Ակակի Ծերեթելին Մոսկվայում

Վահան Տերյան

[ 128 ] 12. ԱԿԱԿԻ ԾԵՐԵԹԵԼԻՆ ՄՈՍԿՎԱՅՈԻՄ

(Մի թռուցիկ հուշ նրա կյանքից)

Պոետները սովորաբար դժբախտ են լինում իրանը անձնակա կյանքում։

Դա ամենքին լավ հայտնի է։ Մի օրենքի բնույթ է ստացել դա մեր աչքում, դարձել է անհրաժեշտ մի պայման պոետի բարձր կոչումը կրողների համար անխուսափելի մի կետ է դա, առանց որին գրեթե անհնար է երևա կայել մի պոետի կենսագրություն։ Այդպիսի մի կենսագրություն մեզ թերի, անկատար, գուցե և տարօրինակ և անհավատալ թվար...

Մենք այն աստիճան ընտելացել ենք դրան, որ մի պոետի մասին գրելիս ամեն մի ռեպորտլոր գիտե, որ պետք է խոսի «փշերով պատած» ճանապարհի մասին։ Եվ երբ մեռնում է մի պոետ իհարկե, ամենից շուտ խոսվում է նրա կյանքի անբախտ, տան ջալից դեպքերի մասին։ Դա էլ սովորական է, ավելի քան սովորական, դա էլ մի ծես է դարձել, կյանքում կատարվող հազարավոր ծեսերից մեկը։ Այնքան սովորական են դարձել այդ ստերեո տիպ բառերը, որ հնչում են նույնքան անիմաստ ու ապարդյուն որպես մի «բարև ձեզ» կամ «ցտեսություն...»։

Բայց լինում են պոետների կյանքում և երջանիկ րոպեներ որոնց մասին չի խոսվում այնքան առատ, ինչպես անբախտության մասին։

Ահա այդպիսի երջանիկ մի էպիզոդ հիշում եմ ես պոետ կյանքից և ուզում եմ պատմել այդ էպիզոդը։ Ես ուզում եմ ան այդ այսօր, երբ կարդացի լրագրում նրա մահվան տխուր լուր:

Իհարկե, կարող է պատահել, որ ես սխալվում եմ, կարծելով, [ 129 ] այդ րոպեին պոետն իրան երջանիկ էր զգում, բայց միանգամայն համոզված եմ դրանում։

Այդպես էր իմ տպավորությունը։

Մի օր իմ վրացի ընկերներից մեկը ասաց, որ Ակակի Ծերեթելին Մոսկվա պիտի գա, և իրանք արդեն պատրաստություն են տեսնում նրան ընդունելու։

Մի շաբաթ եռանդուն կերպով պատրաստվում էին ուսանողները՝ մի ամբողջ շաբաթ. ուր որ հանդիպում էի վրացի ուսանողներին, նրանց խոսակցության նյութը «Ակակին» էր...

«Ակակի...»

Զարմանալի բան. այդպես են կոչում նրանք իրանց հռչակավոր, ըստ երևույթին ահագին ժողովրդականություն վայելող պոետին։ Ինձ տարօրինակ և անհարմար թվաց դա. կարծես «ֆամիլիարություն» կար այդ բանում։ Բայց հետո ես տեսա, որ դա բնավ չէ խանգարում իմ ընկերներին ակնածությամբ ու հարգանքով վերաբերվելու դեպի պոետը, մի հարգանքով, որ երկրպագության էր հասնում։ Ըստ երևույթին, մտածեցի ես, նրանք այդպես են անվանում իրանց պոետին նրա համար, որ Ծերեթելին, բացի խոր հարգանքից, վայելում է նրանց մեջ նաև մի բացառիկ սեր:

Եվ իրավ որ նա վայելում էր այդպիսի սեր։

Ես ներկա եղա մի հանդեսի, որ վկայում էր այդ բուռն սերը։

Այդ հանդեսը «սիրո հանդես» կարելի էր կոչել։ Տեսել եմ ես այդպիսի հանդեսների պատիվ ռուս գրողների և հայ գրողների, բայց երբեք այնքա՛ն սրտագին, ընտանեկան, նահապետական սիրով լեցուն հանդես չեմ տեսել... Ուսանողների և սակավաթիվ մոսկվաբնակ վրացիների մի մասը գնացել էր կայարան այնտեղ պոետին դիմավորելու, իսկ մյուս մասը հավաքվել էր Գրական-գեղարվեստական ակումբում, որի դահլիճներից մեկում բանկետ պիտի կայանար ի պատիվ պոետի։ Իշխող տարրը ուսանողությունն էր։

Ոմանք ազգային տար աղով էին հագնված։ Երևի այդ հանգամանքը և սև կովկասցիների այդ համախմբումը հետաքրքրում էին ակումբի սովորական հաճախորդներին, և նրանցից շատերը մոտենում էին սրան-նրան ու հարցնում հավաքույթի նպատակի մասին:

^[1] [ 130 ] Բավական երկար սպասեց այդ ամբոխը, մինչև որ վերջապես մի քանի կառք շարքով մտան ակումբի բակը, և քիչ հետո դռները լայն բացվեցին, ու իշխան Սումբատովի ուղեկցությամբ ներս մտավ մի ծերուկ։ Իսկույն օդը լցվեց խնդագին աղաղակներով։ Եվ մինչդեռ պոետը դանդաղ վեր էր բարձրանում սանդուղքով, խռնված ամբոխը կենդանի ծաղիկներ էր թափում նրա վրա, նրա առաջ։

Մուտքի մոտ նրան ողջունեցին, և նա երկու խոսքով շնորհակալ եղավ։

Թվաց մի րոպե, որ նա շփոթված էր այդ բուռն զգացումների արտահայտությունից և հուզված։ Եվ սանդուղքից վեր ելնելիս նա մի տեսակ ձգվեց, ուղղվեց, կարծես վախենալով, որ կթուլանա։

Կողքիս կանգնած մի ռուս ժուռնալիստ դիմեց ինձ.

— Ինչո՞վ է բացատրվում այս անօրինակ սերը դեպի մի պոետ։

— Չգիտեմ,— ասացի և առաջին անգամ կյանքումս ինձ շատ վատ զգացի վրացերեն չիմանալուս համար, որովհետև ես չգիտե անգամ, թե ի՞նչ է գրել Ծերեթելին։

Ի՞նչ կարող էի պատասխանել հարցասեր ռուսին, որը գիտեր որ ես հայ եմ, բայց հավատացած էր, որ ես պիտի լավ ճանաչե վրացիներին։ Եվ իրավացի էր իհարկե իմ ծանոթ ռուսը, սպասելով, որ ես ավե՛լի տեղյակ կլինե՛մ մեր դարավոր հարևան մոտի մի ժողովրդի կյանքին ու գրականությանը։ Սակայն քանի՞ հայ կարող է պարծենալ մի այդպիսի գիտությամբ։

Ես երբեք այդպես ծեր չէի երևակայում Ծերեթելիին, երբ ընկերներս խոսում էին նրա մասին։ Բայց այդտեղ, երբ դահլիճ հասավ պոետը և նստեց, ես մտաբերեցի մեր Հայրիկին, և թվաց րոպե, որ սա էլ նրա պես պիտի ասե՝ «Հայրիկը հոգնեց»...

Դահլիճը լի էր հասարակությամբ, գլխավորապես երիտասարդ-ուսանող հասարակությամբ։

Սեղանի վրա առաջին խոսքերը ասացին Մոսկվայի վրաց գաղութի ներկայացուցիչները, «հասակավորները»` եթե կարելի այսպես ասել։

Ապա խոսքը ուսանողներին անցավ։

Այստեղ միանգամից փայլեց պոետի դեմքը, ժպիտը այլևս իջնում նրա շրթունքներից։ [ 131 ] ճառերի մեծ մասը անհասկանալի էր ինձ, կամ հասկանալի այն չափով, որչափ կարողանում էին արագ թարգմանել իմ հարեվան սիրալիր վրացի ընկերներս։ Սակայն բավական էր լսել խոսելու եղանակից, ինտոնացիայից, և վերջապես Ծերեթելիի դեմքի արտահայտությունից կարելի էր գուշակել, թե որքա՜ն սրտալի ու ներշնչուն էին երիտասարդների խոսքերը։

Ամբողջ Ժամանակ տիրում էր մի զարմանալի պարզություն և անկեղծություն։

Միանգամայն բացակայում էր այդօրինակ հանդեսներին հատուկ զսպված ու չոր պաշտոնականությունը։

Եվ այդ տրամադրությունը իշխում էր, երբ Բոբորիկինը և մի քանի այլ ռուս գրողներ և ժուռնալիստներ եկան ողջունելու «չքնաղ Վրաստանի» պոետին։

Դա «բանկետ» չէր կարծես, այլ մի ընտանեկան ընթրիք, ուր բազմաթիվ զավակներն ու թոռները հավաքվել էին իրանց ալևոր նահապետ-պապի շուրջը և զրույց էին անում։

Խոսեց և ինքը պոետը։ Խոսեց և ռուսերեն։

Դարձյալ ես հիշեցի հայրիկին։

Խոսում էր նրա պես պարզ ու սրամիտ, առանց հռետորական պաթոսի։

Ուսանող ճառախոսները, երբ վերջացնում էին իրանց խոսքը, մոտենում էին և համբուրում պոետի ձեռքը, իսկ նա՝ նրանց ճակատը։

Այդ բանը գրավեց և ներկա եկող ռուսների ուշադրությունը և ըստ երևույթին զարմանք պատճառնեց նրանց։

Անսահման մի պարզություն և անկեղծություն կար այդ ամբողջ հանդեսում։ Կարծես անթիվ զավակները առանց քաշվելու բաց էին անում մի բարի ու ծեր հոր առջև իրանց սիրով լի սիրտը և կամենում էին մխիթարել նրա շատ փուշ ու շատ թույն տեսած սիրտը, նրա՝ ծանր մտածումներով ու վշտերով ալևորված ծերությունը։

Եվ մխիթարված էր նահապետը. լի էին նրա աչքերը ուրախ արցունքներով և նրա խոսքերը սիրով ու հավատով դեպի աճող նոր սերունդը, որ շրջապատել էր իրան։

Եվ իր կարճ, բայց զգացված ճառերում նա մի քանի անգամ արտահայտեց այդ հավատը, որի պատճառով նա իրան երջանիկ [ 132 ] է զգում և մխիթարված։ Այդ սերը, որով գուրգուրում է երիտասարդ սերունդը մի հին պոետի, այդ ոգևորությունը, որով խոսում է աճող սերունդն իր երկրի մասին, որպես բալզամ ամոքում են պոետի սիրտը. և սա նրա կյանքի ամենաերջանիկ րոպեներից մեկն է։ Այս էր նրա խոսքերի իմաստը։

Եվ այդ երջանկությունը փայլում էր նրա նահապետական դեմքի վրա, նրա լցված ծեր աչքերում...

1. 9 Վահան Տերյան, հ. III