Անապատի մեջ

Վրթանես Փափազյան

[ 191 ] [ 192 ] աղոթքներից, մանավանդ գիշերային այն անտանելի ժամերգություներից, որոնք այնքան անգթորեն թրատում են մարդու քունը, ո՛չ ուժ խնայելով, ո՛չ էլ՝ հանգստություն։ Ազատ էր ոչ միայն դրանցից, այլև երեք ամիս, գուցե ձմեռն էլ այդ տարի, շնորհիվ նոր վանահոր թողությանը՝ կարող էր մնալ դուրս՝ չստիպվել օրը միայն մեկ անգամ ճաշնլու, այն էլ լոբի, սիսեռ ու ոսպ։ Դեհ, այdպես ուտելուց հետո գնա և օրը 5—6 ժամ աղոթիր, 20 անգամ հորանջիր, 2 անգամ խոստովանիր չեղած մեղքերդ ու ձանձրացիր մահու չափ։ Վարժվել էին մարդիկ, չաղոթեին, ի՞նչ անեին, էլ ուրիշ ի՞նչ կար անելու։ Վանահայրը հաճախ բացակայում էր և՛ հսկումներից, և՛ գիշերային ժամերգություններից։ Աշտարակի գինին էր մեղավորը։

Ինչ որ էլ լիներ, նույնիսկ հոգու փրկության համար— մեղա աստծո- սակայն Սահակ հայր-սուրբը սրտի խորքիցը անկեղծորեն կուզենար դուրսը մնալ, մանավանդ երբ գարունը սկսում էր այդպես անուշ ժպտել լեռներին և ձորերին, երբ նրա տեսքն ու բուրումը գինովցնում էր մարդու, մոռացնել էր տալիս հոգի և թևեր տալով՝ պտտացնում էր հեռու։ Եվ որքան ձանձրալի էին թվում այդ բոլորի առաջ՝ այն լերկ ժայռերը կզղիի, այն հնացած եկեղեցիներն ու մութ խուցերը, որքան անտանելի մռայլ դեմքերը, անշարժությունն ու մեռելությունը. մինչ այդտեղ, գյուղի մեջ, գարնան հետ բացվում էր ամեն ինչ, ամեն օր նոր շարժում, վեճ, կռիվ, կյանք… Գնա մտիր տները, խառնվիր մարդկանց, խոսի՛ր, խնդա, նայիր այն ծիծղուն կանանց զվարթ դեմքերին՝ առանց քաշվելու, խոսակցիր, ժպտա, մի վախենար. ինչ կա, մարդ չե՞ս դու էլ։ Ի՞նչ անենք, որ վարդապետ ես. միշտ աղոթել կարելի՞ է. ի՞նչ օգուտ ախր, եթե բերանովդ աղոթում ես, իսկ միտքդ ոստնում է կղզիից ու տաճարից, ծովից ու ճգնարանից հեռու, սրանում է… հենց, օրինակ, դեպի այն լեռան կողերը, որոնք այդքան շքեղորեն զարդարվել են կարմիր խիլայով և ոտներն են լվանում ծովի մեջ։ Ի՞նչ ծաղիկներ են, հիրավի. պուտ չէ՞ր, այո, պուտ էր, խոշոր ու թխլիկ՝ սիրուն կանանց գիրուկ այտերի նման։ Ավելի հեռուն այն դաշտերը դեղնորակ, մեջտեղը լայն ճամփան՝ ճերմակ շեշտով, որ օձապտույտ սրանում է կանաչ տարածությունների կուրծքի վրայից։ Ավելի վար, դեպի Մասիսը՝ սևին են տալիս գյուղախմբերը, ժպտում են շքեղ հովիտները, որոնց դալարիների ծայրին պարում է սյուգը ծփումներով. ծաղիկներն էլ միահամուռ չափով ծափահարում են վայելչությամբ։ Ո՛չ, թող թույլ տրվեր իրեն վայելելու այդ ամենը, իր սիրած ծովախորշի մոտ գալ, պառկել ուռենիների զով ստվերի տակ, և հայացքը սևեռած արոտներին, ծաղիկներին, կյանքին, լեռներին՝ ննջել անուշ վայելքով։ [ 193 ]

2

Երևի, սակայն, վիճակված չէր այդ վայելքը Սևանա անապատի կենսալից վարդապետին։ Հազիվ փոքր-ինչ գոցել էր աչքերը, որ ստիպված եղավ վեր թռնել ու նստել։ Ճիշտ ուռենիի տակ էին ժողովվել 5—6 գյուղացիներ և նրանցից մեկն էլ ձեռքի մտրակի կոթովը բոթում էր վարդապետի կողմն ու գոչում. «Հայր—սուրբ, վեր կաց»։ Վեր կացավ, հիրավի, և տրորեց աչքերը. ի՞նչ էին ուզում, նավակնե՞րն էին արդյոք ընկղմել, թե՞ կղզիի մեջ մի աղետ էր պատահել։ Անծանոթը գլխարկը հանեց, կռացավ, հայր—սուրբի ձեռքը համբուրեց և ասաց. «Ծառա եմ… Ախտայից եմ գալիս ձիով. տեր—հայրը ուղարկեց… Վեհափառը այս երեկո Ախտա կհասնի, վաղն էլ այստեղ»։

Սահակ Վ. գունատվեց և մի վայրկյան կարծեց, թե գետինը շարժվում էր։ «Ի՞նչ ես ասում, այ տղա, ի՞նչ Վեհափառ»։ «Վեհափառը քանի՞ հատ է որ,— ժպտեց գյուղացին.— մեր հոգևոր տերը 2 օր է՝ Էջմիածնից ղուրս է եկել. Սևան ուխտի է գալիս»։

Գյուղի մեջ արդեն տարածվել էր կաթողիկոսի գալը, և հետզհետե վարդապետի մոտ էին հասնում քահանան, հետո գյուղի իշխանները: Գար ի՞նչ տեսներ ծերունին. կղզիին ավերակներն ու «խուց» կոչվող որջե՞րը, թե՞ անմաքուր մնացած և ժանգի մեջ կանաչած ջահերն ու աշտանակները, մոմերից այրված և ծուխից փչացած պատկերները, կեղտի մեջ սևացած գրքերը։ Ինչ որ լիներ, անհրաժեշտ էր իսկույն գործի ձեռնարկել։ Ամենից առաջ, պետք էր լուր հասցնել կղզին. հետո դրսի տունը, գյուղի եկեղեցին պատրաստել, հյուրասիրության համար պետք եղածները գտնել, 1—2 ձիավոր ժողովել և Վեհափառի դեմը գնալ։ Այդ բոլորը մտովին ծրագրելը մի վայրկյանի գործ եղավ վարդապետի համար։ Հետևյալ վայրկյանին նա շուրջը նայելով՝ ստուգեց, թե այնտե՞ղ էին ծառան, գյուղի կառավարիչը, քահանան և նույնիսկ մեկ-երկու նավավարներ էլ: Մի կողմից պատվերներ տալով, մյուս կողմից էլ չմոռանալով ոչ մի մանրամասնություն, սիրտը ճնշված մտածում էր, թե արդյոք ի՞նչ պիտի անեին կղզիում. պիտի կարողանայի՞ն այն ապուշները մաքրել տալ ամեն ինչ, գոնե թաքցնել աղտոտությունները, ջնջել ավերածությունների հետքերը, մի կերպով աննշմարելի դարձնել անհոգության և անխնամության հետևանքները։ Երևի, վանահայրն էլ պիտի որևէ լուր, հրաման, կարգադրություն ուղարկեր իրեն։ Եվ հրամանը եկավ. «Թող Սահակ հայր—սուրբը ժողովի մարդիկ, առնի իր հետ քահանան և Ախտա երթա՝ դիմավորելու վեհափառին։ Կղզիում ամեն ինչ պատրաստ կլինի, միայն թե թող գյուղից մի ձեռք մաքուր և լավ անկողին ուղարկեն կղզի, հետո մի ոչխար՝ [ 194 ] հետևյալ օրվա ճաշի համար. թող հայր սուրբը մտածի և վաղը հասցնի իշխան ձուկ էլ…»։

Վարդապետը մտածեց մի վայրկյան, հետո կտրուկ շարժումով կանչեց գյուղապետին, և 10 վայրկյան չէր անցել, որ 10 կտրիճներ լցվեցին նավակների մեջ և եռանդուն աղաղակներով սահեցին դեպի կղզին՝ աշխատությանց օգնելու համար։ Բերկրությամբ դիտեց նրանց մեկնիքը, մի քանի րոպե նայեց նավակների ետևից և գլուխը տխրությամբ շարժելով՝ մտավ եկեղեցին, որ մի վերջին ակնարկով զննե արդեն մաքրած ու պատրաստած սեղանը և սպասները։ Այսպես էր, որ այդ 1770 թվականներին, Սևանում պատրաստություն սկսեցին տեսնել ընդունելու համար Սիմեոն կաթողիկոսին։

Վանահայր Հովհաննես վարդապետն էլ իր կարգին շարունակում էր հրամանները իր շուրջիններին. «էլ աղոթք բան չեմ իմանում. թող մինչև Վեհափառի գալը ամեն աղոթք դադարի։ Դուրս տվեք ինչ որ կա։ Խուցերից դուրս քշիր ամենքին. լվացեք, սրբեցեք, կեղտ չմնա ոչ մի խաչի, ոչ մի գրքակալի ու սփռոցի վրա։ Իմ ունեցած—չունեցածը Սահակ վարդապետի խուցը տարեք հենց այժմյանից. իմ խուցը՝ Վեհափառին։ Բաղ և ճաշարան, արտաքնոց ու շտեմարան ո՛չ մի կեղտ, ո՛չ մի անկարգություն, հասկացա՞ք։ Վեհափառը ամեն տեղ մտնելու է, ես գիտեմ նրան։ Կղզիի վրա ամեն կողմ միայն ավերակ էր տեսնվում, աղբակույտեր, տակնուվրայություն և անփութություն. և այն տարիներից ի վեր. ինչո՞ւ մաքրել և ո՞վ մաքրեր. նոր վանահայրերը սկզբում մի քիչ խիստ էին լինում, հետո իրենք էլ ենթարկվում էին ընդհանուր դանդաղկոտության։ Այժմ բացվել էին դռներ ու ճռնչում, խուցերից մութ նրբանցքի մեջ սկսել էին երևալ գունատ ու մազոտ դեմքեր, որոնք վախեցած ոչխարների պես երբեմն կիտվում էին մի տեղ, ակնապիշ մնում, հետո իսկույն ցրիվ էին գալիս։ Վանահայրը մի խոշոր գավաթ գինի էր պարպել և դուրս սլացել. այլևս նրա ձայնն էր, որ մինչև արևի մտնելը լսվում էր զանազան կողմերից. մեկ՝ նրբանցքի խորքին, մեկ՝ տաճարի կամարների տակ, հաճախ հայրենական հայհոյանքներով համեմած անունների հեղեղ ժայթքերով:

Մութ էր, երբ հասան գյուղի երիտասարդները։ Հայր֊սուրբը ավելի աշխուժացավ, իրենց խուցերը քշեց միաբաններին և գործը հանձնեց գյուղացոց։ Ու փոշի, աղմուկ, ծիծաղ, վազք, իրարանցում, կարպետ թափ տալու ճայթյուն։ Ծովի փոթորիկն էլ մեկ կողմից շառաչում էր և կատաղի ալիքները պայթեցնում ժայռերի կողերին։ Մութը ծանրորեն իջնում էր կղզիի վրա, ջրերը լերդ—կանաչ գույն էին ստանում և թաղվում խավարի մեջ։ Ցուրտ քամի էր բարձրացել Մաշտոց լեռներից։

Գիշերը բավական հառաջացել էր, երբ վանահայրը մի վերջին [ 195 ] պտույտ արավ՝ տեսնելու, թե ի՞նչ էր կատարված։ Որոնում էր մտովին, թե արդյոք ոչինչ չէ՞ր մոռացված. ուռենիների տակի աղբակույտերը թափել էին ծով. իսկ վե՞րը, ս. Առաքելոցի տաճա՞րը, նրա շո՞ւրջը, ապա ճգնավոր Ղուկասի ո՞րջը։ Չէ՛, վաղը առավոտ շուտով մեկ ելնել պետք էր վերը, ճգնավորին իմացնել կաթողիկոսի գալը և պատվիրել, որ նա էլ մաքրեր իր խուցը։

3

Տասնյակ տարիներից ի վեր, բլուրի գագաթին, Առաքելոց ավերակ եկեղեցիին կից՝ քայքայված խուցերից մեկի մեջ— ուղղակի գետնափոր մի որջ— ապրում էր դեռ Սևանի հնամյա մի միաբան։ Վարդապետ չէր, պարզ ճգնող, որ ոչ մի կերպ չէր համաձայնում վար իջնել։ Պարթևահասակ, նիհար մի ծերունի էր՝ երկար, ալեխառն մորուքով, գլխի մազերը խռիվ դիզացած, հագուստը կրոնավորական պարզ պարեգոտ, որ արդեն բոլորովին գույնը նետել էր, ոտքերն էլ բոբիկ։ Ղուկաս ճգնավորն էր այն. միշտ նույնն էր և իր որջին մեջ։ Ի՞նչ էր անում, երբ մինակ էր, ոչ ոք չգիտեր։ Հաճախ որջում չէր լինում, այլ կղզիի ժայռերի մեջ։ Բայց բոլոր ժամերգություններին գալիս էր, ցերեկ կամ գիշեր, գիտեր ժամանակները, և տաճարի դուռը բացվելուն պես ներս էր մտնում, կանգնում էր մի սյունի տակ, չոքած աղոթում էր, ապա լուռ համբուրում էր սեղանը, խորունկ խոնարհություններ անում նախ վանահոր, հետո յուրաքանչյուր միաբանի և գնում։ Ճաշը նրան տանում էին վեր. այդ՝ նրա միակ առանձնաշնորհությունն էր, որ երբեք չէր խախտվում։ Չէր խոսում և կամ շատ քիչ էր խոսում, կցկտուր բառերով, երբեմն անկապ։

Ահա այդ մարդուն էր, որ հիշեց վանահայրը։ Հիշելով ճգնավորին, պատկերացրեց նրա որջի ներսը։ Մաքո՞ւր էր արդյոք։ Տախտակյա մի թախտ, վրան հնամաշ կարպետ, կողքին՝ սեղանի նման ցածկեկ մի բան, վրան միշտ բաց մնացած մի գիրք, կարծես թե աստվածաշունչ պիտի լիներ. հետո հողե ջրածիկ, հողե գավաթ, ուրիշ ոչինչ։ Մաքուր էր։ Գիրքն էր մի քիչ աղտոտ, դեղնած ու սևացած։ Մտածելով այսպես, վանահոր աչքն ընկավ խուցի պատուհանին, որի մեջ երևում էին սև կազմով խոշոր 2—3 գրքեր. նույնպես աղտոտ էին և սև։ Շատ էր տեսել այդպես գրքեր, ճգնավորի մոտինն էլ այդպես էր։ Մի՞թե Սահակ հայր—սուրբը կարդում էր։ Ո՛չ: Ո՞վ գիտե երբվանից մնացել էր ու մնում էր այդտեղ, չէ՞ որ վանքի մեջ գրքեր կային։

Հանկարծ մի կայծակ կարծես փայլատակեց մտքի մեջ և ցնցեց վարդապետին: Գրքե՞ր, վանքի գրքե՞րը… իրավ, ո՞ւր էին։ Հիշեց… Ինչպիսի՜ [ 196 ] միամիտ մոռացություն… Քիչ էր մնում, որ վաղը կարգալույծ լինելու սպառնալիքի տակ գտնվեր. ճանաչում էր Սիմեոն կաթողիկոսին, գիտեր, թե ինչեր ընդունակ էր անել՝ ինչ֊որ հին, անպետք գրքերի համար: Օրհնվիս դու, Սահակ վարդապետ, որ խորշի մեջ պահել ես այդ գրքերը։

Չէր անցել տասը վայրկյան, որ տաճարի դռան առաջ ժողովվեցին լուսարարը, գիշերապահը, Խորեն աբեղան և վանահայրը: Ծաոան դողդոջուն ձեռքի ջահովը լուսավորում էր փոքրիկ մի տարածություն: Ծանր դուռը ճռնչաց լռության մեջ, և լուսարարի ետևից ներս մտան։ «Փակեք դռները և աղմուկ մի հանեք»,— հրամայեց վանահայրը և ուղղվեց դեպի խորանը: Քիչ հետո ամենքը կանգ էին առել փոշոտ և այլանդակ խառնուրդով դիզացած մի կույտի առաջ։

Վանքի հին ձեոագիրներն էին, ո՜վ գիտե, ո՜ր տարվանից լցրած այդ անկյունը՝ կազմած, առանց կազմի, կտրտված ու քրքրված, մոմոտ և յուղոտ, աղտոտ՝ սևացած կողերով, դեղնած էջերը բաց, պոկոտած, ծալծլած ու ճմրտկած։ Կոտորածի դաշտ լիներ կարծես։ Գրքե՜ր… ո՞վ էր բանի տեղ դնողը Սևանի մեջ, ո՞վ էր հետաքրքրվողը: Ուտելու բա՞ն էր, արծա՞թ էր, թե՞ ոսկի, ոչ մեկը: Հին գրքեր էին, անպետք ու անօգուտ ընկած, կարդացո՞ղը ով էր։ Ժամերգության համար կային նոր գրքեր էլ այդ աղտոտ բաներին ի՞նչ պետք կար։ Միաբաններից էլ եթե կարդացող գտնվեր, ունենում էր իր աստվածաշունչը, ավետարանը կամ Նարեկը… Ու լցրել էին, վաղուց լցրել էին այդ ամենը խորանի մի անկյունը, հին աշտանակների, պատռտված շապիկների, նույնիսկ պատից թափված ծեփի կտորների հետ խառնիխուռն։ Խորանի աղբանոցն էր, այնտեղ էին կիտվում մոմի կտորները։ Ծույլ լուսարարն էր՝ խորանը ավլելով՝ հողն ու փոշին հաճախ այդ մութ կողմն էր ժողովում։ Պատահում էր, որ երիտասարդ և նորեկ միաբաններից մեկը հետաքրքրվում էր, թե ինչ կար դիզացած հոն. զգուշությամբ առնում էր աոաջին գիրքը, բաց էր անում և ճգնում էր կարդալ։ Հայերեն տառերի էին նման, բայց շատ այլանդակ, խոշոր, բառերը իրար կպած և գիրերն էլ քառակուսի, կարծես իրար մոտ շարված աղյուսներ լինեին… չէին կարդացվում… Եվ նետում էր վար, ոտքով մութ կողմը մղում և անցնում։ Իբր թե կաշիի վրա գրած գրքեր լինեին. ավանդություն, անշուշտ առասպել, այդպես էին համոզված։ Փորձել էին մինչև անգամ, պատռել էին կտորներ ու տրորել, գրքի ծայրերը վառել էին՝ որ հասկանան, ապա նետել բոլորը խառնուրդի մեջ և անցել…

Ահա այդ կույտի առաջ էր, որ կանգ էր առել վանահայրը և մտահոգաթյան մեջ էր, թե ի՞նչ պետք էր անել։ Էջմիածնումն էլ կար դրանցից. կաթողիկոսը ծերունական տղայամտությամբ, անշուշտ, ժողովել [ 197 ] էր տվել և իր սենյակումն էր պահում։ Եթե ավետարաններ էին, ի՞նչ պետք կար հնացածների, քանի որ նորերը տպվել էին։ Հիշում էր, թե մի անգամ նա պատժել էր Կարապետ վարդապետին, որովհետև սա Մոզնիում ինչ գիրք որ գտել էր՝ միջի գունավոր պատկերները պատռել էր և իր խուցի պատերը զարդարել, իսկ մյուս թերթերը օջախ ձգել ու վաոել: «Գիտես դու, անիծյալ,— կանչել էր Հայրապետը,— գիտե՞ս, որ այդ գրքերի ամեն տողը քեզի պես 10 վարդապետի հետ չէին փոխիլ. ինչպե՞ս ձեռքերդ չգոսացան՝ այդ սրբապղծությունը անելու ժամանակ։ Անիծյալ լինիս դու…»։ Եվ թշվառը սոսկալով հոգևոր պետի անեծքից՝ չոքել ու թողություն էր խնդրում։ «Կորսվի՛ր,— ձայնել էր նրան,— գնա վերարկուդ հանիր և տնտեստուն իջիր կովերի մոտ. դուն վարդապետ չես, այլ նախրապան, չոբան…»։ Ահա ուրեմն այդ նույն անձն էր՝ գրամոլ, հին գրքերը երեխայի պես սիրող ծերունին, որ պիտի գար, տաճար մտներ, խորան անցներ, դեզը նկատեր…

- «Գրքեր կա՞ վանքում,— պիտի հարցներ, անշուշտ»։— «Չեմ տեսել, Վեհափառ»։ «Բայց պետք է լինի, շատ պետք է լինի, կարելի՞ բան է, որ այսքան տարվա վանք…»։ «Չի մնացել, Հոգևոր տեր. ինձնից առաջ եղած վանահայրերը… միաբանների տգիտությունը…»։ Այսպես կասեր, բայց այդպես ասելու համար՝ դեզը գոյություն չպետք է ունենար։ Այդ միջոցին էր, որ Խորեն աբեղան կռացավ դեպի նա և մրմնջաց. «Ծովը նետենք, հայր-սուրբ, լավը այդ է…»։ Վանահայրը դարձավ և նրան նայեց։ Երիտասարդ, կոշտ կրոնավորը հասկացել էր իր մտահոգության պատճառը և ահա դարմանն էր առաջադրում։ Այլևս մտածելու ժամանակ չկար։ Դարձավ դեպի գիշերապահը և հրամայեց երթալ և երկու մեծ տոպրակ բերել…

Կեսգիշերը մոտ էր, երբ տաճարից ելնելով, դեպի կղզու արևելյան սուր ծայրն ուղղվեցավ մի տարօրինակ գիշերային թափոր։ Առջևից ծանրաքայլ գնում էր Խորենը, երերուն ջահը ձեռքին։ Լույսի նեղ շրջանի միջից՝ քայլում էին սև տոպրակների տակ կքված գիշերապահն ու Միսաքը, իսկ նրանց ետևից՝ թափորը փակում է վանահայրը, որի կնճռոտ դեմքին կիսաստվերը միայն երևում էր աղոտ շամանդաղի տակ։ Համրաքայլ և լուռ՝ թափորը անցավ ծովափն ի վեր և մտավ ծառաստանի մեջ։ Կատաղի էր դեռ ծովը. ալիքները մեծ շառաչով երբեմն լիզելու էին գալիս մինչև ծառերի արմատները։ Գիշերը խավար էր, ջրերը սև ու ծփուն, և ֆոսֆորային կապտավուն բաշերը խորության մեջ իրար էին մղում հապճեպով։

Ծառաստանից դուրս ելնելով՝ թափորը սկսեց մագլցել մի նեղ շավիղ և բավական բարձրացավ։ Վերը, մի խոշոր ապառաժ կիսովին դեպի ծովն էր կռացել, աբեղան կանգ առավ։ «Թափե՛ք…»,— հրամայեց վանահայրը: [ 198 ] Ծառաները տոպրակները պառկեցրին ապառաժի ծայրին, տակից բռնեցին ու մեջի եղածը շուռ տվին դեպի ծովը։ Աղոտ լույսի մեջ երևացին սևախառն թրթռուն կտորներ, որոնք պահ մի երևրացին օդի մեջ, հետո զարնվեցին ժայռերի և թավալգլոր գնալով՝ ճղփացրին ջուրը։ Լսվում էր մետաղի ձայն էլ, երևի կոտրտված պղնձյա աշտանակներ էին։ Եվ ալիքների շառաչյունն ու քամիի սուլոցը խլացրին ամեն ինչ… Ու թափորը սկսեց համրաքայլ դառնալ հուղարկավորությունից լուռ վերադարձող գերեզմանափորերի նման։

Երբ ջահի լույսը անհետացել էր ծառաստանի մեջ, ժայռերի վերևից լսվեց հանկարծ մի թեթև խշրտոց, խիճեր ու քարեր գլորվեցին դեպի շավիղը. հետո երևաց մի սև ստվեր, որ արագությամբ մոտ գնաց ապառաժին, պառկեց նրա վրա ու մինչև կես մեջքը կռացավ դեպի ջրերը։ Մի քանի լուռ րոպեներից հետո ելավ և շուրջը նայեց։ Երկար, լայն մորուքն ու խռիվ մազերը ծփացին. պարեգոտի քղանցները ճայթեցին ու մտրակեցին օդը։ ճգնավորն էր։

4

Ընդունելությունը բավական հաջող եղավ։ Ցամաքաբերդից գնացող ձիավորները մեծ շուքով գյուղ մտցրին կաթողիկոսին։ Թեթև նախաճաշը սպասում էր ուռիների տակ։ Ծերունին կերավ ախորժակով և նավ նստեց։ Կեսօրվա մոտ էր. ծովը հանդարտ էր ու գեղածիծաղ, անապակ ջրերի խորքում քարերն անգամ տեսնվում էին ու համրվում։ Եվ ինչպիսի անդորր խաղաղություն՝ շքեղ լեռների մեջ պսպղացող, ծաղկավետ բլուրների լանջին պառկած այդ կապույտ տարածության վրա։ Կղզիի և գյուղի զանգակները մերթ մեղմ ու մերթ սուր խաղեր էին նետում աջ ու ձախ և հովիտների մեջ սփռում հայոց կաթողիկոսի այցելության ավետիսը։ Երկու միաբան-նավավարները թիավարում էին մեծ աշխույժով։ Նույն շուքով ընդունեցին Հայրապետին՝ կղզիի վրա։ Երեք նավակներն էլ դատարկվեցին։ Ընկերացել էին ախտեցիք և ցամաքաբերդցիք։ Ափ հանեցին 3 ոչխար և առատ պաշար։

Մեծ հետաքրքրությամբ էր, որ կաթողիկոսը, տաճարից ելնելուց հետո, երբ նստել էր խուցում, թողեց իր աջը, որ համբուրելու գար յուրաքանչյուր միաբան։ Քանի զննում էր այդ դեմքերը, կնճռոտվում էր ճակատը։ Նույն դեմքերն էին, ինչ որ տեսնում էր ամեն տեղ, սկսած էջմիածնից մինչև հետին վանքը. կոշտ, տգիտությամբ փայլող ողորմելիներ վերարկուի մեջ։ Ոչ մի նշույլ աստվածային այն կայծի, որ խելամտությունն ու հոգու բարձրությունն է վառում որոշ հայացքների մեջ։ Խամրած, [ 199 ] ապակյա աչքեր՝ ոչխարային վախով լի։ Այստեղ էլ ուրեմն ուտում էին միայն, խմում և քնում, թութակների պես էլ կրկնում աղոթքներ, որոնց միտքը գուցե չէին ըմբռնում։ Ոչ իսկ ծովի շշուկի, ջրի ալիքների, հովի շշնջյունի և ծառերի սոսավյունի չափ կարողանում էին պատմել այն աստծու փառքը, որի անունով լցվել էին վանքերի մեջ։ Ուտում էին աշխարհը, բթացնում էին զգացմունքներ, շահագործում էին և՛ հավատք, և՛ մխիթարություն։ Դառնանում էր ծերունին. Էջմիածնից մինչև այդտեղ ոչ մի լավ դեմք չէր նշմարել, այն դեմքերից, որոնք հույս են ծագեցնում սրտերի մեջ և մտածել տալիս նոր-նոր արշալույսի մասին։

Երեկոյան դեմ բարձրացավ դեպի բլուրը և այցելեց Առաքելոցի ավերակ տաճարին։ Ընկերանում էին վանահայրը և մի քանի ախտեցիներ: Ղուկաս ճգնավորի որջի մոտ կանգ իսկ չառավ։ Ճգնավոր… Այդ էր պակաս։ Մի խոտակեր ապուշ, անշուշտ, որ սպասում էր մահվան, աշխարհը իրանից ազատելու համար։ Բարեպաշտ… և ով բարեպաշտ չէր վանքերի մեջ: Ահա օրինակ Մակար վարդապետը Էջմիածնում. հացով ու ջրով բավականանում էր և օրնիբուն աղոթում. սահմանել է, որ օրական հազար ծունր պիտի կրկներ. ուրեմն ամբողջ օրը աղոթք և ծնրադրություն։ Աստծո ամբողջ արքայությունը նրան, նույնպես և այս ճգնավորին։ Իսկ ազգի՞ն ինչ, եթե անոնք երթային բազմելու արքայության մեջ, շահած լինելով այդ երջանկությունը գյուղացիների քրտինքով, նրանց հացովն ու նվերներովը։

Տաճարի մեջ կանգ առավ սյուների տակ և երկար մնաց ավերակների առաջ, խարխուլ, ամայի, քարուքանդ՝ աղվեսների բույն, թռչունների ապաստան, մողեսների և օձերի ասպարեզ։ Քամին սուլում էր կիսաքանդ կամարներից ներս, պտույտ էր գործում մինչև խավար խորշերը և դուրս նետվում բաց դռներից: Մնացել էր հրաշալի քանդակներով դուռը։ Երկար նստեց նրա առաջ և ջանաց կարդալ արձանագրությունները: Հանկարծ դարձավ դեպի վանահայրը. «Ո՞րտեղ են պահված կղզիի ձեռագիրները»,— հարցրեց խստությամբ։ «Ձեռագիր չի մնացել, Վեհափառ»։ «Չի մնացել, իսկ ի՞նչ են եղել. չէ՞ որ կային. այդ ես լավ գիտեմ»։ «Չկան, Վեհափառ, շատ եմ փնտրել. ինձնից առաջ եղած վանահայրերը միաբանների տգիտությունը…»։

Կաթողիկոսը ավելի կնճռեց դեմքը և դարձավ Ցամաքաբերդից եկած մի ծերունիի, որ քիչ հեռու կանգնել՝ լսում էր նրանց: «Ասա, ծերուկ,– հարցրեց նա,— վանքի մեջ ձեռագիրներ չե՞ն եղել»։ «Եղել են, շա՜տ…»։ «Լավ քննել եմ, Վեհափառ»։ Կաթողիկոսը դեմքը շուռ տվավ, պահ մի նայեց հորիզոնին և դարձավ վար իջնելու։ Ժամերգությունից հետո հրամայեց մի կարպետ տանիլ ուռիների տակ, պատվիրեց, որ ամեն ոք իր [ 200 ] գործին երթար և երկար մնաց։ Ընթրիքը բերին. հազիվ քանի մը կտոր խորոված կերավ, օրհնեց և ոտքի ելավ: Հետո, երբ մենակ էր մնացել առավ գավազանը և քայլեց դեպի կդզու այն ծայրը, ուր ալիքները պայթում էին ժայռերի դեմ և փրփուրով ծածկում ափը:

Բայց այդ ի՞նչ էր. ո՞վ էր այն այլանդակ արարածը, որ ապառաժի տակ կծկվել էր, ի՞նչ ուներ ծնկներին և ափերին մեջ, որ զննում էր ակնապիշ։ Միաբանների՞ց էր արդյոք։ Կանգ առավ ու դիտեց. աչքերն էլ լավ չէին տեսնում. մանավանդ որ մթնշաղը վրա էր իջնում։— «Ո՞վ է այնտեղ»,— ձայնեց վերջապես։ Մարդը գլուխը բարձրացրեց, նայեց Հայրապետին և, ոտքի ելնելով, ասաց. «Ձեռքդ ինձ տուր, Սիմեոն վարդապետ, եթե ուզում ես այստեղ գալ…»

Սիմեոն վարդապետ... այդ ինչ խորունկ և հեռավոր ձայն էր, որ հնչեց ականջին։ Կենդանի արարա՞ծ էր, թե անդրաշխարհային մի ստվեր, մի հին հիշողության մարմնացումը գուցե։ Մեքենաբար պարզեր ձեռքը, ոստնեց փոքրիկ տարածությունը և նստեց նրա կողքին։ «Մոռացե ՞լ ես ինձ, վարդապետ,— ասաց մարդը,— ես Ղուկասն եմ, ճգնավոր Սևանի, զանգակահարը էջմիածնի»։ «Կաց, մի՞թե դու դեռ կենդանի ես, ո՞ւր էիր որ զքեզ չտեսա»։ «Վերը»։ «Ահ, այն քո ո՞րջն է. ինչո՞ւ վարը չես բնակվում»։ «Պետք չէ՛… գազան են… պետք չէ՛, այնտեղ լավ է, մենակ»։ «Իսկ այդ ի՞նչ է ձեռքիդ մեջ»։ «Գրքի կտոր… շատ գտա… նստել եմ և որսում… ջուրն եմ մտնում և հանում քարերի արանքից… ուզո՞ւմ ես այս կտորն էլ քեզ տամ»։ «Ինչպե՞ս թե որսում ես,— սոսկաց ծերունին.– ջրի՞ց ես որսում, բայց ի՞նչ գործ ունին ջրի մեջ որ»։ ճգնավորը ծովը ցույց տվավ։ «Ծո՞վը, ինչո՞ւ ծովը, ո՞վ ձգեց»։— Ու սարսափահար, դողդոջուն՝ ոտքի ելավ։ «Նրա՞նք ձգեցին… տվին, որ ծովը պահի… շատ էր… երկու մեծ տոպրակ… լողացին, գնացին հեռու… պիտի որսամ ամեն օր… կարդամ, լավ բան է…»։

Կաթողիկոսը խորապես վրդովված՝ սկսում էր հասկանալ այլևս. և քանի հասկանում էր, այնքան մեծանում էր կատաղի մի զայրույթ սրտի մեջ։ Ու մեքենաբար թրջված, կակղած մագաղաթի թերթերը մոտեցրեց աչքերին ու կարդաց.

«Ողորմիմ քեզ, եկեղեցի Հայաստանեայց, խրթնացեալ՛ի բարեզարթութենե բեմբին, ի քաջէն ղրկեալ հովուէ…»։

— «Խորենացի…— մռնչաց նա,— ահ, Խորենացին, մագաղաթ… անիծյալնե՛ր, անիծյալնե՛ր…»: Ապա բռնեց ճգնավորի ուսից, ցնցեց ուժգնությամբ և բացականչեց. «Ո՞վ էր այս անողը, ասա, ո՞ր ապիրատը…»։— «Ամե՜նքը, ամե՜նքը…— խոսեց ճգնավորը:– Դու մի՛ բարկանալ. ամե՛նքը… բավական որսացի ես, վերն է, տար Էջմիածին… [ 201 ] դրանց էլ տար, քշիր այստեղից… գազաններ են… Ես կզարնեմ կոչնակը, ժամը կասեմ մենակ… մենակ լավ է…»։— Ու լռեց։

Ահ, ավազակները, ավերող անպիտանները, որոնք ստեղծել չգիտենալուց զատ՝ գիտե՜ն ոչնչացնել ամեն ստեղծագործություն, որոնք ոչ իսկ պահապան շների ազնիվ հատկությունը ունեին, պահպանել ավանդ ստացած առարկաները։ Ահա ուրեմն, թե ինչ էին եղել վանքի գրքերը, հնամյա այն ձեռագիրները, որոնք ո՞վ գիտե ինչպիսի թանկագին կտորներ ունեին իրենց մեջ, ինչպիսի՜ հիշատակարաններ. ահա թե ինչպես էին ծիծաղում ազգի անցյալի և ցեղի ստեղծագործության արդյունքների վրա. օտար ավերածությունը ի՞նչ արժեք ուներ՝ դրանց տգիտության հետ համեմատելով։ Եվ մագաղաթը իր ձեռքին մեջ ճմրտկելով, մյուսովը գավազանը սեղմած ջղաձգորեն, ակնարկը մթնացող հորիզոնին, ակամայից հիշեց Խորենացու ողբի կտորները. «Վարդապետք տխմարք… Կրօնաւորք կեղծաւորք… Աշակերտք հեղգ առ ուսումն…»: Ոչ իսկ պահպանել գիտեին հայ միտքը։ Ի՞նչ անել, ի՞նչ կարելի էր անել, ո՞ր մեկին անել. ամենքը այդպես էին, ամեն տեղ նույն բանն էր։ Պատիժը չէր օգնում, ավելի էր խստացնում այդ բիրտ մարդկանց. հորդորը չէր ազդում, չէին ըմբռնում։ Օտարը ավերում էր, քանդում. հարազատը լրացնում էր պակասը։ «…Եղէ ես որպէս բու՛ի վերայ աւերակաց»։ Ո՞րտեղ էր կարդացել, ի՞նչ կտոր էր այդ։

— «Նստինք»,— մրմնջաց նա։ Եվ նստեցին իրար կողքի, ժայռի վրա։ «Դու մի՛ բարկանալ,— շշնջաց ճգնավորը։— Իզուր ինչո՞ւ ես նեղանում։ Կթափեն. չթափեն՝ ի՞նչ անեն։ Կիտված էր ավանդատունը, շատ վաղուց կիտված. որ պետք չունին՝ ինչո՞ւ պահեն…»։

Ու լռեց. կաթողիկոսն էլ չխոսեց։ Եվ քով քովի՝ մնացին իրենց մտքերի հետ, իջնող մթնության և մշուշի մեջ։ Նրանց ստվերները դեռ երկար գծվում էին ժայռերի գլխին: Ծովը փոթորկում էր միշտ. ալիքները ուժգին թափով պայթում էին ժայռերի կողին. մութը իջնում էր ու իջնում…

Բերա, 1914, օգոստոս

ՃԳՆԱՎՈՐ ԵՂՈ

Ա

- Չէ՛, այսպես չի լինիլ… Վարենք մենք, հնձե Հասան բեգը. ժողվենք մենք, չարչարվենք մենք, «կոռի-բեգիրի» դիմանանք մենք, Հասան բեգը հանգիստ՝ մեջքը բարձին տա ու մեր քրտինքը ուտե, մեր կանանց քաշե ու ելնե մեր ամեն բանը ծաղրե…