Արցախի պատմություն: Հնադարից մինչև մեր օրերը/Արցախի միջնադարյան մշակույթը (4-18-րդ դարեր)

Վահրամ Բալայան

ԱՐՑԱԽԻ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԸ (IV-XVIII ԴԱՐԵՐ)

Գրերի գյուտը հայոց բազմադարյան պատմության մի նոր դարաշրջանի սկիզբ հանդիսացավ։ Մեսրոպ Մաշտոցը իրական հնարավորություն ընձեռնեց հայ ժողովրդին մշակույթի համաշխարհային գանձարանը մուծել իր հանճարի գոհարները։

Հայերեն նշանագրեր ստեղծելուց հետո Մեսրոպ Մաշտոցը, ինչ­պես ասում է Խորենացին, «բոլոր գավառներում դպրոցներ հիմնեց»։

Գիտակցելով այդ մեծ գործի նշանակությունը, Մաշտոցը թող­նելով Վաղարշապատը, հեռանում է երկրի առավել խուլ և հետամնաց շրջանները գրագիտություն տարածելու։

Սկզբնական շրջանում Մաշտոցը լայն գործունեություն է ծավալում Գողթան գավառում, Սյունիքում, ապա տեղափոխվում է Արցախ։ Հայտնի է, որ նա 5-րդ դարի սկզբներին Հաբանդ գավառի Ամարաս վանքում բացել է Արցախի առաջին դպրոցը, որը կարևոր դեր է խաղացել Հայոց Արևելից կողմերում հայ գրերի տարածման գործում։

Այնուհետև Մաշտոցը անցնում է Դիզակի Ցոր բնակավայրը, այստեղից ավանդական Պանդալեոն բժշկի ուխտատեղու վրայով տեղափոխվում երկրամասի արևմտյան մասում գտնվող Մեծառանք և Մեծկվենք գավառները։ Այստեղից իր աշակերտների հետ միասին իջնում է Արցախի դաշտային մասը, իրենց քարոզչական, լուսավորչական առաքելությամբ հասնում Ուտիքի Գիսավանը, որը Հայոց Արևելից կողմերի երկրորդ նշանավոր սրբավայրն է։

Հարկ է նկատել, որ բազում դարերի ընթացքում Ամարասը ավերիչ ասպատակությունների է ենթարկվել։ Չնայած դրան այստեղ երկար ժամանակ անընդմեջ գործել է դպրոց։ Հետագա ժամանակներում Արցախում լուսավորական, դպրոցական կյանքը աշխույժ վերելք է ունենում Վաչագան Բարեպաշտի թագավորության ժամանակաշրջանում։ Անցնելով իշխանության գլուխ Վաչագանը քաջ գիտակցեց, որ օտարի տիրապետության տակ գտնվող հայության ինքնության պահպանության հիմնական միջոցը մայրենի դպրու­թյան տարածումն է։

Նախ և առաջ նա վերացրեց երկրի անմատչելի վայրերում բուն դրած մոլի աղանդները, քրիստոնեական հավատքին վերադարձնե­լով բոլոր նրանց, ովքեր բռնի մոգություն էին ընդունել։ Մովսես Կաղանկատվացին ասում է, որ նա առաջին հերթին դպրոցներ էր բացում այն երեխաների համար, որոնց ծնողները նախկինում աղանդավորներ են եղել։ Պատմիչը վկայում է, որ Վաչագանը երբ որևէ գյուղ էր գնում, անպայման մտնում էր դպրոցատունը, իր շուրջն էր հավաքում մանկաց, առաջարկում բարձրաձայն կարդալ։ Եվ նրանց առաջադիմությամբ ուրախանում էր ավելի, քան եթե մեծագույն հարստություն գտներ։ Նա դպրոցում իր շուրջն է հավաքում ե­րեխաներին և մեկի ձեռքը գիրք տալով, մյուսին պնակիտ (գիր գրելու կամ նկարելու տախտակ), առաջարկում է միասին, միաբան ու բարձրաձայն կարդալ։ Երեխաները իրենց անարատ շուրթերով հե­գում են ոսկեղենիկ հայերենը, եւ նրանց ինքնավստահ ու մեծաձայն ընթերցանությունն արձագանք է տալիս Արցախամայր աշխարհի բոլոր անկյուններում՝ հնավանդ լեռնաստանը լցնելով արդեն գրի ու դպրության փոխված մայրենի հզոր ելևէջներով։

Վաչագան Բարեպաշտի օրոք եկեղեցիներին կից դպրատներից բացի, գոյություն ունեին գյուղական դպրոցներ, որոնց ուսուցիչները վարձատրվում էին։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ տվյալ ժամանակահատվածում ինչպես Հայաստանի մյուս հատվածներում, այնպես էլ Արցախում գործում էին հասարակական տի­պի դպրոցներ։ Դրանք հիմնականում պահվում էին ժողովրդի միջոցով

Խոշոր եկեղեցիներին ու վանքերին կից գործում էին հոգեւոր-եկեղեցական դպրոցներ, որտեղ դասավանդում էին մայրենի լեզու, փիլիսոփայություն, կրոնական առարկաներ, երաժշտություն։ Առավել բարձր ու պատրաստված գործիչներ ունենալու համար պահանջվում էր ավելի խոր ու ավելի բարձր կրթություն, »արտաքին« գիտությունների՝ փիլիսոփայական ու իմաստասիրական գիտելիք­ների և գրականության իմացում, անհրաժեշտ էր տիրապետել քաղաքակրթության նվաճումներին։ Այդ նպատակով Արցախի հոգևոր և աշխարհիկ իշխանավորներն իրենց զավակներին ուսման էին ուղարկում Ասորիք, Հունաստան, Պարսկաստան, Հռոմ, հետագայում՝ Վաղարշապատ, Գլաձորի համալսարան։ Արցախի երի­տասարդները կրթություն են ստացել նաև Անանիա Շիրակացու հիմնադրած մաթեմատիկական-բնագիտական դպրոցում։ Ավարտելուց հետո լուսավորչական գործնեություն են ծավալել Սյունյաց նահանգում, ինչպես նաև Ամարասի, Դադիվանքի դպրոցներում։

Արաբական արշավանքների ժամանակաշրջանում մեծապես տուժեց հայ ժողովրդի ոչ միայն նյութական, այլև հոգևոր մշակույ­թը։ Սկսած IX դարի վերջից հայկական պետականության վերած­նունդը, սոցիալ-տնտեսական կյանքի աշխուժացումը նոր պայմաններ ստեղծեցին հայ մշակույթի՝ առաջին հերթին դպրոցի, կրթական գործի զարգացման համար։

Բացվում են տարբեր տեսակի ու բնույթի դպրոցներ։ Հատկապես նշանավոր են Ամարասի Գտչավանքի, Դադիվանքի դպրոց­ները։

Հանդես են գալիս անվանի ուսուցիչներ և ուսուցչապետեր, որոնց ջանքերով վարդապետարաններն ու համալսարանները վե­րաճում են գիտության կաճառների։ Այդ անունների շարքում առանձնակի փայլ ունի փիլիսոփա, տոմարագետ, մաթեմատիկոս, գրող Հովհաննես սարկավագ Իմաստասերը։ Ծնվել է 1045 թ. Արցախի նահանգի Փառիսոս գավառի Փառախոնիս գյուղում, քահանայի ընտանիքում։ Մահացել է 1129 թ. և թաղվել Հաղբատի վանքում։ Նրա գերեզմանի վրա գրված է ընդամենը երկու տող.

Արձանս այս սեմական է
Սոփեստոսի Սարկավագին։

Երկար տարիներ աշխատել է Սյունիքում, Արցախում՝ Ամարասի, Դադիվանքի դպրոցներում բարեկարգելով ուսումնադաստիարակչական աշխատանքների կազմակերպման գործը։

Առավել տպավորիչ էր նրա գործունեությունը Անիի վարդապե­տարանում։ Հաջողությամբ ավարտելով Հաղբատի դպրոցը Հովհաննեսը է Անի քաղաքը, այնտեղ բացում դպրոց, որտեղ կրոնական առարկաներից բացի դասավանդվել են երկրաչափություն, փիլիսոփայություն, տոմարագիտություն, տիեզերագիտու­թյուն և բնագիտական այլ առարկաներ։

Հովհաննեսի դպրոցի և նրա անխոնջ տնօրենի հռչակը շատ արագ տարածվում է Հայաստանում և նրա սահմաններից դուրս։ Վրաց Դավիթ թագավորը, հայտնում է պատմիչը, «սիրում էր հայ ժողովրդին, (հայկական) եկեղեցիները, և Հաղբատի հռետոր մի վարդապետի, որի անունն էր Սարկավագ, նրան էր խոստովանում իր հանցանքները և խոնարհելով իր պատվական գլուխը, ստանում էր նրա օրհնությունը»։

Հովհաննես Իմաստասերը, մանկավարժական աշխատանքին զուգընթաց, գիտական հետազոտություններ է կատարել տոմարի(նրա անվան հետ է կապված հայկական շարժական տոմարը անշարժ դարձնելու իրողությունը), տիեզերագիտության, փիլիսո­փայության, պատմության վերաբերյալ, գրել է բանաստեղծություններ, հմտացել է նաև երաժշտական հնչակարգի հարցերում։ Հով­հաննես Իմաստասերը գիտությունը հարստացրեց երևույթների և իրողությունների հետազոտման՝ փորձաքննական մեթոդով։ Միաժամանակ նա եկավ այն եզրակացության, ըստ որի բավական չէ նվաճումների յուրացումը, պետք է կարողանալ զարգացնել դրանք։ Դա, ըստ էության, գիտությունը առաջ մղող նոր մեթոդի առաջադ­րումն էր։

XII-XIIIդդ ծաղկում էր ապրում Նոր Գետիկի կամ Գոշավանքի վարդապետարանը։ Դա կապված էր խոշոր իրավաբան, մատենագիր և ուսուցչապետ Մխիթար Գոշի անվան հետ։ Սկզբում նա դպրոց է բացում Կարինում, Գանձակում, այնուհետև Հաթերքի Վախթանգ իշխանի հովանավորությամբ՝ Խաչենում։ Այստեղից տեղափոխվում է Գետիկ վանքը, որը 1191 թ. երկրաշարժի պատճառով ավերվում է։ Զաքարե իշխանի օժանդակությամբ Մխիթար Գոշը մերձակա Տանձուտ ձորում հիմնադրում է նոր Գետիկի վանքն ու վարդապետարանը։ Այստեղ են ուսում ստացել հայ մշակույթի կարկառուն ներկայացուցիչներ Վանականը, Կիրակոս Գանձակեցին և ուրիշներ։

Մոնղոլական արշավանքների հետևանքով մշակութային կյանքի վերելքը ընդհատվեց։ Առանձնապես իրավիճակը անմխիթարական էր թուրքմենական ցեղերի տիրապետության և թուրք-պարսկական պատերազմների շրջանում։ Այդ ամենը առանձնապես ծանր անդրադարձավ դպրոցական կյանքի վրա։ Նախորդ դարերում հռչակ ձեռք բերած դպրոցները փակվեցին։

XVIIդ առաջին կեսից սկսած, երբ երկրում համեմատաբար խաղաղ իրադրություն ստեղծվեց, արցախահայությունը նորից ձեռնամուխ եղավ դպրոցների բացման գործին։

XVII-XVIIIդդ Արցախում, երբեմն որոշ ընդհատումներով շարունակել են գործել Գանձասարի, Դադիվանքի, Գտիչ, Ս. Հակոբի, Երից Մանկանց վանքի, Շուշիի եկեղեցու և այլ վանքերի եկեղեցի­ներին կից դպրոցները։

Միջնադարի ողջ ժամանակահատվածում եկեղեցիներին, վանքերին կից դպրոցների հետ միասին գործում էին նաև մատենադարաններ։ Հայերեն ձեռագրեր են գրվել հազարից ավելի գրչության կենտրոններում, Մեծ Հայքի բոլոր 15 աշխարհներում, Փոքր Հայքում, Կիլիկիայում, հայ գաղթավայրերում։ Դրանց մեծ մասը օտար նվաճողների կողմից ալան-թալանի է ենթարկվել։ Դարերի բազում փորձությունների միջով մեր օրերն են հասել շուրջ 300000 հայերեն ձեռագրեր՝ իրենց մեջ ներառելով պատմագիտական, փիլիսոփայական, աստվածաբանական, գրական բնույթի բազմաթիվ ու բազ­մաբնույթ ստեղծագործություններ, մշակույթի զանազան ոլորտնե­րին վերաբերող հարուստ նյութեր, թարգմանական ճոխ գրականու­թյուն, բարձրատիպ և ինքնատիպ մանրանկարչություն։ Արցախի և Ուտիքի գրչակենտրոններում ստեղծվել են հարյուրից ավելի մատյաններ։

Ձեռագիր մատյանների ընդօրինակման ու պատկերազարդման աշխատանքները սկզբնավորվել է դեռևս վաղ միջնադարում։ Հայոց Արևելից կողմերի պատմիչը վկայում է, որ աղանդավորության դեմ պայքարի ընթացքում VII դարում բազմաթիվ գրքեր թափել են Տր­տու գետը։

Գրչության նշանավոր կենտրոններից մեկը Գանձասարն էր։ Լեոի կարծիքով այստեղ գործում էր լավ մատենադարան։

Հմուտ ձեռագրագետ Օ. Եգանյանը դրան ավելացնելով գրում է. «Որպես կաթողիկոսական նստավայր և գրչության արվեստի կենտրոն, Գանձասարի վանքը ժամանակին ունեցել է նաև իր գր­չատունն ու գրչակիր մատյանների հավաքածուն»։

Դեռևս 989թ. հիմնադրված Թարգմանչաց վանքը ունեցել է իր գրչության կենտրոնը, որտեղ 1232 թ. ընդօրինակվել է Գրիգոր Ծաղ­կողի հայտնի «Թարգմանչաց» Ավետարանը։

XIII-XVIIդդ. ճոխ և բազմաբովանդակ ձեռագրեր են ստեղծվել Վանական վարդապետի հիմնադրած Խորանաշատի գրչության կենտրոնում, Երից Մանկաց վանքում, Գոշավանքում, Ծարի ս. Աստվածածնի կամ Գետամեջի վանքում։ Գոշավանքի համալիրի մեջ կա նաև երկհարկանի գրատուն։

Խոշոր գրչակենտրոններ են եղել նաև Գանձակում, Շուշիում, Շամախում, Գտչավանքում, Ամարասում, Թաղասեռում։ Շուշիից մեզ է հասել 20, Զակամա երկրից՝ 35, Շամախուց՝ 15 ձեռագրեր։ Հետաքրքիր է այն փաստը, որ XVII-XV դդ հայոց երկրի տարբեր հատվածներում մշակութային կյանքի միապաղաղության պայմաններում Քաշունիքի, Քաշաթաղի, Քարվաճառի անմատչե­լի վայրերում մի ժամանակվա հզոր իշխանական տների կենսու­նակ շառավիղների հոգատար հայացքի ներքո ստեղծվեցին տաս­նյակ ձեռագիր մատյաններ։ Հիշատակության արժանի է Մաշտոցի անվան Մատենադարանում 2067 համարի տակ պահպանվող 1684թ. Ծարի «Քարոզգիրք»-ը (գրիչ՝ Վառվառե), 1652թ. Ապահեն գյուղի «Շարակնոց»-ը (կազմող՝ Մովսես), 1653-54թթ. Մոսի «Ավե­տարանը» (գրիչ՝ Մարտիրոս Խնձորեկցի, ծաղկող-կազմող՝ Մովսես Երեց), 1666թ. Հարար գյուղի «Մաշտոց ձեռաց»-ի հիշատակարանը (գրիչ՝ Պաղտասար դպիր, պատվիրող՝ Մարտիրոս քահանա )։ Նույն Պաղտասար դպիրի ձեռքով Հարար գյուղում 1671թ. գրված մեկ այլ ձեռագիր հիշատակարան պահվում է Լոնդոնի «Վելքոմ» ինստի­տուտի գրադարանում։

Արցախում հայկական պետականության բեկորների պահպանության շնորհիվ ոչ միայն ընդօրինակվել են ձեռագրերը, այլև հայոց տարբեր նահանգներից հավաքվել և այստեղ պահպանվել են հայ ձեռագրական մշակույթի համար անգնահատելի արժեք ներկայացնող մի շարք գործեր։ Մոնղոլները իրենց համար եկամտի մեծ աղբյուր էին դարձրել նվաճված վայրերում հափշտակված ձե­ռագիր մատյանները մեծ գումարներով հայ իշխաններին վաճառե­լու գործը։

Կիրակոս Գանձակեցին՝ ի թիվս այլոց, հիշատակում է իշխան Գրիգոր Ծարեգուն։

XII XIV դդ. Արցախ բերվել և պահպանվել են Մեծ շեն գյուղի 909թ Կարմիր Ավետարանը (Մատ. N 6202, այն Մլքե թագուհու և Լազարյան Ավետարաններից հետո իր հնությամբ հայերեն երրորդ թվակիր մատյանն է), Դիզակի Ցոր գյուղի 1040թ Ավետարանը (Մատ.N 1252), «Բեգյունց» կոչվող 11-րդ դ. Ավետարանը (Մատ.N 10090), Հռոմկլայի 1166թ. Ավետարանը (Մատ. 7347), Սկևռայում ընդօրինակված 1283թ. Ավետարանը (Մատ. N 6764), Դրազարկի 1294թ. Ավետարանը (Մատ.N.2588), «Հաղպատի» 1211թ. Ավետարանը (Մատ. Ա 6288)։

V դարում սկզբնավորվում է հայ ինքնուրույն գեղարվեստական խոսքը։ Հայ առաջին հեղինակների երկերը իրենց բովանդակու­թյամբ խիստ ազգային էին, կապված իրենց միջավայրի և դարաշրջանի իրական պայմանների ու որոշակի պահանջների հետ։ Սկզբնական շրջանում գրականությունը տոգորված է եղել քրիստոնեական-կրոնոկան ոգով ու գաղափարախոսությամբ։

Այդ ընդհանուր ֆոնի վրա VII դարում գրված Դավթակ Քերթողի «Ողբք ի մահն Ջևանշէրի մեծի իշխանին» ստեղծագործությունը հայ գրականության աշխարհականացման ճանապարհին մեծ հայտնություն էր։ Դավթակ Քերթողի «Ողբը» գրված է հունական ճարտասանական արվեստի կանոններով։

Դավթակի ստեղծագործության մեջ ներկայացված է Գարդմանքի իշխան Ջևանշիրի գովքն ու նրա սպանության հետ կապված իրողությունը։ Մանուկ Աբեղյանի կարծիքով «Ողբը» գրված է բանաստեղծական զգացումով, քնարական տխուր, երբեմն բուռն զե­ղումներով, պատկերավոր կենդանի ոճով, բովանդակությանը համապատասխանող տաղաչափական ձևերի օգտագործմամբ։

Դավթակը Հայոց Արևելից գավառների ծնունդ է եղել։ Նա Ջուանշիրի համերկրացին էր և նրա կորուստը բանաստեղծը համարում էր իր երկրի և ժողովրդի մեծ կորուստը։ Դավթակի բանաստեղծությունը հետագայում թարգմանվել է ռուսերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն, իսպաներեն և լեհե­րեն լեզուներով։

Հայոց Արևելից կողմանց գեղարվեստական գրականության աշ­խարհականացման հաջորդ շրջանը կապված է IX դարում Բուղայի դեմ պայքարում հերոսացած Գտիչ բերդի պաշտպանության կազ­մակերպիչ Եսայի Աբու Մուսե իշխանի անվան հետ։ Այդ ճակատամարտում, ի պատասխան Բուղայի սպառնալիքների Եսայի իշխանը գրեց իր «Թուղթը», որտեղ հայ իշխանը բանաստեղծական ոճով ներկայացնում է լեռանականի խիզախ ոգին և հաղթանակի հասնե­լու անկոտրում կամքը։

IX դարում ապրել և ստեղծագործել է Համամ Արևելցի թագավորի ժամանակակից Համամ Վարդապետ Արևելցի բանաստեղծն ու երաժիշտը։ Նրա թողած գրական ժառանգության մեջ հայտնի են բանաստեղծություններ, աստվածաշնչային մեկնություններ, քերականության ձեռնարկ և այլ ստեղծագործություններ։ IX-Xդդ ապրել է Անանուն շարականագիրը, որն իր ստեղծագործությունների մեջ ներկայացնում է բողոք օտար նվաճողների դեմ։

XII դարի երկրորդ կեսին գեղարվեստական արձակի մեջ ձևավորվում է մի նոր ուղղություն։ Դրա հիմնադիրը դարձավ Մխիթար Գոշը։ Ժողովրդական լայն զանգվածներին դաստիարակելու, համախմբելու և լուսավորելու քաղաքացիական մեծ պարտքի զգաց­ման արդյունքն է 190 առակ պարունակող նրա ժողովածուն։

Գոշի առակների նյութը հասարակական և կենցաղային խնդիր­ներն են, դասակարգերի, դասերի ու խավերի, անհատների փոխհարաբերությունների հարցերը։ Առակներում հատուկ ուշադրություն է նվիրված Հայոց պետականության ազգապահապան դերին և նրա ուժեղացման գաղափարին։ Այս տեսանկյունից Գոշի առակները նրա «Դատաստանագրքի» տրամաբանական շարունակությունն է համարվում։

XIV-XVIIIդդ. հայոց տարբեր նահանգներում ստեղծվում են Տաղարան կոչված ժողովածուները։ Նրանցում մեծ տեղ են գրավում քաղաքական-հայրենա սիրական ստեղծագործությունները։ Քիչ չեն նաև մեռածներին կամ էլ առանձին անձանց տխուր ճակատագրերին նվիրված ընդհանուր բնույթի ողբերը, որոնք հատուկ տեղ ունեն «Մաշտոց» կոչվող ժողովածուներում։ Նման ստեղծագործու­թյունները պահպանվել են Արցախի վանքերում գրված ձեռագրերի մեջ։

V-XVIII դդ Հայոց Արևելից նահանգներում, չնայած տարափո­խիկ հանգամանքներին, հայ պատմագիտական միտքը, վայրիվե­րումներով հանդերձ, մնաց պատշաճ աստիճանի։

Մովսես Կաղանկատվացին VII դարի հեղինակ է։ Լինելով Հայոց Արևելից նահանգների թագավորական տան պատմիչը, նա իր երկրամասի պատմության շարադրանքը սկսում է Առանից։ «Պատմություն Աղուանից աշխարհի» գիրքը կազմված է երեք հատորից։ Առաջինն ու երկրորդը շարադրվել են VIIդ. վերջին, Մովսես Կաղանկատվացու կողմից։ Xդ. երրորդ հատորը գրել է Մովսես Դասխուրանցին՝ ամբողջացնելով Արցախի և Ուտիքի (I-Xդդ.) մեկ հազարամյակի պատմությունը։ «Պատմության» մեջ հստակ ձևով ներկայացված է հայ Աղվանքի աշխարհագրական սահմանները։ Երկու հեղինակնե­րի շնորհիվ մեզ հաջողվում է պատկերացում կազմել օտար բռնավորների դեմ արցախահայության հերոսական պայքարի, Առանշահիկների թագավորական տան գործունեության մասին։ Ականատես պատմիչն ամենայն մանրամասնությամբ գրում է բոլոր այն փորձությունների մասին, որ ենթարկվեց իր հայրենիքը։ «Պատմության» շնորհիվ մեզ է հասել հայոց առաջին քնարական պոեմը՝ Դավթակ Քերթողի «Ողբը»։ Մովսես Կաղանկատվացուն ենք պարտական այն անգնահատելի տեղեկությունների մասին, որ տալիս է Աղվանքի, Վրաստանի և հատկապես խազարների մասին։

Մովսես Դասխուրանցուն պատկանում են պատմության այն հատվածները, որոնք ընդգրկում են արաբական տիրապետության շրջանը, Xդ. արցախահայության պետականության վերականգնու­մը։ Պատմության վերջում կցված է մի գլուխ՝ «Անունք հայրապետացն Աղուանից, ամք և գործը նոցին» վերնագրով, որը Աղվանից կաթողիկոսների շարքը սկզբից հասցնում է մինչև 998թ.։ Գրքում հանգամանորեն խոսվում է նաև Արցախի և Ուտիքի հայության հոգևոր արժեքների մասին։ Առանց փաստերի և իրողությունների մեկնաբանության ադրբեջանցի «գիտնականները» վերոհիշյալ երկու պատմիչին էլ վերագրում են աղվան ծագում, իսկ նրանց երկը համարում Ադրբեջանի պատմության շարադրանք։

Արցախում և Ուտիքում հայ պատմագրությունը նոր փայլով ու որակով հանդես եկավ։ Հանդես եկան պատմիչների մի բույլ, որոնք հարցերին ինքնատիպ և բազմաբովանդակ մոտեցմամբ ու ընդգրկումով գերազանցում էին նախորդ շրջանի պատմիչներին։

Վանական վարդապետը իր ժամանակաշրջանի հայ պատմագրական դպրոցի հիմնադիրն է։ Ծնվել է 1181-ին Ուտիքի Տավուշ գավառում։ Նրա հիմնած Խորանաշատի դպրոցում ուսանել են Կիրակոս Գանձակեցին, Վարդան Արևելցին, Գրիգոր Ակներցին։

1236թ. Վանական Վարդապետը իր աշակերտների հետ միասին գերվում է մոնղոլների կողմից, հետո Գագ բերդի բնակիչների հանգանակած միջոցներով փրկագնվում և շարունակում է իր գիտալուսավորչական գործունեությունը։ Վարդան Արևելցու և Կիրակոս Գանձակեցու վկայությամբ Վանականը գրել է իր ապրած օրերի և հատկապես մոնղոլոկան նվաճումների պատմությունը, որ դժբախ­տաբար մեզ չի հասել։

Վանական Վարդապետը գրել է և պահպանվում են աստվածաբանական բազմաթիվ գործեր՝ «Մեկնութիւն Յոբայ», «Բացատրութիւն աղօթից Ամբակումայ մարգարէի», «Համեմատութիւն Հին կտակարանաց ի Նորս», «Խրատ դավանութեան», որոնցում պաշտպանում է Հայոց եկեղեցու սկզբունքները։

Նրա «Հարցմունք և պատասխանիք» ժողովածուն, միջնադարյան Հայաստանի դպրոցներում օգտագործվում էր որպես ուսումնական ծրագիր։

Վանական Վարդապետը վախճանվել է 1251թ. մարտի 18-ին իր կտակի համաձայն՝ թաղվել Խորանաշատի մերձակայքում եղած չքավորների գերեզմանոցում։

Կիրակոս Գանձակեցին հայ պատմագրության փայլուն ներ­կայացուցիչներից է։ Նա դեռևս իր ժամանակակիցների կողմից գնահատվել է որպես ռաբունապետ։

Կիրակոս վարդապետը ծնվել է 1202 կամ 1203թ. Գանձակում։ Սկզբում աշակերտել է Մխիթար Գոշի Նոր Գետիկի դպրոցում, այնուհետև Վանական Վարդապետի մոտ։ 1236թ. մոնղոլ Մոլար Նուինի հրոսակները հասնում են մինչև Տավուշ, գրավում այն և կողոպտում քարայր-դպրոցը, գերեվարում աշակերտներին, այդ թվում՝ Կիրակոսին։ Սակայն ապագա մեծ պատմիչին հաջողվում է փախչել գերությունից և վերստին հաստատվել Նոր Գետիկում։ Նա մինչև իր կյանքի վերջը զբաղվել է մատենագրական աշխատանքներով, միաժամանակ հեռու չմնալով հայ հասարակական, կրոնավարչական և մշակութային կյանքից։ Կիրակոս Գանձակեցին վախճանվել է 1271թ. և թաղվել Նոր Գետիկի վանքում։

Նրա «Պատմութիւն Հայոց» երկը սկսվում է IV դարից և հասնում մինչև 1265թ.։ Առաջաբանը նվիրված է Պատմության շարադրման հանգամանքներին։ Գրքի առաջին մասը սկսվում է Գրիգոր Լուսավորչի, Տրդատի և հիմնականում նրանց անունների հետ կապված, քրիստոնեությունը Հայաստանում պաշտոնական կրոն դառնալու կապակցությամբ տեղի ունեցած իրադարձությունների նկարագրությամբ։ Այստեղ հեղինակը, օգտվելով նախորդ շրջանի գրավոր աղբյուրներից, ամփոփել է մինչև XIIդ. վերջին տասնամյակները կատարված անցուդարձերը, ներառյալ Կիլիկիայի համապատասխան ժամանակահատվածի պատմությունը։

Աշխատության երկրորդ մասը սկսվում է 1197թ. և ավարտվում 1265թ. դեպքերով։ Այն շարադրված է իրադարձություններին ականջալուր և ականատես հեղինակի մոտեցումով, ուստի այն ավելի արժեքավոր է։ Նա հանգամանորեն պատմում է XIIդ. վերջին տասնամյակներում Վրաստանի ռազմական ու քաղաքական հզորացման և հայ-վրացական միասնության, Զաքարյանների ժամանակ Հայաստանի՝ սելջուկների լծից ազատագրման, քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական ու մշակութային կյանքի աշխուժացման մասին։

Կիրակոս Գանձակեցու երկը չափազանց կարևոր է մանավանդ Հայաստանում ու Մերձավոր Արևելքում մոնղոլների տիրապետու­թյան շրջանի պատմության լուսաբանման համար։ Նա ընթերցո­ղին մատուցում է ոչ միայն մոնղոլների հաղթական արշավանքների, ավարառության, համատարած կոտորածի պատկերը, այլև նկարագրում է նրանց ցույց տրված հերոսական դիմադրությունը։ Գանձակեցին բավականին լայն տեղ է հատկացրել հայ ժողովրդի՝ այդ ժամանակաշրջանի սոցիալ-տնտեսական, իրավա-հասարակական պայմաններին և հոգևոր-մշակութային երևույթներին։

Իր պատմությունը շարադրելիս Գանձակեցին շատ ու բազմազան աղբյուրներ է օգտագործել։ Գրեթե առանց բացառության դի­մել է բոլոր նախորդ հայ մատենագիրներին, լայնորեն օգտվել է անցյալի և իր ժամանակի վիմագրական աբյուրներից, հայ թարգմանական գրականությունից, ինչպես նաև հայ բանահյուսությունից ու բանավոր-ժողովրդական զրույցներից և ականատեսների վկայություններից։ Այդ ամենը նա անց է կացրել քննական իր մաղով։ Պատահական չէ, որ նրան համարել են «Մովսես Խորենացու հետևորդն ու Ստեփաննոս Օրբելյանի նախորդը»։

Կիրակոս Գանձակեցու երկը ժամանակաշրջանի պատմության ստուգապատում սկզբնաղբյուր է ոչ միայն հայագիտության, այլև ընդհանրապես կովկասագիտության ու արևելագիտության համար։

Մատենագիր, փիլիսոփա, աշխարհագրագետ, գրող, թարգմանիչ, մանկավարժ և ազգային-հասարակական գործիչ Վարդան Արևելցին ծնվել է XIIդ. վերջերին Գաձակի կողմերում։

Նա սկզբում ուսանել է Մխիթար Գոշի մոտ Նոր Գետիկ վանքում, այնուհետև հիմնարար կրթություն է ստացել Խորանաշատ վանքում՝ ուսուցչապետ ունենալով Վանական Վարդապետին։ Փայլուն գիտելիքներ ստանալուց հետո նա Կայենա բերդի ս.Անդրեյի վանքում հիմնել է դպրոց։ Մանկավարժական լայն գործունեություն է ծավալել Հաղբատի վանքում։ Կոստանդին Բարձրաբերդցի կաթողիկոսի հորդորանքով մի ժամանակամիջոց ապրել է Կիլիկիայում։ Այստեղ նա մասնակցել է հայոց եկեղեցու գաղափարական հիմքերի ամրապնդմանը, պայքարելով Բյուզանդիայի և Հռոմի հայակուլ քաղաքականության դեմ։

Վարդան Արևելցին կյանքի վերջին մեկ և կես տասնամյակը անց է կացրել Խոր Վիրապի վանքում, որտեղ հիմնել է միջնադարյան բարձրագույն դպրոցներից մեկը։ Վարդան Արևելցուն տարբեր վայրերում աշակերտել են հայ մշակույթի ականավոր գործիչ­ներ Հովհաննես Պլուզ Երզնկացին, Գևորգ Սկևռացին, Ներսես Մշեցին, Եսայի Նչեցին, Գրիգոր Բջնեցին։ Վարդան Արևելցին սերտ հարաբերություններ ուներ Հուլավու խանի հետ և նրա միջոցով շատ թե քիչ կարողացել է մեղմել իր հայրենակիցների ծանր վիճակը։

Վարդան Արևելցին մեզ է թողել ծավալուն մեկնաբանական աշ­խատություններ՝ «Մեկնութիւն Սաղմոսաց», «Մեկնութիւն երկոտասան մարգարեիցն», «Մեկնութիւն երգոց երգույն Գրիգոր Նարեկացւոյ», «Մեկնութիւն Դանիելի», «Մեկնութիւն Հնգամատենին», որոնց մեջ արտացոլված են աստվածաշնչային գաղափարներ, բնափիլիսոփայական, սոցիալ-տնտեսական բնույթի հիմնահարցեր, մշակութային կյանքին առնչվող խնդիրներ։

Վարդան Արևելցին հեղինակել է «Ժղլանք» (ժղլել նշանակում է մանր մունր գիտելիքների, զանազան անցուդարձերի ու երևույթնե­րի մասին զրուցել) ժողովածուն, որտեղ քննարկվում են բնության, հասարակության վերաբերող բազմապիսի հարցեր։ Վարդան Արևելցու «Աշխարացոյց»-ը Անանիա Շիրակացու համանուն երկից հետո տվյալ բնագավառում իր նշանակությամբ երկրորդն է։ «Աշխարացոյց»-ի մեջ արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդում տվյալ ժամանակի Հայաստանի աշխարհագրական վիճակի, վարչա-տարածքային բաժանումների, հարևան երկրների մասին։

Վարդան Արևելցու ամենանշանավոր գործը «Հավաքումն պատմութեան» կամ «Պատմութիւն տիեզերական» աշխատու­թյունն է։ Այն հայ պատմագրության մեջ տիեզերական կամ ընդհանուր պատմություն շարադրելու երկրորդ փորձն է։ Նա օգտագործել է բազմապիսի աղբյուրներ՝ հայ մատենագիրների աշխատությունները, վիմական արձանագրություններ, ժողովրդական պատումներ, այդ թվում նաև քաղդեական, ասորական, պարսկական զրույց-առասպելներ։

Վարդան Արևեցին հայոց պատմությունը սկսում է բաբելոնյան աշտարակաշինությունից, Հայկից ու Բելից և հասնում մինչև XIIդ. դեպքերը։ Պամիչը միաժամանակ հետաքրքիր տեղեկություններ է հաղորդում հայ և այսրովկասյան ժողովրդների, Կիլիկիայի հայկական պետության, պարսիկների, բյուզանդացիների, արաբների, սելջուկների, խաչակիրների, մամլուքների, մոնղոլների և թուրքմենական ցեղերի պատմական անցյալի մասին։ Վարդան Արևելցին գրել է բազմաթիվ ճառեր, ներբողներ, շարականներ, խրատներ, մանր զրույցներ, կատարել թարգմանություններ հունարենից և ասորերենից։ Առանձնապես հետաքրքիր է ասորի անվանի եկեղեցական-հասարակական գործիչ Հակոբ Սրճեցու ճառի թարգմանությունը։ Վարդան Արևելցու շնորհիվ մեզ է հասել ասորի մատենագիր Միխայիլ պատրիարքի (XIIդ.) «Ժամանակագրութիւն» պատմագիտական երկի հայերեն թարգմանության մի մեծ բաժին։

Մեծ լուսավորիչն ու գիտնականը մահացել է 1271թ. Խոր վիրապում և այնտեղ էլ թաղվել։

Գրիգոր Ակներցին (XIIIդ.) ծննդով Արցախի Խաչեն գավառից էր։ Վանական Վարդապետի սաներից էր, Վարդան Արևեցու և Կիրակոս Գանձակեցու դասընկերը։ Նրա «Պատմութիւն վասն ազգին նետողաց» երկը ընդգրկում է կարճ (1220-1273թթ.), բայց բովանդակալից մի ժամանակահատված, երբ հայ ժողովուրդը մաքառում էր մոնղոլական տիրապետության դեմ։ Պատմիչը հետաքրքիր տեղեկություններ է տալիս մոնղոլների նիստ ու կացի, նրանց ծանր հարկային քաղաքականության, կառավարման համակարգի մասին։ Գրիգոր Ակներցին ներկայացրել է կիլիկիահայության պայքարը մամլուքների դեմ։ Նրա «Պատմությունը» հետաքրքիր տեղեկու­թյուններ է պարունակում նաև Հայաստանի և Կիլիկիայի հարևան երկրների մասին։

Հայոց Արևելից կողմանց գրական-պատմագիտական կյանքն առկայծումներ է ունեցել նաև հետագա դարերում։ Չնայած դժնդակ պայմաններին, Արցախի և Ուտիքի նշանավոր վանքերի խուցերում հայ մտավոր շարժման առաջնորդները շարունակում էին արարել հոգևոր արժեքներ։

XVIդ. ժրաջան աշխատանք է ծավալել Հովհաննես վարդապետ Ծարեցին։ Սկզբնաբյուրների վկայությամբ Դադի վանքում Հով­հաննես Ծարեցու գլխավորությամբ ստեղծվում են բազում գրքեր, որոնք ժամանակի ընթացքում հրկիզվում և կողոպտվում են օտար նվաճողների կողմից։ Այդ ձեռագրերից մեկը 6879 թվահամարով այսօր պահպանվում է Մատենադարանում։ Նա մահացել է 1583թ., մարմինը ամփոփվել է Սյունիքի Վասակաշենում։ Առավել բեղմնավոր է եղել Ծարա իշխանական տներից մեկի՝ Ջհանշահանց տոհմի ներկայացուցիչ Հովհաննեսիկ Ծարեցու գոր­ծունեությունը։ Նա ծնվել է 1560թ. Ծարում։ Հիմնավոր կրթություն ստանալով Դադի վանքում ռաբունապետ Ներսես Գնունեցու մոտ, հարազատ միջավայրում էլ ձեռնամուխ է լինում հին ձեռագրերի նորոգման և նորերի ստեղծման գործին։ Հովհաննեսիկ Ծարեցու թո­ղած գրական-պատմագիտական ժառանգության ամենանշանակալիցը «Յովհաննիսիկ վարդապետի համառոտ պատմութիւն անցից անցելոց ի վերին կողմանս Հայաստանի ըստ կարգի ժամանակագրութեան» աշխատությունն է։

Այստեղ ներկայացված է 1572թ. մինչև 1600թ. ընկած ժամանակահատվածը հյուսիս-արևելյան Հայաստանի պատմությունը։ Ժամանակագրության մեջ մանրամասն պատմվում են թուրք-պարսկական պատերազմների և դրան հաջորդած սովի ու մահտարժամի մասին։

Այդ ամենի հետ մեկտեղ Հովհաննեսիկ Ծարեցու գլխավորու­թյամբ Գեղամա գավառում կառուցվում է Աստվածածին եկեղեցին։ Մեզ հասած տեղեկությունների համաձայն ժրաջան և հայրենասեր այս գործիչը մահացել է 1621-1623թթ. միջոցին։

Եսայի Հասան Ջալալյան՝ մեծանուն այս տոհմի արժանավոր զավակի զորավարական տաղանդի և հոգևոր առաջնորդի առաքելությանը անդրադարձել ենք գրքի նախորդ էջերում։ Բազմազբաղ հայրենասեր կաթողիկոսը անջնջելի ծիր է թողել նաև պատմագիտության բնագավառում։ Իր «Պատմութիւն կամ յիշատակ ինչ-ինչ անցից՝ դիպելոց յաշխարհի Աղուանից ի թուականի հայոց 1160, իսկ ի թուականին տեառն մերոյ փրկչին Հիսուսի 1711» (հրատարակվել է Շուշիում 1839թ.) կամ ավելի շատ ընդունված «Պատմութիւն համառոտ Աղուանից երկրի» (1868թ. լույս է տեսել Երուսաղեմում) վերտառությամբ երկասիրության մեջ ականատեսի և դեպքերի մասնակցի անաչառ գրիչով, կենդանի ու ճշմարիտ գույներով ներկայացրել է XVIIIդ. առաջին քառորդի հայ ազատագրական շարժման պատմությունը։ Դժբախտաբար Եսայի կաթողիկոսի պատմության ամբողջական բնագիրը մեզ չի հասել։ Րաֆֆին այդ առթիվ գրել է «Եսայի կաթողիկոսի պատմության իսկականը շատ ընդարձակ է եղել, ինչպես այդ երևում է մեր ձեռքը հասած մի գրչագիր օրինակից, որը, դժբախտաբար, կիսով չափ փտած է։ Ցանկալի կլիներ, որ գտնվեր այդ աշխատության ամբողջը և դա առատ նյութ կտար մեր նոր պատմությանը»։

Արցախում և Ուտիքում հայկական պետականության գոյության պայմաններում անհրաժեշտություն է դառնում ունենալ հասարակական կյանքի կանոնավորման իրավական նորմեր։ Այդ գործի առաջին նախաձեռնողը դարձավ Դավիթ Ալավկաորդին։ Ծնվել է Գանձակում, ապրել և ստեղծագործել է մինչև XII դ. կեսերը։ Դավիթ Ալավկաորդու «Կանոններ» օրենքների ժողովածուի մեջ ընդգրկված են 97 կանոններ։

Դրանք կարգավորում էին ընտանեական և կենցաղային հարցերը։ Դավթի կանոնները կարևոր սկզնաղբյուր են հայ իրավունքի և հասարակական–քաղաքական մտքի պատմության համար։

Այս բնագավառում հաջորդ առաջընթաց քայլը կատարեց միջ­նադարյան հայ մշակույթի ամենահայտնի դեմքերից մեկը՝ Մխիթար Գոշը (Գոշը մականուն է, որը նշանակում է քոսակ, միրուքը նոսր մարդ)։ Նա ծնվել է 1120-ական թթ. Գանձակում։ Աշակերտում է Հովհաննես Տավուշեցուն և ստանում վարդապետի կոչում։ Չբավարարվելով ձեռք բերվածով, նա Քուրդ Արծրունի իշխանի հովանավորությամբ մեկնում է Կիլիկիա և Սև լեռան հոգևոր կենտրոնում հարուստ գիտելիքներ ամբարելուց հետո, նորից ստանում է վարդապետի կոչում։

Վերադառնալով հայրենիք նա սկզբում ապրում է Գանձակում, սակայն հալածվում է մահմեդական տերերից և կաթողիկոսի կող­մից։ Ստանալով Խաչենի տեր, հայ մշակույթի մեծ ջատագով Վախտանգի հովանավորությունը, հաստատվում է Հաթերքում, որ­տեղ էլ 1184թ. ստեղծում է «Դատարանագիրք»-ը։ Այստեղից էլ նա տեղափոխվում է Գետիկ վանքը։ Երկրաշարժից այդ վանքը ավեր­վելուց հետո Զաքարե և Իվանե Զաքարյանների հովանավորու­թյամբ, նախկինից ոչ հեռու՝ Տանձուտ ձորում, կառուցում է Նոր Գետիկի վանքը։ Կարճ ժամանակահատվածում Գոշի և նրա հիմնադրած դպրոցի հռչակն այնքան է տարածվում, որ Հայաստանի հե­ռավոր վայրերից գալիս են նրա մոտ ուսանելու։ Մխիթար Գոշը գրել է բազմաթիվ աշխատություններ՝ «Համառոտ մեկնութիւն մարգարեութեանն Երեմիայի», «Ողբի վերայ բնութեյանս՝ ի դիմաց Ադամայ առ որդիս Նորայն», «Յայտարարութիւն ուղղափառութեան հաւատոյ ընդդէմ ամենայն հերձվածողաց՝ ի խնդրոյ մեծ զօրավարին Զաքարէի և եղբօր իւրոյ», «Թուղթ խրատականք», «Շարք հայրապետացն Աղուանից», «Վկայութիւն սրբոյն Խոսրովայ», «Դատաստանագիրք հայոց», աղոթքներ և առակներ։

Մխիթար Գոշի աշխատություններից բացառիկ արժեք է ներ­կայացնում Դատաստանագիրքը։ Զարգացած ֆեոդալիզմի պայ­մաններում, երկրի սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական, մշակութային կյանքում տեղի ունեցող փոփոխությունները ծնում են տար­բեր դասերի և խավերի հարաբերությունների կարգավորման անհրաժեշտություն։ Դրանից ելնելով Մխիթար Գոշը ստեղծեց իր կոթողային աշխատությունը։

«Դատաստանագիրքը» բաղկացած է 3 մասից՝ «Նախադրություն»-ից, եկեղեցական կանոններից(«Եկեղեցական կանոնք», 124 հոդված) և աշխարհիկ օրենքներ («Աշխարհական օրէնք», 130 հոդված)։ «Նախադրության» մեջ արծածված են հեղինակի մոտեցումները դատական համակարգի, դատավարության, դատարանակազմության մասին, բացատրված օրենսգրքի ստեղծման հանգամանքները։

«Դատաստանագրքի» ելակետը մարդն է, անկախ նրա սոցիալական պատկանելիությունից։ Այս տեսանկյունից Գոշը հումանիստ է՝ իր աշխատության մեջ ներկայացնելով իր ապրած ժամանակներից առաջանցիկ գաղափարներ։ Մխիթար Գոշը չի հանդուր­ժում ոտնձգությունը մարդու կյանքի դեմ՝ անկախ նրանից, թե կրո­նական ինչ համոզմունքներ ունի, հասարակության հիերարխիկ համակարգի որ աստիճանին է կանգնած։

«Դատաստանագրքի» մեջ ուրվագծվում է հայկական պետականության ստեղծման կենսական անհրաժեշտությունը, մեկնաբանելով ապագա թագավորության իրավական հիմունքները, ներկայացնելով թագավորի իրավունքները, իշխանների և հասարակության տարբեր դասերի փոխհարաբերությունները, հարկերի կառավարման համակարգի այլ հարցեր։

Գոշի «Դատաստանագիրքը» այնքան կատարյալ էր, որ այն շուրջ 700 տարի օգտագործվել է ոչ միայն հայ իրականության մեջ, այլև շատ տարածված է եղել աշխարհի մի շարք երկրներում։ Այն 1519թ. գործածության մեջ մտավ լեհահայ գաղութում։ Շատ չանցած՝ «Դատաստանագրքի» լատինական խմբագրությունը թարգմանվեց Ղրիմի թաթարերեն։ XVIIIդ. կեսերին Աստրախանի հայկական գաղութը, դրա հիման վրա կազմեց մի նոր օրենսգիրք, որը հաստատվեց ցարական կառավարության կողմից և գործադրվեց հարավային Ռուսաստանի հայության մեջ միչև դատական բարե­փոխումները։

XVIIIդ. սկզբին վրաց Վախթանգ Զ թագավորը վրացերեն թարգմանել է տալիս «Դատաստանագիրքը» և մտցնում իր օրենսգրքի մեջ։

XIIIդ. Սմբատ Սպարապետը Գոշի «Դատաստանագրքի» հի­ման վրա ստեղծում է իր օրենսգիրքը և գործածության մեջ դնում Կիլիկյան հայոց թագավորությունում։ Հնում այն թարգմանվել է լատիներեն և ղփչաղերեն։

Մխիթար Գոշը վախճանվել է 1213 թ.։ Նրա մարմինը ամփոփվել է Նոր Գետիկում, որն էլ մեծ մտածողի անունով կոչվեց Գոշավանք։

Դարավոր ավանդույթներ ունեցող հայ ճարտարապետությունը վաղ միջնադարում նոր որակ և զարգացում ունեցավ։ Այս փուլում է, որ դրվեց եկեղեցաշինության հորինվածքային, գեղարվեստական և կառուցողական սկզբունքների հիմքերը։ Պատմական Արցախի ճարտարապետության զարգացումը ընթացել է համաքայլ եւ սերտ կապերի մեջ Հայաստանի մյուս նահանգների ճարտարապետության հետ և հանդիսանում է նրա անբաժանելի բաղադրիչը։

Վաղ միջնադարի արցախյան եկեղեցիները, ինչպես Սյունիքի և կենտրոնական Հայաստանի եկեղեցիները, հիմնականում պատկանում են եռանավ բազիլիկ տիպին, 1 կամ 2 զույգ մույթերով, որոնք կրում են աղոթասրահի թաղակապ ծածկը՝ առնված երկլանջ կտորի տակ։

Վաղ միջնադարյան հայ ճարտարապետությանը բնորոշ կառույցներից է Ամարասի վանքը։ Հայ պատմիչների վկայության համաձայն վանքը հիմնադրել է Գրիգոր Լուսավորիչը, որի կառու­ցումը ավարտին է հասցրել իր թոռը՝ Գրիգորիս եպիսկոպոսը։ Նրա ժամանակ էլ վանքը դառնում է եպիսկոպոսանիստ։ Երբ 338թ. Գրիգորիսը քարոզչության ժամանակ նահատակվում է Դերբենդում, նրա աշակերտները եպիսկոպոսի մարմինը ամփոփում են Ամարասում։ Vդ․ Վաչագան Բարեպաշտը Գրիգորիսի գերեզմանի վրա կառուցում է ստորգետնյա մատուռ-դամբարան, որը գտնվում է եկեղե­ցու բեմի տակ։ Հայտնի է, որ Մեսրոպ Մաշտոցը այստեղ բացում է հայկական առաջին դպրոցներից մեկը։

Ամարասը, լինելով Արցախի ոչ միայն հոգևոր, այլ նաև մշակութային, տնտեսական և ազատագրական պայքարի կենտրոնը, բո­լոր ժամանակների նվաճողներն էլ՝ պարսիկները, արաբները, սելջուկ-թուրքերը, թաթար-մոնղոլները մշտապես ձգտել են հիմնավեր անել Աստծո այդ տունը։ Ավանդությունը պատմում է, որ Լենկ-Թեմուրը վանքը ավերելուց հետո իր զինվորներին շարքով կանգնեց­նում է Ամարասից մինչեւ Արաքս գետը (հեռավորությունը մոտավո­րապես 45կմ) և հրամաում վանքի քարերը իրար փոխանցելով լցնել գետը։ Սակայն շուտով վանքը իր բարեշեն տեսքն է ստանում։

XVIդ. երկրորդ կեսին Պետրոս եպիսկոպոս Գիշեցու ջանքերով վանքը վերանորոգվում է, և միաժամանակ Հերհեր գյուղում կառուց­վում ս. Գրիգորիս ամառանոց եկեղեցի։

XVI-XVIIդդ. Ամարասը ամուր պարսպապատվում է, կառուց­վում են օժանդակ շինություններ, օթևաններ։ Պարսպի երկարու­թյունը 85, լայնությունը 59, իսկ բարձրությունը 5 մետր է։

XIXդ.սկզբներին վանքը անտեր էր մնացել։ Թուրքերը այն անվանում էին Աղ–Օղլան։ Արցախը Ռուսաստանին անցնելուց հետո Ամարասը դարձրին մաքսատուն։ Բաղդասար միտրոպոլիտի ջանքերով 1848թ. մաքսատունը տեղափոխվել է Արաքսի ափը, իսկ վանքն իր կալվածքներով վերադարձվել Հայոց հոգևոր իշխանոթյանը։

Ամարասի ներկայիս եռանավ բազիլիկ հորինվածքով եկեղեցին հիմնովին վերաշինվել է 1858թ. շուշեցիների միջոցներով։ Վաղ միջ­նադարյան շրջանի մյուս հռչակավոր կառույցը՝ Քաշաթաղի շրջանում Ծիծեռնավանքի եկեղեցին է։ Հատակագծային ու ծավալատարածական հորինվածքով եռանավ բազիլիկ եկեղեցին մեզ հուշում է հնամենի լինելու մասին։ Մ. Հասրաթյանի կարծիքով եկեղեցին հիմնված է եղել հեթանոսական տաճարի տեղում։

Մասնագետների կարծիքով Ծիծեռնավանքը կառուցվել է VIդ.: Ավելի ուշ կառուցվել է եկեղեցու շքամուտքը, զանգակատունը, պարսպաշարը։ Պարսպից դուրս պահպանվում է երբեմնի հայաբ­նակ գյուղի գերեզմանոցը։

IV-VIIդդ. կառույցներ են համարվում Գլխո կամ Հոռեկա վանքը, Եղիշե Առաքյալի վանքը, Վաչազան Բարեպաշտի, Օխտը Դռնանիի, Խոժոռաբերդի, Խտուդրենք տաճարները, Մոխրենիսի, Սղնախի, Փափրեվենդի, Թազաքյանդի (Աղջաբեդու շրջան) եկեղեցինե­րը։

Մովսես Կաղանկատվացու տեղեկությունների համաձայն VI-VIIIդդ. Պարտավում գործում էր ս.Գրիգորի և ս. Աստվածածին եկեղեցիները։

VIIIդդ. կառուցվել է Գետաբեկի եկեղեցին։

Վաղ միջնադարում Արցախում կառուցվել են նաև ժայռափոր եկեղեցիներ։ Քաշաթաղի շրջանում Ղարաղշլաղ գյուղից մեկ կիլո­մետր հեռավորության վրա պահպանվում են մի քանի ժայռափոր խորաններ և մեկ եկեղեցի։ Նմանօրինակ մի եկեղեցի գտնվում է Աղդամի շրջանում Վանքասարի եկեղեցուց 2 կմ. հյուսիս։

Վիմափոր եկեղեցաշինության ավանդույթը նոր ընթացք ստացավ հետագա ժամանակներում, որի գլուխգործոցը հանդիսացան Պռոշյան իշխանների պատվերով կառուցված Այրիվանքի ժայռափոր եկեղեցիները։ Զարգացած ֆեոդալիզմի ժամանակաշրջանում Բազրատունիների, Զաքարյանների իշխանության և Կիլիկյան Հայաստանի գոյության պայմաններում քաղաքաշինությունը և ճար­տարապետությունը ապրում են աննախընթաց զարգացում։ Հատկապես XIIIդդ. Արցախն ապրում է շինարարական եռուզեռի շրջան։

Խադավանքը գտնվում է Մարտակերտի շրջանում, Թարթառ գետի աջ ափին, Վաղուհաս գյուղի շրջակայքում՝ մի անտառա­ծածկ թրաձև լեռնաբազկի վրա։ Ավանդությունը պատմում է, որ Ծարա իշխանության հոգևոր կենտրոնը կառուցվել է վաղ միջնադարում և կոչվել է քրիստոնեության առաջին քարոզիչներից մեկի՝ Խադ եպիսկոպոսի անունով։ XIIդ. վանական համալիրը ավերվեց երկրաշարժի և սելջուկ-թուրքերի արշավանքների հետևանքով։ Վանքը վերստին վեր հառնվեց Հովհաննես Ա. վարդապետ Խաչենցու ջանքերի շնորհիվ։ 1204թ. նա ավարտեց գլխավոր տաճարի կառուցումը։ Հովհաննեսի եղբայր՝ Ծարա երկրի տեր Հասան իշխանը իր մոր՝ Շուշիկի հետ 1215թ. կառուցեցին ս. Կարապետ եկեղեցին, իսկ իշխանուհի Դոփը ամուսնու մահվանից հետո այն 1225թ. լրաց­րեց գավիթի շինարարությամբ, ամբողջական տեսքի բերելով վանական համալիրը։

Հարկ է նշել, որ Հովհաննես Ա Խաչենցու անվան հետ է կապված Սանահինի Ամենափրկիչ եկեղեցու և նրա գավթի (1181թ.) կառուցու­մը, Կաթողիկե տաճարի վերակառուցումը (1184թ.), Հաղբատի վանքի գավթի կառուցումը և ս. Գրիգորի եկեղեցու վերակառուցումը։

IX-XIII դարերում ստեղծվեցին ճարտարապետական մեծար­ժեք շինություններ։ Հաջորդաբար կառուցվեցին Թարգմանչաց վանքի համալիրը (989թ.), Հաղարծնի ս. Աստվածածին(1071թ.), Մակարավանքի ս.Աստվածածին (1198թ.), Նոր Վարագա վանքի ս․Նշան (1190-1200թթ.), Մորոյ Ձորոյ (1213թ.), Վարանդայում՝ Կարմիր կոչվող(1221թ.), Գոշավանքի (1191-1241թթ.), Դադի վանքի կաթողիկեն(1214թ.), Գանձասարի Հովհաննես Մկրտիչ (1216-1238թթ.), Խորանաշատի Կաթողիկեն (1211-1222թթ.), Գոշավանքի (1191-1214թթ.), Գտչավանքի գլխավոր եկեղեցին(1241-1248թթ.), Հաղարծնի Առաքելոց (1240-1245թթ), Բռի եղցի համալիրը (1230-1270թթ.), Սուլոկի(1279թ.), Ծարա ս. Աստվածածին (1301թ.) եկեղեցիները, որոնցից յուրաքանչյուրը ճարտարապետական յուրօրինակ հրաշագործություն է։

Միջնադարյան հայ ճարտարապետության գլուխգործոցներից մեկը համարվում է Գանձասարի վանական համալիրը։ Գտնվում է Մարտակերտի շրջանի Վանք գյուղից հարավ-արևմուտք, անտառապատ գեղատեսիլ սարի գագաթին։ Գանձասար է կոչվում, որովհետև հնում այստեղ գոյություն ունեին արծաթահանքեր։ Վանական համալիրը բաղկացած է եկեղեցուց, գավթից, միաբանական խցերից, տնտեսական շինություններից և երկհարկանի դպրոցական մի շենքից։ Այդ ամենը շրջապատված էր պարիսպներով։

Մատենագիտական տեղեկությունները վկայում են, որ IX-Xդդ. այստեղ եկեղեցի է եղել։

Ավանդությունը պատմում է, որ Խաչենի գահերեց իշխան Հասան Ջալալը Հովհաննես Մկրտչի գլուխ-նշխարը ամփոփում է Գանձասարում՝ իրենց տոհմական գերեզմանատանը, որի վրա էլ 1216–1238թթ. Կաթողիկե եկեղեցի է կառուցում և այն կոչում սրբի անունով։ Դարեր շարունակ տաճարը այդպես էլ մնում է մի անգերազանցելի հրաշագործություն։ Բյուզանդական ճարտարապետու­թյան պրոֆեսոր Շ. Դիլը համաշխարհային մշակույթի գանձարան մտած հինգ շինություններից Աղթամարի սուրբ Խաչ եկեղեցուց, Էջմիածնի Հռիփսիմե տաճարներից հետո երրորդ տեղը վերապահել է Գանձասարին։

Իսկ ռուս գիտնական Ա. Յակոբսոնը այն համարում է միջնադարյան ճարտարապետության «հանրագիտարան», «մարգարիտ»։

Իր նշանակությամբ Արցախի երկրորդ նշանավոր վանական համալիրը Դադի կամ Խութավանքն է։ Հաթերքից վեր, Տրտու-Թառթառ գետի ձախ ափին, մի բլրակի կամ խութի (որից էլ ստացել է Խութա վանք) վրա փռխած է վանական համալիրը։ Ավանդության համաձայն, այն միաժամանակ Դադիվանք է կոչվել Թադևոս առաքյալի յոթանասուն աշակերտներից մեկի՝ Դադիի անունից, որի շիրիմի վրա առաջին դարում եկեղեցի է շինվել։ Վանքը, լինելով առաջնորդական կենտրոն, դրսեկ զավթիչների համար աչքի փուշ է եղել և բազմաթիվ անգամ ավերել են այն։ Սակայն հայության հոգևոր այս կենտրոնը ամեն անգամ էլ ժողովրդի ջանքերով նորից վեր է հառնել։ Ցայսօր պահպանվել է Դադի վանքի զանազան նշանակության 30 կառույցներ։ Համալիրի զարդն է համարվում կաթողիկե եկեղեցին։ Այն հիմնադրվել է 1214թ. Հաթերքի իշխան Վախտանգի տիկնոջ՝ Արզու-Խաթունի ջանքերով։ Վանքի շրջակայքում գտնվում են 5 մատուռներ, երկուսը կանգուն, իսկ ե­րեքը՝ կիսավեր։

Չնայած հետագա դարերում թրքախոս ցեղերի չընդհատվող հոսքին և դժնդակ պայմաններին, Արցախում եկեղեցաշինությունը դադար չունեցավ։ XV-XVIII դարերում կառուցված եկեղեցիները մեծ մասամբ պատկանում են վաղ միջնադարյան բազիլիկ (միանավ, եռանավ) տիպին։ Դրանց մեծ մասը առանց գմբեթ եկեղեցի­ներ են։ ՈՒնենալով հատակագծային և ծավալատարածական պարզ հորինվածք, այդ տիպի եկեղեցիները բնութագրվում են նաև արտաքին և ներքին ճարտարապետության պարզությամբ։ Նմանօրինակ կառույցներ են համարվում Ավետարանոց գյուղի Կուսանաց անապատը (1616թ.), Mերիկի ս. Աստվածածին(XVII դար), Ջերմաղբյուրի թաղածածկ եկեղեցին(XVII դար), Ավետարանոցի ս. Աստվածածին (1651թ.) եկեղեցին, Հերհերի ս. Գրիգորիս տամարը (1667թ.), Եղիշե վանքի եկեղեցին (1655թ.), Ծաղկավանքի Կաթողիկեն (1682թ.), Երից Մանկաց վանքի եկեղեցին (1691թ.), Բերդաձորի Պարին Պիժ եկեղեցին (1658թ.), Տող գյուղի ս. Ստեփանոս (1747թ.), ս. Հովհաննես(1736թ.) եկեղեցիները, Խնձրիստանի Ծիթհանը (1772), Ջրաբերդի անապատը (1715թ.), Հողեր գյուղի Կավանքի (1749թ.), Ցորի Ամենափրկիչ (1749թ.) եկեղեցիները։

Վաղ միջնադարից սկսած և հատկապես ուշ միջնադարում թշ­նամի ցեղերի և երկրների անընդմեջ կրկնվող արշավանքներին դի­մակայելու նպատակով Արցախի գլխավոր ռազմավարական հանգույցներում, հիմնականում անմատչելի լեռնային բավիղներում, կառուցվել են բերդեր և պաշտպանական այլ ամրություններ։ Առավել հայտնի են Խոխանաբերդը, Կաչաղակաբերդը, Շիկաքարը, Խաչենաբերդը, Ծիրանաքարը, Ականաբերդը, Հանդաբերդը, Ջրաբերդը, Գյուլիստանի, Փառիսոսի բերդերը, Մայրաբերդը, Մածնաբերդը, Դողը, Գոռոզը, Ցորաբերդը, Խոժոռաբերդը, Ամատուկը, Դիզափայtը, Քոչիզը, Շոշի բերդը և այլն։ Պաշտպանական այս համալիրները իրար հետ կապված են եղել հատուկ ազդանշանային համակարգով և վտանգի դեպքում շրջակա գյուղերի բնակիչները պատսպարվում էին վերոհիշյալ բերդերում։

Արցախը Ռուսաստանին անցնելուց հետո երկրամասում ռազմաքաղաքական իրավիճակը ինչ-որ չափով կայունացավ։ Արցախի հզոր բերդերն ու ամրությունները կորցրին իրենց նախկին դերն ու նշանակությունը։ Բնական աղետների և մարդու երախտամոռ, անտարբեր վերաբերմունքի հետևանքով, տարիների ընթացքում քաղաքակրթության այդ նմուշների զգալի մասը անվերադարձ աներևութացան, թողնելով միայն մի բարի հուշ մեր հերոս նախնիների դյուցազնական անցյալի և անկոտրում կամքի մասին։

XII-XIIIդդ. Արցախում առավել հատկանշականը ճարտարապետության աշխարհիկ ճյուղի աննախընթաց զարգացումն է։ Կառուցվում են նորատիպ աշխարհիկ շենքեր, պալատներ, ուր լայնորեն օգտագործվում էին ժողովրդական բնակարանի շինարարության դարավոր ավանդույթները։ Դրանցից առավել հայտնի են Հասան Ջալալ իշխանի ապարանքը՝ Խոխանաբերդում (XIII դարի սկիզբ), Վախտանգյանների ապարանքը՝ Դադիվանքում (XII-XIIIդդ.), Դոփյանների ապարանքը՝ Ծարում (XIIIդ., վերակառուց­ված 1658թ.), Դադիվանքի առաջնորդական ապարանք-«տաճարը»(1211թ), որն ամբողջական վիճակում այսօր էլ կանգուն է։

XVI-XVIII դարերում Արցախում մելիքական կարգի հաստատման ու ամրապնդման, և դրանց հետագա ճյուղավորման շնորհիվ աշխարհիկ այդ տերերի բնակարանների՝ ապարանքների շինարարությունը լայն թափ ստացավ։ Դրանց մի հատվածի վերաբե­րյալ պատկերացում ենք կազմում պատմական սկզբնաղբյուրներից, իսկ մյուս մասն էլ պահպանվել է կիսավեր վիճակում։ Ծարի և Սոդքի Մելիք Շահնազար Ա-ն ու նրա տոհմակիցները ապարանք­ներ ունեին Ականաբերդում (XV-XVIդդ) և Մեծ Մազրայում (XVI-XVII դդ.), Քաշաթաղի Մելիք Հայկազ Ա-ը և նրա հաջորդները՝ քաշաթաղ գյուղում (XV դ.) և Խնածախում (XVIդ.), Դիզակի Մելիք Եգանը Տող ավանում (1737թ.), Գյուլիստանի տերերը համանուն բերդում (XVII-XVIIIդդ.), և Հոռեկավանում (Մելիք Թամրազինը՝ 1727թ., Մելիք Հովսեփինը(XIIIդ․ երկրորդ կես), Գյուլիստան գյու­ղի Աբրահամ սպարապետի որդի Հակոբը՝ նույն գյուղում (1772թ.), Ջրաբերդի Մելիք֊Իսրայելյանները համանուն ամրոցում (XVII-XVIIIդդ.) և Քաղաքատեղ բերդավանում (XVII-XVIIIդդ.), նույն տոհմի Մելիք-Ադամը՝ Մոխրաթող գյուղում (1771թ.), Մելիք-Ալավերդյանները Գյուլաթաղ գյուղում (1799թ.), Վարանդայի Մելիք Շահնազարյան Մելիք-Բաղի Բ-ը, Մելիք Հուսեյն Ա և Մելիք Շահնազար Բ-ը՝ Ավետարանոցում (XVIIIդ. սկիզբ, 1786թ.), նույն տոհմը Շուշիում՝ XVIIIդ., նույն գավառում Մելիք Դոլուխանյանները՝ Թուխնակալ գյուղում (XVIIIդ .) և Ավան Սպարապետը՝ Շուշիում (XVIIIդ. սկիզբ), Մելիք Շահնազարյանների մի ուրիշ ճյուղը՝ Ոսկանապատում, Մելիք-Առստամը՝ Բարսում գյուղում, Մելիք-Մովսեսը՝ Խաչակապում, Մելիք-Մնացականը՝ Գետաշենում (XVIII դ.)։

Ծարում ուշագրավ և հազվագյուտ նմուշ է նաև 1658թ. ոմն Ավանեսի կառուցած հազարաշեն տունը, որի չորս սյուները սովորական գերանների փոխարեն քարից են։

Արցախի աշխարհագրական կտրտված դիրքը բազմաթիվ հոր­դահոս գետերի առկայությունը, ինչպես նաև տնտեսական կյանքի ու առևտրի մասնակի աշխուժացումը նպաստավոր պայմաններ են ստեղծում կամրջաշինության համար։

Միջնադարյան տասնյակ միաթռիչք և բազմաթռիչք կամուրջներ են մնացել Արաքս, Թարթառ, Խաչենագետի, Հակարի, Հոչանց գե­տերի վրա։ Դրանցից առավել հետաքրքիր է Արաքսի վրա, Խուդափերին գյուղի, միմյանցից 750մ հեռավորության վրա գտնվող կամուրջները։ Նրանցից մեկը ունի 150մ երկարություն և բաղկացած է 15 թռիչքից։ Այն կառուցվել է XVIIդ. և առայսօր օգտագործվում է։ Մյուսը 11 թռիչք ունի, բայց մեծ մասամբ կործանված է։ Կարծիք­ներ կա, որ այն կառուցվել է VIIդ., իսկ XIIIդ.` վերանորոգվել։

Արցախի համարյա թե բոլոր գյուղերի մոտակայքում պահպանվել են ջրաղացներ, որոնք նույնպես ճարտարապետական կառույց­ներ են համարվում։

Ճարտարապետության հետ զուգորդված զարգացում է ապրում նաև քանդակագործությունը։ Մարտունու շրջանի Ճարտար գյուղում շինարարական աշխատանքների ժամանակ պատահաբար հայտնաբերվել է IVդ․ խոյակ, իսկ նույն շրջանում, Բռի եղցի համալիրի շրջակայքում՝ V դարի։

Հետագա դարերում եկեղեցիների հարդարանքը նոր զարգա­ցում է ապրում, հանդես են գալիս դեկորատիվ նշանակություն ունե­ցող նոր ձևեր։ Աճում է զարդարվեստի նշանակությունը, ծավալվում ֆիգուրալ քանդակագործությունը։ Այս իմաստով առավել ուշագ­րավ հուշարձանը Գանձասարն է՝ Աղթամարից հետո հայ ճարտարապետության մեջ «քանդակային» բնույթի թերևս 2-րդ տաճարն է։ Քանդականախշերի մանրամասներն այստեղ երբեք չեն կրկնվում։ Գլխավոր բեմառաջքը զարդարված է երկրաչափական ու բու­սական ոճավորված քանդակամոտիվներով: Տաճարի գմբեթատակի գոտու ներքո քանդակված է խոյի, եզան, մարդու գլուխներ և արծիվ։

Տաճարի խաչի թևերի ծայրերին, ճակտոնապատերի անկյուններից վեր տեղավորված են զանազան քանդակախմբեր, կտիտորներ, որոնք գլուխներից վեր պահել են եկեղեցու մանրակերտը։ Գմբեթի արևմտյան ճակատի տիմպանի ներսում Հիսուսի պատկերն է, ավելի ցած, ճակտոնասյունների ներսում՝ »Մեխսագործության« տեսարանը։

Տաճարի արևմտյան ճակտոնակալից սկսվում է մեծ խաչի բարձրաքանդակը, որը կոթողի ամենափառահեղ զարդն է համարվում։ Կենտրոնում Հիսուսի խաչելիության տեսարանն է։ Գմբեթի թմբուկի նիստի վրա ու ճակտոններում տեղադրված են պատկերաքանդակներ։

Գեղատեսիլ դեկորատիվ զարդաքանդակներով աչքի է ընկնում Դադիվանքը։ Կաթողիկեի հարավային և արևելյան ճակատներին կակտիտորական բարձրաքանդակներ եկեղեցու մանրակերտով։ Հարավային ճակատի լուսամուտի երկու կողմերում պատկերված են Արզու-Խաթունի ամբողջ հասակով կանգնած որդիները՝ Հասանը և Գրիգորը։

Հետաքրքիր քանդակներ է պահպանվել Խադավանքում, Գոշավանքում, ՈՒտիքի Նոր Վարագա սուրբ Նշան վանքում։

Արցախի հին բնակավայրերի գերեզմանատներում առայսօր պահպանվել են միջնադարյան գեղաքանդակ տապանաքարեր, որոնց վրա պատկերված են հավերժությունը խորհրդանշող և հոգևոր թեմաներ պարունակող քանդակներ, երաժիշտներ, ռազմիկներ՝ խրենց երիվարներով, հայ հոգևորականն ու գեղջուկն իրենց տարազով։ Առանձնապես հետաքրքիր են խոյի պատկերով մահարձանները, որոնք ավելի շատ տարածված են Քարավաճառի շրջանում։

IX-X դդ. հայ քանդակագործության մեջ ձևավորվեց մի նոր և նշանակալից երևույթ՝ խաչքարերի արվեստը։ Հարկ է նշել, որ խաչ­քարերի արվեստը բնորոշ է միայն հայ իրականությանը։ Ադրբե­ջանցի այս բնագավառը նույնպես սեփակա­նաշնորհելով, մերկապարանոց ընդհանրացումներով աշխարհի կողմից ճանաչված հայկական խաչքարերը անվանում են խաչդաշեր։

Խաչքարերի արվեստը ողջ միջնադարի ժամանակահատվածում Արցախում աննախադեպ վերելք է ունեցել։ Հազարավոր խաչ­քարեր ցայսօր պահպանվում են հին գերեզմանատներում, վանքե­րի և եկեղեցիների բակերում, ագուցված են պատերում, սփռված են լեռնաշխարհի տարբեր հատվածներում։ Մեզ հասած խաչքարերի բազմաբովանդակ քանդակները, երկրաչափական ձևերի համաչափությունը, նրբին և արտահայտիչ հորինվածքները խոսում են արվեստի այս տեսակի կատարելության մասին։ Խաչքարերը դրվել են հայտնի մարդկանց հիշատակին, ինչպես նաև կարևոր պատմական դեպքերի, եղելությունների առիթով, երբեմն նվիրված աղբյուր­ների, սրբավայրերի շինարարությանն։

Արցախի խաչքարերը ունենալով որոշ ինքնաոճություն, միաժամանակ հորինվածքային կառուցվածքի և զարդարվեստի մոտիվնե­րի առումով ակնհայտ ընդանրություններ ունեն հայոց մյուս նահանգներում գտնվող այդօրինակ կոթողների հետ։

Առայժմ հայ իրականության մեջ հայտնի հնագույն թվականով ՅԲ(853), խաչքարը գտնվում է Արցախի Մեծառանք գավառ(այժմ՝ Մարտակերտի շրջան) Քոլատակ գյուղի մոտ, հին կաթողիկոսանիստ ս. Հակոբա վանքում։

Թվակիր ամենահին խաչքարը՝ ՅԿԷ (916թ.) հայտնաբերվել է Քարվաճառն ազատագրելուց հետո, որը ներկայումս պահպանվում է Գանձասարի վանքում։ Նույն Քարվաճառում՝ Հանդաբերդի մոտակայքում հայկական ճարտարապետական հուշարձանների մեծ գիտակ, այդ բնագավառի անխոնջ մշակ Սամվել Կարապետյանը, հայտնաբերել է մի խաչքար (XII-XIII դար), որի ստորին մասում ներկայացված է երեխային կուրծք տվող մոր քանդակ։ Այս տեսանկյունից վերոհիշյալ խաչքարը նույնպես եզակի է։

Իրենց գեղարվեստական կատարելությամբ անկրկնելի են համարվում Դադի վանքի երկու հռչակավոր խաչքարերը։ Ինչպես հայ, այնպես էլ օտար հեղինակները անսքող հիացմունքով են նկարագրել և նկարագրում վերոհիշյալ հրաշագործությունները։ Դեռևս 1873թ. Հերման Աբիխը տեսնելով խաչքարերը գրել է «տպաւորություններից խեղճացած զգացումն ասես գիտակցում է բառաարտայայտչի պակասաւորութիւնը»։

Պատահական չէ, որ անցյալ դարի վերջին անգլիացիներն ու ֆրանսիացիները վանքի առաջնորդին մեծ գումարներով առաջարկել են խաչքարերը վաճառել իրենց։

Պահպանվել է նաև խաչքարերի պատվիրատուի՝ տեր Գրիգո­րի արձանագրությունը։

Դարերի ընթացքում խաչքարերը սրբացվել են, և նրանց վե­րագրվել է հիվանդույթուններ բուժելու, չար ուժերից փրկելու, աղետներ կանխելու զորություն։ Պատահական չէ, որ բոլոր ժամանակնե­րում էլ հորդաները, մտնելով երկիր, անխնա ոչնչացրել են մեծար­ժեք այդ ստեղծագործույթունները։

Խաշնարած քրդերը, ավերելով Ծարի հռչակավոր Գետամիջո Սբ. Աստվածածնա եկեղեցին, կառուցել են դպրոց՝ պատերի մեջ իբրև սոսկ հասարակ շինաքար, ագուցելով եկեղեցիների, խաչքարերի, տապանաքարերի ու արձանագրությունների ջարդոտված բե­կորները։ Այդ դպրոցի պատերի մեջ Ս. Կարապետյանը հաշվել է 133 բեկոր, որոնցից 37-ը արձանագիր։

Արցախի միջնադարյան մշակութային կյանքի հետաքրքրական երևույթներից է որմնանկարչության արվեստը։ Հայ հոգևոր և աշ­խարհիկ տերերը իրենց պալատներն ու տաճարները զարդարել են հոյակապ որմնանկարներով։ Սկզբնաղբյուրներում մնացած հիշատակություններն ու մեզ հասած որոշ նմուշներ խոսում են արվեստի այդ բնագավառի բարձր զարգացվածության մասին։

Հայոց Արևելից կողմանց պատմիչը վկայում է, որ Ջիվանշիրը, հասնելով Գարդմանք, մտավ իր կառուցած փառահեղ եկեղեցին՝ իր ապահովության ու հաղթական գործերի հովանի տաճարը։ Մեծամեծ ծախսեր անելով գործի դրեց գեղագեղիչներին (նկարիչներ), գմբեթից մինչև դռան բարավորները նկարազարդեց, պաստառապատեց կերպասագործ զարդերով։ Եվ հրամանտվեց, որ արծաթապատեն ու քանդակազարդեն տաճարի դուռը՝ տիեզերքի լույսի պահ­պանիչը։ Հետաքրքիր որմնանկարներ են պարունակում Իջևանի շրջանի Ս.Առաքելոցվանքը (XIII դար) և Առաջաձորի փոքրիկ եկեղեցին (XIII դար)։ Այստեղ ավագ խորանում նկարված են տարբեր տիպի երկու եկեղեցիներ։

Մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում Դադիվանքի Կաթողիկե եկեղեցու որմնանկարները (XIII դար)։ Նկարները մնացել են հյուսիսային և հարավային պատերի վրա։

Հյուսիսային պատի վրա ներկայացված է մի քայլող անձնավորություն։ Նրա մոտ մի երկրորդ անձնավորություն է։ Նույն պատի վրա նկարված է Հիսուսի ծնունդը։ Հարավային պատի տեսարանն էր՝ Աստվածածին։

«Հարավային պատի վրա պատկերված է Սուրբ Նիկողայոս Հրաշագործին Քրիստոսի կողմից վեղարի և Մարիամ Աստվածածնի կողմից թիկնոցի հանձնման մեծամասշտաբ տեսարանը, իսկ հյուսիսայինի վրա՝ Ստեփանոս սարկավագի քարկոծման տեսարանը(գտնվում է պատի աջ մասում)։ Նիկողայոս Հրաշագործի պաշտամունքը տարածում չունենալով Հայաստանում՝ անգամ ուշ միջնադարում, ու նաև վերջինիս ի հայտ գալը ևս պետք է, որ առանձնահատուկ պատճառ ունենար»։

Որմնանկարի հետքեր են պահպանվել նաև Ծիծեռնավանքում։ Մշակութային կյանքի բոլոր բնագավառների համաչափ աշխուժացման պայմաններում վերելք է ապրում նաև դեկորատիվ կիրառական արվեստը։

Այս բնագավառի մի առանձին ճյուղ է կազմում գորգագործու­թյունը։ Արցախում այն լայնորեն տարածված է եղել դեռևս միջնադարում։ Մովսես Կաղանկատվացին տակավին VII դարում, խոսե­լով մետաքսահյուս ու կերպաս դիպակների, ոսկու ու արծաթի ընտրելագույն կահույքի ու սպասեղենի մասին, հիշում է Արցախի գույ­նզգույն կարպետները։

Արարական աղբյուրները հիացմունքով են խուսում Հայոց Արևելից կողմանց արհեստավորների աշխատանքի մասին։ Ալ Մաքսուդին գրում է, որ այդ երկրում արտադրած պաստառների և գորգերի, որդան կարմիրի, ծածկոցների ու ներկերի նմանը ինքը ոչ մի տեղ չի տեսել։ Գորգագործությունը վերելք ապրեց XIII դ. սկսած։ Ուշագրավ է, որ նույնիսկ «գորգ» անվանման առաջին հիշատակությունը հանդի­պում է Արցախի Կապտավանք եկեղեցու 1242-43 թթ. վիմական արձանագրության մեջ։

Գորգագործության մեջ օգտագործվել է ոչխարի բուրդ, այծի փափուկ մազ, բամբակ, թանկարժեք գորգերում՝ նաև մետաքս, ոս­կեթել ու արծաթաթել։ Թելը ներկելու համար օգտվել են հատկապես բուսական(տորոն, դեղնածաղիկ, ընկույզի, սոխի կեղև և այլն) ներ­կերից։ Գույներն ամրացվել են հանքային նյութերով (շիբ, կիր), որի պատճառով չեն կորցրել երբեմնի իրենց փայլն ու բազմերանգ գույները։

Հիշատակագրություն ունեցող հայկական հնագույն գորգը ընդունված է համարել 1202 թվականից։ Այն ստեղծվել է Արցախի Բանանց գյուղում, ունի հայերեն արձանագրություն և պահպանվում է Վիեննայում։

Առանձնապես հռչակավոր են Արցախի վիշապագորգերը, օձագորգերը և արծվագորգերը։ Աշխարհի շատ թանգարաններում պահպանվում են արցախյան գորգերի հավաքածուներ։

Միջնադարյան հայ վարպետները կամ ջուլհակները հյուսում էին ամեն տեսակի երկրաչափական, բուսական զարդերով, կենդանիների և թռչունների պատկերներով այլ գործվածքներ։ Ձեռագործ վարագույրների ու ծածկոցների պատրաստման մասին բազմաթիվ վկայություններ են պահպանվել մատենագրական երկերում։

Կիրակոս Գանձակեցին պատմում է, որ Հասան Ջալալի մայր Խորիշահը ձեռագործով էր զբաղվում։ Պատմիչը նկարագրում է, թե ինչպես Հաթերքի Վախտանգ իշխանի բարեպաշտ տիկին Արզուխաթունը և նրա աղջիկները վարագույրներ են գործել և նվիրել Գոշավանքին, Հաղպատին, Մակարավանքին և Դադիվանքին։

Կիրառական արվեստի բնագավառ էր դարձել նաև գրքերի կազմերի ձևավորումը։ Թանկարժեք քարերով զարդարված ոսկեզօծ, արծաթյա կազմ է ունեցել «Թարգմանչաց» ավետարանը։

Կիրառական արվեստի ուշագրավ գործեր են արծաթից, պղինձից, նաև ոսկուց պատրաստած թասերը, սափորները, մոմակալները, ճրագամանները, մասնատուփերը։ Նրանց վրա հանդիպում են կենդանիների գազանների պատկերներ, բուսական և երկրաչափական զարդեր։

Մեզ են հասել նաև արծաթապատ սրեր։ Առանձնապես հայտնի է իշխան Հասան-Ջալալի դաշույնի մուգ–կանաչ նեֆրիտե նախշազարդ երախակալը, «Հասան-Ջալալ իշխան Խաչենոյ» փորագրու­թյամբ։ Այժմ այն պահվում է էրմիտաժում։

Արցախահայերը իրենց ավանդն են ունեցել նաև հայ տպագրության սկզբնավորման և զարգացման գործում։ 1656 թ. Հակոբ Դ. Ջուղայեցի կաթողիկոսը դպիր Մատթեոս Ծարեցուն ուղարկում Եվ­րոպա՝ տպագրական գործերով։ Երկար ժամանակ դեգերելով Հռոմում և Վենետիկում, վերջնականապես հաստատվում է Ամստերդամում։ Նա հոլանդացի տպագրիչների օգնությամբ այդտեղ էլ հիմնում է տպարան։ Մատթեոս Ծարեցուն վիճակված չէր տեսնել իր հիմնադրած տպարանի երախայրիքը։ Նա անժամանակ մահանում է 1661թ. սկզբներին։

Ամստերդամի տպարանը բարգավաճեց Ոսկանյանների ժամանակ, որտեղ մինչև 1669թ. լույս է տեսել 11 անուն գիրք, որոնց մեջ Առաքել Դավրիժեցու «Գիրք Պատմութեանը»։ Վերջինս առաջին հայերեն տպագիր գիրքն է, որ հրատարակվել է հեղինակի կենդանության օրոք։ Միջնադարի բոլոր փուլերում Արևելից գավառների ստեղծած մշակութային արժեքները իրենց բնորոշ գծերով հան­դերձ, անխտիր որոշակի ընդհանրություններ ունեն հայոց մեծ նահանգներում ստեղծված գործերի հետ. դրանք նույն արմատներն ունեն և կազմում են հայ արվեստի բաղկացուցիչ ու անբաժան մասը։