412 գ զուտ fl․։ Այդ նույն քանակությունը դրված է Փոխանակային ռուբլու՝ ՏՓԻ*-ի անդամ–երկրների միջազ– գային սոցիալիստական վալյուտայի, հիմ– քում։ Համաշխարհային սոցիալիստական շուկայում fl․ կատարում է համաշխարհա– յին փողի ֆունկցիա։ Տես նաև Ոսկու արդյունաբերություն։ Գրկ․ Борисов С․ М․, Золото в эконо– мике современного капитализма, М-, 1968․ I1U4Ի ԳՆԱԾԻՆ, միներալ, արծաթի (հետ– քեր, մինչև 43%) բնական պինդ լուծույթ ոսկու մեջ, սովորական են պղնձի, երկա– թի, կապարի, հազվադեպ՝ բիսմութի, սնդիկի, պլատինի, մանգանի ևն խառ– նուրդներ (հետքեր, մինչև 0,9%)։ Հայտնի են պղնձախառն ոսկի՝ կուպրոաուրիտ (մինչև 20% Си), բիսմութային ոսկի՝ բիսմութաուրիտ (մինչև 4% Bi), պլատի– նախառն և իրիդիումախառն ոսկի ևն։ Բյուրեղային համակարգը խորանարդա– յին է, առաջացնում է օկտաէդրեր, դոդե– կաէդրեր, խորանարդներ և ավելի բարդ ձևի բյուրեղներ։ Առավել տարածված են երականման և անկանոն անջատումնե– րը։ fl․ բ․ վառ դեղին է, կախված խառնուրդ– ներից՝ գունատ դեղին, կարմրավուն, կա– նաչավուն։ Կարծրությունը 2,5 է, խտությու– նը՝ 1970–1560 կգ/մ3։ Ըստ մասնիկների մեծության զանազանում են՝ նուրբ դիս– պերսային, փոշենման, մանր ու խոշոր։ 5 ց–ից ավելի կշիռ ունեցողները կոչվում են բնածիններ, որոնց զանգվածը երբեմն հասնում է տասնյակ և հարյուրավոր կգ։ fl․ բ․ առաջանում է հիդրոթերմալ հանքա– վայրերում, հանդիպում է նաև ցրոննե– րում։ ՍՍՀՄ–ում բնածին ոսկի կա Ուրա– լում, Լենայի ավազանում։ «ՈՍԿԻ ԿԱՆՈՆ» մեխանիկայի, կա– նոն, որի համաձայն ուժի շահումն ուղեկց– վում է այդ ուժի կիրառման կետի տեղա– փոխության համապատասխան կորստով։ Մեխանիկայի «Ո․ կ․» բնության հիմնա– կան օրենքներից մեկի՝ էներգիայի պահ– պանման օրենքի առաջին պարզագույն ձևակերպումն է։ Ելնելով հնարավոր տե– ղափոխությունների սկզբունքիցճ կարող ենք գրել հետևյալ հավասարումը․ FiSli-F2512=0, որտեղ Fi-ը և F2-]i մեխ․ համակարգին կիրառված ուժերի բացարձակ արժեքներն են, Ց1ւ–ը և 812-ը՝ ուժերի կիրառման կե– տերի անվերջ փոքր հնարավոր տեղափո– խությունների պրոյեկցիաների բացար– ձակ արժեքները ուժերի ուղղության վրա։ Այս հավասարումից հետևում է, որ Fi = F2 в որտեղ St-ն ժամա– նակի այն Փոքր հատվածն է, որի ընթաց– քում տեղի է ունենում համակարգի իրա– կան Փոքր տեղափոխությունը։ Այսպիսով, մեխանիկայի <П․ կ․» կարելի է ձևակերպել նաև այսպես, ուժի շարժումը համակշըռ– վում է տեղափոխության կամ արագու– թյան կորստով։ գ․ Բաբաշանյան
ՈՍԿՅԱ ԿԵՏԵՐ, ոսկու շրջանառության և երկրների միջև ոսկու ազատ շարժման պայմաններում մետաղադրամի պարի– տետից վալյուտաների կուրսի տատանում– ների վերին և ստորին սահմանները։ Որոշվում են երկրների միջև ոսկու տեղա– փոխման ծախսերով (փաթեթավորում, տրանսպորտ, ապահովագրություն ևն)։ Վալյուտայի կուրսը չի կարող անցնել Ո․ կ–ի վերին և ստորին սահմանները։ Վերին սահմանն անցնելու դեպքում վճա– րողին ձեռնտու էր ոսկին ուղարկել վար– կատու երկիր և փոխանակել այն ազգային վասուտայի պարիտետով, որով կատար– վելու էր վճարումը։ Ստորին սահմանին հասնելու դեպքում նպատակահարմար էր ոսկին արտահանել երկրից։ Վալյուտայի սահմանային ստորին կուրսը այլ կերպ կոչվում է արտահանման, իսկ սահմանա– յին բարձր կուրսը՝ ներմուծման Ո․ կ․։ Ոսկու ստանդարտի վերացմամբ և վալ– յուտային սահմանափակումների կիրառ– մամբ դրանք կորցրեցին իրենց գործնա– կան նշանակությունը։
ՈՍԿՅԱ ՎԱԼՅՈՒՏԱ, տես ՎաԱուտա։
ՈՍԿՅԱՆ Կարապետ Արիստակեսի (14․4․ 1869, Կ․ Պոլիս –11․6․1901, Կ․ Պոլիս), հայ բանաստեղծ, արձակագիր։ 1885-ից նորավեպերով, ապա բանաստեղծություն– ներով հանդես է եկել պարբերական մա– մուլում («Արևելք», «Բուրաստան ման– կանց», «Մասիս», «Բյուրակն»)։ Ո–ի նո– րավեպերն արտահայտում են 80-ական– ների ռեալիստական շարժման սկըզ– բունքներն ու գաղափարները։ Առավել կարևոր գրակ ան՜պատմական արժեք ունեն նրա բանաստեղծությունները, որոնք հիմնականում սիրո և բնության երգեր են՝ համակված վերահաս մահվան զգացողությամբ (Ո․ մահացել է թոքախ– տից)։ Արևմտահայ քնարերգության մեջ Ո․ արմատավորել է ռեալիզմի մի շարք տարրեր։ Նրա միակ ժողովածուն՝ «Սրտի ժամեր»-ը, լույս է տեսել 1911-ին, Սիպիլի առաջաբանով։ վ․ Կtիրակ ոպան
ՈՍԿՅԱՆ Համազասպ (Անտոն) [1․7․1895, գ․ Խանդաձոր (էրզրումի վիլայեթի Կիսկիմ գավառում)–25․2․1968, Վիեննա], հայ պատմաբան, բանասեր, ձեռագրագետ, մանկավարժ։ Վիեննայի Մխիթարյան միա– բանության անդամ (1914), Վիեննայի հա– մալսարանի աստվածաբանության դոկ– տոր (1922)։ Սովորել է Վիեննայի Հայոց վանքի դպրոցում։ Եղել է Պլովդիվի (Բուլ– ղարիա) Մխիթարյան վարժարանի ուսու– ցիչ (1928–31), տնօրեն (1931–37), ապա Բեյրութի Մխիթարյան վարժարանի տնօ– րեն (1947–60)։ 1920-ական թթ․ աշխա– տակցել է <Հանդես ամսօրյա>-ւԿ, ապա դարձել նրա խմբագրապետը (1938–46, 1963–68)։ 1932-ին Պլովդիվում հիմնել է <Ուսումնարան> դպրոցական ամսագիրը։ Շուրջ կես դար զբաղվել է գիտ․ գործու– նեությամբ, հրատարակել բազմաթիվ հա– յագիտական երկեր։ Հատկապես արժե– քավոր են Հայաստանի վանքերի պատ– մությանը վերաբերող աշխատություննե– րը («Վասպուրական–Վանի վանքերը», մաս 1–3, 1940–47, «Սեբաստիայի վան– քերը», 1946, «Բարձր Հայքի վանքերը», 1951, «Տարոն–Տուրուբերանի վանքերը», 1953, «Արցախի վանքերը», 1953, «Կիւի–
