Գյուղաշխատավորի տետրակից

ԳՅՈՒՂԱՇԽԱՏԱՎՈՐԻ ՏԵՏՐԱԿԻՑ

Մութն ընկնելիս՝ մեկ-մեկ գալիս են գյուղխորհրդի անդամները:

— Դե՛, սկսենք, — հայտնում է ընկերս, որ ամբողջ օրը ոտքով շրջել է գյուղի դաշտերը, մեկ առ մեկ ցուցակ կազմել ցանած ցորենի ու բամբակի հերկի:

Նիստն սկսվեց: Նախագահում է գյուղխորհրդի նախագահը՝ Պողոսը:

Մեր նպատակն է ստուգել հողերի տարածությունը, հաշվել ազատ հողերը, տնտեսությունների թիվը և ըստ այդ տվյալների՝ տնտեսությունների վրա բաշխել 275 հեկտարը: Տվյալներ պիտի քաղեինք հողամատյանից, այսպես կոչված «լրացուցիչ ցուցակից», Պողոսի դավթարից, որ չգիտեմ ինչու ծոցումն էր պահում, և...մնացածների հիշողություններից:

Լիտր առ լիտր հաշվում ենք ցորենը բազմաթիվ և բազմանուն տեղերում. «Ներքին չայիր», «Ճամփի տակ», «Խարաբեք», «Ցուրտ հողեր», «Ղամշկուտ», «Բարսեղի տափ» և հազար ու մի անուններ, որոնք կազմում են Քյոթանլվի հողերի քարտեզը: Հողամատյանը կազմել են 1923 թ.: Նրանից հետո փոփոխություններ են եղել, մեռել են, ծխեր են հանգել, բաժանվել են, ծնվել են, վերաբնակիչներ են եկել: Եվ ծխերի փոփոխության հետ էլ փոփոխվել է հողամատյանը: «Ղամշկուտի» 9 լիտրը, որ մատյանում գրված է Սահակ Էյվազյանի անունով, այժմ դերձակ Համոյի ձեռքին է: Իսկ Համոն 27 թվին է գյուղ եկել, ճշգրիտ հայտնի չի, թե քանի շունչ է:

Եվ նման բյուր փոփոխություններ՝ ջնջում, ավելացում: Մեր ընտրած միջոցը խիստ դժվար էր, բայց միակը: Միայն այդ կերպ կարելի է ստույգ որոշել, թե ո՜վ և ինչքա՜ն պիտի բամբակ ցանի:

Եվ ինչ տարօրինակ, չլսված, շատ անգամ անհասկանալի անունների ենք հանդիպում... «Կակտոս Ռուփյան»...«Ղանդիոս Սհակյան» կամ, ինչպես գյուղում են ասում, թոփալ Ղանդո: «Պիոն Խաչատրյան»...Այրի կին է, ունի երեք տղա՝ 16, 10 և 7 տարեկան, անունները Մանթաշով (մեծը), Լիազոր (ծնվել է 19 թ., երբ Դաշնակցության պարենավորման լիազորները գազազել էին) և Լենտրոշա: Մեծի անվան արտահնչումը շրջապատը ձևակերպել է «Մանթաշ», իսկ ցուցակում մնացել է հինը:

— Դրա անունն էլ պիտի փոխվի, — տրտնջում է Պողոսը, կարծես անհաշիվ հոգսի ու պարտականության շարքում այդ էլ իր տեղն ունի: — Գաղափարի պակասությունիցն է...Պիոնին քանի անգամ ասի՝ խառնի՜ կարմիր կնունքին, թող էթա...

— Տո, անունն ի՜նչ նշան: Ասա ինքը նոր ծրագրով շարժվի, — պատասխանում է մյուսը:

— Գարեգին Ռվազյան, — կարդում եմ: — Ցորենը քանի՞ հեկտար է...

Անսպասելի կերպով տիրում է, ինչպես ասում են, գերեզմանային լռություն: Լսելի է, թե ինչպես լամպի պատրույգը ծծում է նավթը:

— Էդտեղ մի քիչ սպասի, — դանդաղ ասում է մեկը, որին դռան մոտ թիկնելու պատճառով, մինչ այդ չէինք նկատել: Եվ առաջ է գալիս, ծխախոտը սեղանի ծայրին դնում ու սառնասրտությամբ, ինչպես դատավճիռն են կարդում, բառերը հատ-հատ արտասանում.

— Սա որ կա, մեր գյուղի ամենապերվի կուլակն ա...Մինչև անգամ ես կարող եմ ասել, որ էվելի մեծ մասշտաբի կհարմարի: Դրո՞ւստ ա, թե չէ, ընկերներ, — դիմում է նա: Եվ 10-15 հոգի միանգամից արձագանքում են.

— Դրուստ ա...

Իսկ նա ոգևորված շարունակում է.

— «Ներքին չայիրը» ցորեն ա. «ճամփի տակը» ցորեն ա, — էդ 65 լիտր...Էն որ հիմա կարդացիք, էն Պիոն Խաչատրյանի հողերը կիսու ցանել է ցորեն...Փօկի «Բարսեղի տափը» կիսու ցանել է ցորեն...Դե քցի չոտքը, տես 120 լիտրը թամամեց, ինքն էլ 3 նաֆար: Ուրեմն թե պիտի Երևանու բազարումը փութն օխտը մանեթով ծախի: Հա, էն Կոլոյի հողը ցորեն ա...Էլ ո՞րն ասեմ: Ինքն էլ պատերի տակը նստած սրան-նրան ծաղրի տակ ա քցում, թե չքավորի կնկա ջանը դուրս գա չանաք անելով: Էդպիսի հակահոգին ա...բաս:

Եվ նորից քաշվում է տեղը:

Մյուսներն արտահայտվեցին: Առաջինի ասածը կարծես շեշտակի հարված էր: Լեզուները բացվեց. կարծես ավելի կողմնորոշվեցին, նույնիսկ մեկը պահանջեց, որ արդեն ընթերցած ցուցակը վերանայվի:

— Տո նրա արարքը մինչի լուս պատմես, չի վերջանա...էն ի՛նչ աղվեսն ա, գիտո՞ւմ ես...Նրա պոլի տակը քանդես, հավատա, որ էս րոպեին էլ ոսկի կգտնես: Դուք ոնց եք ճանաչում նրան...

Շարունակում ենք ընթերցումը:

— Մկրտիչ Աստվածատրյան, — կարդում եմ ցուցակը:

— Էս ո՞վ է, — հարցնում է Պողոսը:

— Մկրտիչ Սարգսյան կլինի, — ուղղում է «անարխիստը»:

— Նա էլ կա, — պատասխանում եմ և սպասում, որ մարդիկ մոտենան ու գտնեն:

Առաջին դեպքը չի: Ոմանք հոր անունով են գրված, ոմանք՝ պապի, ոմանք էլ՝ պապերի պապի: Մի եղբայրը հոր անունով է, մյուսը՝ պապի: Կանայք կան՝ հայրական ազգանունով, այնինչ նրանք ամուսնացել են, ազգանունը փոխել: Եվ ընդհակառակը. առաջին ամուսնության ազգանունը այժմ չկա, քանի որ երկրորդ անգամ է ամուսնացել: Ազգանվան փոփոխությունը կախված է եղել և գրողից: Եվ վերջապես, ինչպես Քյոթանլվում, այնպես էլ բոլոր գյուղերում, իսկական անվան հետ ոմանք ունեն և՛ ավելորդ անուն, և՛ ազգանուն: Քսան րոպե մենք կորցրինք, մինչև կարողացանք ստուգել, թե ով է Գևորգ Օհանյանը: Բանից դուրս եկավ, որ նրան կոչում են «Ծուռ բոշա»:

— Հը՞, գտա՞ք, — հարցնում եմ:

— Տո, ջանըմ, էդպես մարդ չկա մեր գեղում...

— Խաչոյենց թազա փեսեն չլինի՞, մոտ գալով հարցնում է մեկը:

— Տո, չէ՜...նա որտեղի՞ց Աստվածատրյան…

— Էհե՛յ,— բղավում է դռան մոտ կանգնածը,— Ասոյի Մկրեն է, Մկրեն...

Պողոսը ձեռքը ճակատին է խփում.

— Վայ, Մկրե՛ ...ո՛նց էի մոռացել…

Արդեն հոգնել են, մի քանի հոգի կիսամթում, գլուխները սեղանին, մուշ-մուշ քնել են: Ճրագում նավթը հատնում է, բայց պիտի ցուցակները կազմել, ստուգումը վերջացնել, որպեսզի վաղը որոշենք, թե ո՜վ ինչքա՜ն պիտի բամբակ ցանի:

Շարունակում ենք ցուցակի ստուգումը:

Հանկարծ դուռը թափով բացում են, դուռը չրխկոցով կպչում է պատին ու հետ գալիս: Քնածները զարթնում են:

— Էս ի՞նչ ժողով ա,— գոռում է աչքերն արնոտ մեկը, գզգզված, ծվենները կախ շինելս ուսին: Եվ առաջանում է. — ձեզ ո՞վ է կանչել…. Էս ի՞նչ եք անում:

Հազիվ է ոտների վրա կանգնում: Սեթոն ուզում է մոտենալ: Արգելում ենք:

— Հին ռեժիմի ժամանակն ա՞, հը՞, խոսեք, է՛...

Սեթոն չի կարողանում զսպել իրեն: Հարբածը փորձում է խփել նրան: Պողոսը տեղից վեր է թռչում: Ներս է մտնում երկրորդը ու բարակ, ներքին սարսափից կետ-կետ ձայնով բոռում է.

— Մեզ մորթեցի՛ք...Մեզ մորթեցի՛ք… — գոռում է ու ասես ինքն էլ իր ձայնից վախեցած, քարացած նայում է մեզ:

— Ինկերնե՛ր և քաղաքացիներ...Չքավոր գյուղացինե՛ր...Ես ձե՛ր...Չքավորներ և ինկերնե՛ր...

Առաջին հարբածին մի կերպ դուրս են անում: Իսկ երկրորդն ինքն է գնում և մրթմրթում.

— Ինկերնե՛ր...և չքավորնե՛ր...

Դուրս ենք գալիս բակը: Մի քանի ստվեր իսկույն պահվում են եկեղեցու պատի հետևում: Կտուրի վրայով թփթփալով մեկը վազեց և թռավ ներքև: Նա երևի ընկավ փափուկ աղբակույտի վրա, որովհետև ընկնելու ձայնը չլսվեց:

— Լա՛վ, գնա՛նք...

— Տեսա՞ք, որ ասում էի կդժգոհե՛ն, — վրա է բերում մեկը: Նա չի կարողանում իր ներքին հրճվանքը զսպել: Նրանք այն երկուսը, որ ներս մտան, զարմանալի նման էին իրար: Երկուսն էլ նիհար, մաշված, երկուսն էլ պատառոտված շինելով, մեկը կեպին գլխին, մյուսը՝ աղտոտ թաշկինակով: Առաջինի մի կողքը ցեխոտ էր. երևի ընկել էր փողոցում:

— Ո՞ւմ մոտ են եղել, — հարցնում է Պողոսը իր հարևանին:

— Իբր թե չե՞ս իմանում, — կշտամբում է հարևանը:

— Լա՛վ, հետո կպարզենք...Առայժմ պատահածի արձանագրությունը կազմի...

— Շրա՛խկ, — և փշրվում է մի պատուհան, ապակին զրնգում է:

— Խրճիթն էր, — կանչում է Սեթոն ու դուրս թռնում:

Մոտակա տներում շները հաչում են: Հեռվից լսվում է սուլոցի ձայն: Մութն է: Ճրագը Պողոսի ձեռքին դողում է: Մոտենում ենք խրճիթին: Ջարդել են պատուհանը. ապակու կտորտանքը թափված են գետնին, ներսը: Չթրծած աղյուսի կտոր է ընկած պատի տակ: Քար չի երևում: Գուցե փայտով են խփել կամ բռունցքով:

— Թե մի կպարզեմ՝ ո՛վ է՛ր... — զայրանում է Պողոսը:

— Մի ամիս չկա շուշեքի քցելուն, — ասում է մեկը և տնտղում մյուս ապակիները: — Էս մեկն էլ ճաքել է...

— Էդ կար...էդ քցելուց էդպես եղավ...

Քիչ հետո նորից ենք շարունակում աշխատանքը: Էլ ոչ ոք չի քնում: Այդ պատահարը սրում է նրանց միտքն էլ, լսողությունն էլ: Ավելի արագ ենք թերթում մատյանը, մարդկանց ավելի հեշտ ենք ճանաչում:

Մոտ 200 հեկտար «տեղ» արդեն արել ենք...Աքլորները կանչում են: Միայն պատրույգի նավթն է վառվում: Խաչիկը հավաքում է մատյանները, մեր ցուցակները, և դուրս ենք գալիս գյուղխորհրդից:

* * *

Մութն է: Իսկ Սեթոն գնաց ու չեկավ:

Կոմսոմոլի շաբաթօրյակը...

Երեկոյան Խաչիկն ամեն ինչ կազմակերպել էր: Հայտնի էին ջոկերը, ղեկավարները. յուրաքանչյուր ջոկ գիտեր, թե ո՜ր չքավորի բամբակի ցողունները պիտի հավաքի, ո՜ւր պիտի թափեն աղբն ու մոխիրը: Առաջին երթն էր, որին պիտի հաջորդեր ավելի հզորը, ավելի բազմամարդը: Այն եռուզեռը, որ նկատելի էր ու սկսել էր ալիքի նման բարձրանալ, առաջին ելքն էր գտնում այդ պարզ, անպաճույճ թափորով:

Գնացին երգելով, կատակներով, գնացին՝ տղա ու աղջիկ, հանաքով ու ծիծաղով: Գնացին և իրենց հետ տարան մի խումբ «անկուս» պատանիների, մեծահասակ պիոներների, դպրոցի աշակերտների: Մի քանի երեխաներ, ցեխը կոխ տալով, վազում էին երթի հետևից:

Առավոտյան դեմ գյուղ եկավ մի «Ֆորձոն» էլ: Եկավ ու խոփերը բարձրացրած, բազեի նման սլաց փողոցով. նրա ծանրությունից փայտե կամուրջն օրորվեց, բենզինի ու նավթի ծուխ շպրտեց աթարի դեզերին, ցեխե պատերին ու սլացավ դեպի չիմանը, ուր երկու տրակտոր պտտվում էին իրար հետևից ընդարձակ տափարակում, պտտվում, ինչպես հիպպոդրոմում ձիերը և սև ակոսներ էին գծում:

Մի տրակտոր էլ: Այդ նշանակում է՝ օրը մեկ ու կես հեկտար ցել: Եթե տասն օր արև անի՝ 15 հեկտար: Բայց մենք երկուսն էլ ունենք: Ու պիտի նորերը գան, մի ամբողջ կալոն, պիտի գա ծանր «Կելսը», որի լայներախ խոփերը ամենակարծր հողն էլ թեթև են շրջում:

Պիտի գա տրակտորների կալոնը, «Ֆորձոն»-ներ ու ծանր «Կելսը». սակայն արև է ու դեռ չկան: Իսկ յուրաքանչյուր օրը վճռական նշանակություն ունի մեր պլանի համար: Եթե հանկարծ ձյունի, հողերը կմնան խոպան, գարնանը չենք հասցնի և՜ վարը, և՜ ցանքը:

Հարկավոր է գութաններն էլ հանել:

Մոտենում ենք գյուղխորհրդրն: Հավաքված խոսում են նրանք, ովքեր երեկ կային: Նոր դեմքեր էլ կան: Արդեն տեղեկացել են մեր աշխատանքի մասին: Գյուղխորհրդի անդամներն են պատմել, կոմերիտականներն են ագիտացիա արել տներում, իրենց բարեկամներին ու ծնողներին համոզել, որ բամբակի կոնտրակտ կնքեն:

Ուրեմն մեզ էլ պրծում չկա, էլի, — ասում է Պողոսը, գրպանից հաց հանելով:

Նրա աշխատանքը շատ է: Գետափի ամրացման համար ամեն օր պիտի 20-25 բանվոր տա, պիտի տեղավորի տրակտորիստներին, գյուղական ճանապարհների և կամուրջների նորոգման գործին պիտի հետևի և սովորական կարգով Քյոթանլվի պես վեց գյուղի առօրյային ընթացք տա:

Պողոսն անլվա է, ոտքերը բոպիկ: Ցեխոտ չուստի վրա կախվել են վարտիքի կապերը:

— Դուք սկսեք, մի ես տեսնեմ ինչ արեց կատարածուն...

Եվ չուստերը շլոփ-շլոփ քաշ տալով, գնաց կոոպերատիվի կողմը:

Բակը մտավ երիտասարդ մի աղջիկ, հնամաշ վերարկուն ուսերին. նրան հետևում էր մի ծեր կին: Երբ շրջվեցինք նրա կողմը, աղջիկն ամաչեց, կարմրեց: Նա կաղում էր. գուցե դրա համար կաս-կարմիր եղավ նրա երեսը: Ապա մոտեցավ ու, գլուխը վեր բարձրացնելով, շեշտակի նայեց մեզ:

— Սրան էլ գրե՜ք...Սրա նման մեր գյուղում բամբակ ցանող չկա...

— Հրանուշ, մեռնես դու...Էս էլ քանի՛ հոգու բերիր:

— Չորսը, — պատասխանեց նա ու հանդիմանական շեշտով ասաց.

— Բա ամոթ չի՞, որ շրջանի մեջ ամեն տեղ մեր գյուղի վատությունից են խոսում:

Նրա աչքերը բոցկլտացին: Աղջիկը ձեռքերը խրել էր վերարկուի գրպանը, կարծես ձեռքում մի ինչ-որ բան էր պահել:

Զգացի, որ առանձին մի բան է ուզում ասել, գուցե թուղթ է գրպանում: Ընկերս հասկացավ ու բակում կանգնածների հետ ներս մտավ «կանցելարը»: Պառավն էլ գնաց:

Սեթոն տրակտորի մոտ սպասում է ձեզ...

Գյուղից դուրս, կամուրջի մոտ, մի փոքրիկ տնակից՝ դեմ հանդիման ելավ Հրանուշը: Զարմացա: Ի՞նչպես էր նա այդքան ճանապարհը կտրել ինձանից շուտ:

— Սեթոն հրես կգա...ներս մտեք, — ասաց նա:

Այդ «ներսը» նոր ու փոքրիկ խրճիթ էր, եղեգնածածկ կտուրով: Մի կին կռացել էր օրորոցի վրա: Օջախի մոտ չոքել էր մի 4 — 5 տարեկան տղա: Ներս մտնելիս նա նայեց ինձ և էլի առաջվա դիրքն ընդունեց: Խրճիթի կահկարասին պարզ էր, բայց մաքուր: Հասարակ թախտի վրա փռված էր նոր գործած կարպետը: Այդ տունը, փոքրիկ բակը, շատ նման էր այն հնձաններին, որ հազվագյուտ չեն ընդարձակ այգիներում:

— Էս իմ քույրս է, — ասաց Հրանուշը, թախտին նստելով: Նրա շարժ ու ձևի մեջ անսահման պարզություն կար և համարձակություն: Նա խոսում էր, ինչպես հին ծանոթի հետ: Եվ առաջին խոսքից իր ուրախությունը հայտնեց, որ մենք «պինդ ենք բռնացրել»:

— Որտեղի՞ց իմացար...

— Խաչիկն էլ ասաց, Սեթոն էլ:

— Դու կոմերիտակա՞ն ես:

— 28 թվից...

— Ինչո՞ւ շաբաթօրյակին չես գնացել, — հարցրի և հանկարծ հիշելով նրա կաղ լինելը, իսկույն իւոսքս դարձրի.

— Սեթոն ե՞րբ է էս օթախը շինել...

— Մի տարի չկա, — պատասխանեց Հրանուշը: Նա կարմրել էր, ինչպես բակը մտնելուց:

Տիրեց լռություն: Ես ուզում էի մի կերպ նրան սիրաշահել, բայց հենց այդ րոպեին Սեթոն ներս մտավ:

— Հրանուշ, չայնիկը դնեիր էլի օջախում, — և դառնալով ինձ, — բարի լուս...

Հրանուշը վեր կացավ:

— Ես թեյ խմել եմ, Սեթո՛:

— Դու խմել ես, ե՜ս չեմ խմել, — ծիծաղելով ասաց նա, պսպղացին առողջ ատամների զույգ սպիտակ շարքերը: — Դի՛ր, ախչի... — ու կնոջը դառնալով, ասաց. — Ուտելու բան չկա՞...

Կինը կռացած տեղն սկսեց արագ օրորել երեխային:

— Սեթո՛, կանչե՞լ ես ինձ...

— Հա, Հրանո՜ւշ, հայաթի դուռը դիր:

Ու մոտիկ նստելով, ասաց.

— Գիտե՞ս, ես իրիկունը խի դռան մոտն էի կանգնել:

— Չէ՛:

— Ես գլխի էի, որ էդպես մի բան պիտի լինի...Դե, օտար չես, քեզ կարելի յա ասել: Էն Ռվազյանը, որ ասում էինք իրիկունը, նա էստեղի հակաների գլխավորն ա...Ժողովում շատ բան չէր կարելի ասել...Դու տեհա՞ր, որ նրա անունը տալուց, քարտուղարը մի տեսակ ռանգը փոխեց:

— Աչքիս չընկավ:

— Հա, էդպես եղավ...Իմ տեղը մութն էր, ձերը լույս: Լամպը ձեր առաջին էր, կարող ա, որ չտեսնայիր: Ես իմանում էի, որ գալու են, համա ուզում էի իմ աչքով տենայի...որ դուրս եկանք եկեղեցու մոտ, շվաք տեհա՞ր:

— Տեսա:

— Էն հենց ինքն էր:

— Ո՞վ,

— Ռվազի թոռն, ո՞վ...

— Սեթո՛, գուցե ս՞խալ ես...— Սեթոն պռոշը ծպացրեց, գլուխն օրորեց:

— Ինչ որ քեզ ասում եմ, հաշվի, թե աչքովդ ես տեհել...Ես հավատարիմ մարդ ունեմ...

— Որտե՞ղ:

— Նրանց միջին: Էն նմուտում խաբարը կբերի:

— Ո՞վ է:

— Նրա բատրակը՝ Կոլոն: Ինքը եզիդի յա, համա հայերեն ինձանից լավ ա իմանում: Դուք հլա չեկած, ես արդեն իմանում էի, որ գալու եք...Քո անումդ չէի իմանում, համա Խաչիկին, մեկ էլ էն գյուղատնտեսին գիտեի:

Հետաքրքրությունս արդեն փոխվում էր զարմանքի: Հրանուշը կռացել էր օջախի վրա, նայում էր սևացած թեյամանին:

— Դուք որ շրջանումն եք եղել, նա էլ է էնտեղ եղել...Իրիկունը կանչել է մի քանի հոգի:

— Շատվո՞ր են:

— Մեր գյուղում 4 — 5 հոգի են...Ուրիշ տեղից էլ են գալի: Մի եզիդի շեյխ կա, նա ամիսը երկու ոտք գալիս ա...Բուրդ ա բերում, պանիր, ոչխար...Նրանք աշնա են:

— Գիտեմ, գիտեմ…

— Ոնց որ ես ու դու, — Սեթոն նորից ժպտաց: — Հա, Կոլոն լավ չի լսել, բայց ասում ա՝ շատ են խոսել, մինչի աքլորականչը համարյա թե նստել են:

— Էն ո՞վ քար խփեց պատուհանին, — անհամբեր հարցրի ես:

— Ինքը:

— Ռվազյա՞նը:

— Հա:

— Բա ի՞նչ իմացար:

— Էդ խոսքին եմ գալի: Երեկ կանչում ա բողազից խեղճ մի քանի մարդու. մինը մեր Սհակին. — ինձ էլ ազգական ա հաշվում, մինն էն Գաբոյի տղին, էն որ առաջինը մտավ, ուզեց էլ ինձ խփի...

— Ո՞վ, Սեթ, — սրտնեղած հարցրեց Հրանուշը:

— Գաբոյի տղան...

— Կանչում ա, թե գոմի կտուրը քանդված ա, օգնեք, որ սարքեմ. դրանց լավ խմացնում ա...Որ տաքանում են, թե՝ շրջանից մարդիկ են եկել, չքավորների տները գրում են: Ո՞նց թե՝ ես դրանց ըսենցը, ընենցը...Մեր Սհակն էլ շաշ ա, կատարը տաքացավ թե չէ, էլ լեզուն չի պահի: Գալիս են, որ խանգարեն...վերջը տեհար ինքդ: Իսկ իրանք հեռու են կանգնում...Մենք որ ներս ենք մտնում, ինքը մոտենում ա, շուշեն ջարդում: Քարով չի խփել, ձեռքի փետովը...

— Քեզ ո՞վ ասաց:

— Կոլոն, ո՞վ: Մինը շվացրեց… լսեցի՞ր:

— Հա:

— Էն Կոլոն էր: — Ուրեմն թե՝ զարթուն եմ, էլի...

— Նրա սովորցրած խոսքերը քեզ ո՞վ ասաց, Սեթո:

— Ինքը, Սհակը...Ես որ դուրս եկա, վազի դեպի կամուրջը: Ասի՝ աչքովս տեսնեմ: Տեսա...Կոլոյի քեչեն էլ քցել էր ուսին: Սհակը պատի տակ մեկնվել էր...Ես եմ նրան տուն տարել: Մի լաց էր լինում, ո՛ր, — ու քահ-քահ ծիծաղեց: — Գոռում ա տանը՝ «ինկերներ և չքավորներ»...Գոռում ա ու կրծքին խփում:

— Զահրումար խմի թող, — զայրացած բացականչեց Սեթոյի կինը, թախտին փռելով երեսսրբիչը, որ սփռոցի տեղ էր ծառայում:

— Ես ուրիշ բան եմ ասում, էդ գլխավորը չի, — ասաց Սեթոն, երեսսրբիչի ծոպերը հարդարելով: — Նրանք խորհրդում մի մարդ ունեն, գլխի չեմ, թե ով ա:

— Ինչի՞ց գիտես, որ ունեն:

— Ինչ որոշեն, ինչ խոսան՝ էն ա նրանց ականջում:

— Քարտուղարը չլինի՞:

— Չէ՛, նրա գալուց առաջ էլ կար էդ կապակցությունը...Ես ուրիշի վրա եմ կասկածավոր:

— Ո՞ւմ:

— Հաստատ իմանամ, հետո, — այնպես ինքնավստահ ասաց նա, որ կարծես կասկածի հետք անգամ չէր կարող լինել, որ պիտի իմանա վաղ թե ուշ:

Հրանուշը թեյամանը մոտեցրեց: Ես վեր կացա գնալու:

— Մի ստաքան խմի, հետո...Հրանո՜ւշ, տես հո մարդ չի՞ երևում:

Հրանուշը բակի դռնակը բաց արեց:

— Չէ՛:

— Հենց կիմանաս թե վախից եմ էսպես...Չէ, զգուշությունը լավ բան ա: Իրանք էլ շատ հարիֆ են՝ իմանան, թե ով ա նրանց սեկրետը գողանում...Էհ, վերջը դրանց վեր ենք քցելու, համա մի քիչ չարչարում են...

Կես ժամ հետո ես գյուղխորհրդումն էի:

— Ա մարդ, էսքան ուշանալ կլինի՞: — Հանդիմանեց գյուղատնտեսը: Տես ինչքան պայմանագիր եմ կնքել, — թղթերի կույտը ցույց տվավ Խաչիկը:

— Դաշտումն էի…

«Կանցելարում» տեղ չկա: Իրար հրմշտկելով մոտենում են Խաչիկի սեղանին: Ծեր, ջահել, կին ու տղամարդ: Նրանք, որոնք գրվել են, դուրս չեն գալիս: Մեկն սպասում է տեսնի իր հարևանը քանի՞ լիտրի պիտի գրվի, որպեսզի հանդիմանի կամ զայրանա, եթե իրենից պակաս գրել տա, մյուսն աչքը դրել է ֆոնդի հողին, սպասում է, որ այդ մասին «առանձին» խնդրի. երրորդը՝ որովհետև դուրսը ցուրտ է, գնալու էլ տեղ չունի: Համոզում եմ, հանդիմանում, զայրանում, ծիծաղում:

— Պարթև Աբրահամյան, — կանչում է Խաչիկը: Լռում են. հեկեկում է մի կին՝ չորացած, մաշված...Խաչիկը ցուցակում կարդաց նրա մահացած որդու անունը, ինչպես դրված էր հողամատյանում, երբ նա էր ծխի գլուխը: Մայրը գլուխը շրջում է պատին, անձայն հեկեկում, սև գոգնոցի ծայրով աչքը սրբում: Ու շշնջում է.

— Քոռանաս, աստված… Աչքդ դրան տեհա՞վ:

— Անցածն անցել է, մե՜րս… Հանգստացի՛ր, — ասում է Պողոսը:

Այս խոսքից մոր հեկեկանքը սաստկանում է: Նա էլ չի կարողանում իրեն զսպել, երեխայի նման «Պարթև» կանչելով դուրս է գնում, թողնելով և՜ բամբակը, և՛ պայմանագիրը:

— Զարմանալի բան ա: Չորս տարին թամամեց, էլի անունը տալուց էսպես փլվում է, — մռմռաց մեկը:

— Դրան մոր ջիգար են ասում, է՜, — վրա բերեց մյուսը:

— Տուր ինձ նրա պայմանը, ես կտանեմ նրանց տունը, — ասում է մի երիտասարդ:

Մոտենում են երկու պառավ կին:

— Գրա ինձ, — ասում է մեկը:

— Ոչ, ընկեր Խաչիկ, դա գիդա՞ս ինչ պառա՜վ ա…

— Դրա նման բամբակը բեջարող չկա: Հերու մրցանակ ստացավ:

— Ինչքա՞ն գրեմ:

— Վաթսուն լիտր, — հանդարտ ասում է նա: Մի քանիսը զարմացած բացականչում են.

— Ա՜յ պառավ, հեկտար ու կես բամբակ կարա՞ս ցանի…

— Էս ոսկի ձեռքերով, — ասում է ու ձեռքերն իրար տալիս: Ծիծաղում են: Մաշված, մաքառված ձեռքեր են, չորացած կաշի ու ոսկոր: Ով գիտե՝ քանի՛ հազար փութ բամբակ են մշակել այդ «ոսկի» ձեռքերը:

Մյուս պառավը նրանից քիչ է վերցնում:

— Հերիք է դրան… ոտները քամոտ են… — ասում են Խաչիկի մոտ կանգնածները: Բայց պառավը մի պայման է դնում, որ իր հողը գութանով վարեն:

— Ինչի՞:

— Չեմ ուզում: Օրես դենն ինձ սազ չի էդ մաշինեքերը...— Ծիծաղը վեր է ածվում հռհռոցի: Առաջին պառավը հանդիմանում է.

— Գութնվորին մի շալ լավաշ, մի ղազան փլավ տաս լավ ա՞, հա՞ ...

— Էդպես ա կարգը: — Մյուսների հռհռոցը նրան այնքան չզայրացրեց, որքան առաջին պառավի այդ խոսքը: Ու ձեռքը ձեռքին խփելով ասաց.

— Բրինձն էլ իստակել հազրել եմ...քեզ ի՞նչ: — Հռհռոցը սաստկացավ:

— Պառավները կռվան...Տո, կպան իրար, — կանչեց մեկը:

— Շնորհակալ եմ, — ասաց ու հեռացավ պառավը, պայմանագիրը գոտկալի տակ պահելով:

* * *

...Այսօր եռյակից գրություն ստացանք: Ժամը 12-ին տրակտորների կալոնը պիտի մտնի Քյոթանլու: Գրել են, որ աշխատանքը մյուս գյուղերում էլ հաջող է: Նորից են հիշեցնում, որ համայնական ժողովում չմոռանանք սոցիալիստական մրցության պայմանագիրը կնքելու: Պիտի գան հարևան թուրք գյուղից: Ուղարկել են և լրագրեր...Թեկուզ խրճիթն ստանում է, բայց գալու օրից թերթին չենք նայել: Եռյակից գրում են, ոը շուտով կենտրոնից մեր շրջանն է գալու բանվորական բրիգադը...

Հաշվեցինք մեր աշխատանքը: Ութ գութան երեք օր է՝ վարում են...Տրակտորները բավական տեղ ցել են արել: Նրանցից միայն մեկը կեսօր չի աշխատել՝ բոլտը կոտրվելու պատճառով: Հինգ օրում 29 հեկտար վարել են:

— Նու 30 ասենք...44-ն էլ կար...74: — Եվ Խաչիկը տոկոսն է որոշում:

Հրանուշը երեկ գնաց. նա սովորում է շրջանի յոթնամյակում: Շաբաթ օրերը գալիս է, մի օր մնում, մյուս օրը վեց օրվա հաց շալակին գնում: Եթե սայլ է պատահում, նստում է: Գնում է՝ մեր եկած ճանապարհով, բամբակի դաշտերի և կանաչ արտերի միջով...Ուրախ գնաց և ափսոսաց, որ չի տեսնելու տրակտորների մուտքը Քյոթանլու:

— Եկան, եկան...

Երեխաները վազեցին առաջ: Հրապարակում խմբված ժողովուրդն առաջ շարժվեց: Երևաց առաջին «Ֆորձոնը», հետո երկրորդը, երրորդը, չորրորդը...վեց «Ֆորձոն»: Իսկ ամենից վերջը՝ ծանր «Կեյսը», նոր խոփերը վեր ցցած, որ չցեխոտվեն: Փրփփրթում էին տրակտորները, ու նրանց աղմուկի մեջ որոշակի կարելի էր ջոկել «Կեյսի» աղմուկը, ասես փնթփնթում էր, որ իրեն ամենից վերջն են գցել ու զայրացած պահանջում էր խոպան ու կարծր մսահող, որ ցրիվ տա, փշրի…

Ժողովը հրապարակում եղավ: Մարդիկ նստոտեցին տրակտորների վրա, հենվեցին նրա անիվներին: Ու երբ հարևան գյուղի պատգամավորներն եկան, ժողովը վերածնվեց անպաճույճ, անզարդ միտինգի:

Երեկոյան դեմ տրակտորներն անցան հրապարակով, մտան կայանի բակը:

Հողե պատերը դողում էին նրանց թափից: «Կեյսը» թևով դիպավ ավերակ պատին ու փլցրեց մի շերտ, որ խանգարում էր նրա երթը...