Զվարթնոց, Գագկաշեն/Ներսես կաթողիկոս և իր կյանքն ու գործունեությունը

6. ՆԵՐՍԵՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԵՎ ԻՐ ԿՅԱՆՔՆ ՈԻ ԳՈՐԾՈԻՆԵՈԻԹՅՈԻՆԸ^[1]

Զվարթնոցի նման աշխարհահռչակ կոթողը բավական չէ մանրամասնորեն ուսումնասիրել, առանց մոտեն ճանչնալու այդ կոթողը կանգնողի անձնական արժանիքն ու բարոյական առավելությունները։ Հայաստանում հազարավոր շենքեր կան կանգնված սկսած IV—V դարերեն մինչև XIV-XV դարերը, սակայն Զվարթնոցը այդ բոլոր շինությունների մեջ գլուխգործոց է և հայ ճարտարապետության ոսկեդարու կնիքն է VII դարուն մեջ։

Զվարթնոցի այսօրվան քարուքանդ և մամռապատ բեկորների վերածված ավերակները, իր կանգնման օրից տասներեք դար անցնելուց հետո, այսօր ոչ միայն հիացում կպատճառեն տեսնողներին, այլև հարգանքի ու ակնածանքի զգացումով կլեցնե գեղարվեստական աշխարհը հանդեպ այդ սքանչելի կոթողը կանգնողի հիշատակին։ Այդ մեծ մարդը ճանչնալու միակ աղբյուրը պետք է լինին մեր հայ պատմագիրներ, սակայն, դժբախտաբար, պատմագիրներ որչափ որ դարուց ի դարս խոսում են անոր մեծագործության մասին և լիաբերան ներբողում են բանաստեղծական նկարագրություններով, այնուամենայնիվ վերին աստիճան ժլատ և սակավախոս են կանգնողի անձի և արժանիքների մասին։ Անշուշտ առանց պատճառի չէ այս երևույթը, և պատճառը մասամբ պարզվում է կղերական մատենագիրների ակնարկներից։ Հավիտենական դատապարտության տակ է դրվում այդ մեծ մարդը, որ մի հանցանք է գործել եկեղեցական հանդեպ օրինաց, այն է՝ բյուզանդական կայսեր ներկայությամբ հունածես պատարագ մատուցանել թույլ տվել է Դվնա եկեղեցվո մեջ և ինքն ալ հունածես հաղորդություն է առեր իր եկեղեցականներով^[2]։

Աններելի և անքավելի է համարված այս մեծ մեղքը յաչս հայ կղերի, և անեծքով կնքել են անոր հիշատակը։ Անոր գերեզմանին հետ անգամ չեն ուզում հաշտվել նույնիսկ մեր օրերի կղերականներ։ Դեռ այսօր իսկ մեր բարձրագույն կրթություն ստացած, աստվածաբանական և փիլիսոփայական վկայականներով զարդարված եկեղեցականներից ոչ ոք հետաքրքրված է այս մեծ մարդու կյանքով և քննած է այն զորեղ պատճառները, որոնց առջև խոնարհած ստիպվեցավ կայսեր ներկայությամբ հունածես հաղորդվելու։

Մեր օրերի փիլիսոփա վարդապետների համար ևս արժեք չունի այն փաստը, որ մի հունածես հաղորդություն առնելով, այդ միջոցին փրկեց բովանդակ հայ ժողովուրդին ֆիզիկական գոյությունը և ազատեց սրակոտոր լինելե՝ արտակարգ կատաղությամբ և վրեժխնդրությամբ լեցված, մեծ բանակով Հայաստան եկող կայսեր ձեռքեն։ Միևնույն է մեր կղերին համար, թող կոտորվին ժողովուրդը, սակայն անեղծ և անսասան մնան իրենց օրենքները. միշտ հլու հպատակ լինի ժողովուրդը իրեն հոգվույն և խղճին վրա ծանրացող հայ կղերին և եկեղեցիին։

Ո՞վ էր այս մեծ մարդը, Զվարթնոցի պես աննման մեծագործությունը կանգնողը, հայկական հորիզոնի վրա հազվադեպ երևացող և ընդմիշտ գիսավոր աստղի մը նման շողշողացող Ներսես Գ Տայեցի կաթողիկոսը։ Նա ոչ միայն փայլեց իր ժամանակին, փայլում է և այժմ և պիտի փայլե միշտ հավիտյան իր մեծ տաղանդով և շինարարություններով, որուն չքնաղ նմուշն է գեղարվեստի պատմության մեջ անմահացած Զվարթնոց եկեղեցին։

Կղերական պատմագիրների մեջ միակ օրինակը չէ Ներսեսը, որուն կրոնի հանդեպ գործած մի աննշան մեղքի համար անօրինակ ապերախտությամբ հավիտենական դատապարտության տակ դրված է։ Բագրատունի Գագիկ Ա թագավորը երեսուն տարի անընդհատ թագավորել է և ոչ միայն երկար խաղաղության մեջ պահել է երկիրը, այլև հայրական խնամքով պահպանել է ժողովուրդին լիության ու առատության մեջ, այլև իր մեծ քաղաքագիտությամբ ազատ պահել է Հայաստանը օտար թշնամիների արշավանքներից։ Բայց որովհետև Գագիկ մի մեղք գործած է եղեր հանդեպ եկեղեցական օրինաց, Ստեփանոս Ասողիկ վարդապետ պատմագիրը այս մեծ և արժանահիշատակ թագավորի պատմությունը գրելիս թռուցիկ կերպով, ակամա մի քանի բառ գրելուց հետո և խոստովանելով հանդերձ, թե «ոչ ոք էր, որ զարհուրեցուցանէր զՀայաստանեայսս մինչև ցօր գրելոյ իմոյ զբան յիշատակիս այսորիկ», Գրիչը չի կարողանում հառաջ շարժել և խորը հառաչելով գրում է. «Աւաղ միում չարին, որ արգել զբան գովեստի պատմութեան իմոյ»^[3]։

Սակայն ժամանակը հրաշքներ է գործում երբեմն։ Աստվածուցած բռնակալ կուռքերի վիթխարի արձաններ, գիտակցության հասած ժողովուրդի վրեժխնդրական հարվածների տակ, փշրվում թափվում են, և նրանց բեկորների վրա կանգնում համամարդկային ճակատագիրը իրենց գերագույն զոհաբերությամբ բարվոքողների բարձրության պատվանդանը։

Ես հավատում եմ, որ տասներեք դար կղերեն անարգվելով և անոր իրական արժանիքը քողարկվելով համբավը նսեմացած Ներսեսը պետք է բարձրանա մարդկության բարերարների բարձր պատվանդանին վրա։ Ուստի սկսենք այժմ այս մեծ մարդու կենսագրությունը և իմ անձնական տեսություններս, որչափ որ հնարավորություն կատան հայ մատենագրական ողորմելի հատ ու կոտոր տեղեկությունները։

Ներսես բնիկ Հայաստանի Տայք գավառի Իշխան գյուղացի էր։ Պատմագրության մեջ ցեղական ծագումը անհայտ է, սակայն պարզ է, որ ազնվական տոհմի ծագում ուներ, թերևս իրեն ազնվական ծագման պատճառով էր, որ ի մանկութենե ապրեց Բյուզանդիայում, ստացավ զինվորական բարձր աստիճան և այնքան մեծ համակրանք գտավ կայսերական տան մեջ, որ, ըստ Կաղանկատվացի պատմագրի, հայրագիր եղավ Կոստանդ կայսեր, երբ Հայաստան վերադարձավ՝ կուսակրոն դարձավ^[4]։

Անտարակույս եկեղեցականության մեջ ևս այնքան մեծ վարչական և քաղաքագիտական արժանիք ցույց տվավ, որ Եզր կաթողիկոսի մահվանեն հետո հայ իշխանների ձեռքով կաթողիկոս հռչակվեցավ 641 թվականին^[5]։

Արաբների արշավանքի պատճառով Հայաստան, մանավանդ Դվինը քարուքանդ եղավ, և 35000 մարդ գերի տարված և Հայաստանի դաշտերը դիակներով ծածկված էր, երբ Ներսես կաթողիկոս եղավ^[6]։

Նախապես զբաղվեց դիակներ հավաքելով և թաղելով, նահատակների թաղման տեղերի վրա վկայարաններ կանգնելուց հետո, արդեն կարգը եկած էր ընդհանուր շինարարության։

Տարակույս չիկա, որ արաբական արշավանքի պատճառով Դվինը չափազանց ավերվելուց հետո, նույնիսկ ավերված էր կաթողիկոսական բնակարանը։ Անձնական բնակարան չունենալը և Դվինի միանգամայն ավերված ու քայքայված լինելը թերևս Ներսեսին առիթ տվավ իր շինարարությունը Վաղարշապատի մեջ սկսիլ, կաթողիկոսարանը ևս այնտեղ փոխադրելով։ Այս մասին կտեսնենք իր տեղում։ Բայց կաթողիկոսարանը միանգամայն ավերված էր, այդ մասին ևս պատմական վկայություններ չեն պակսիր, թեև մեծ ու հոյակապ մի կաթողիկոսարանի գոյության մասին ևս մեր պատմագիրներ լուռ են։

Դվնա կաթողիկոսարանի մեծ եկեղեցվո մասին տեղեկություն ունինք, որ VI դարու վերջին քառորդին հիմնարկված է և VII-ի սկզբին ավարտված Կոմիտաս կաթողիկոսի օրով^[7]։ Այդ եկեղեցվո այսօրվան մեզ հասած ավերակը պարզ ցույց կուտա, թե Ներսեսի օրով իր նորաշեն վիճակով արժանի էր կաթողիկոսական եկեղեցի լինելու։ Սակայն կաթողիկոսարանի մասին ոչ մի տեղեկություն չունինք շենքին ինչ վիճակի մեջ լինելուն մինչև Ներսեսի օրերը։

Համենայն դեպս V դարու վերջերն պիտի փնտրենք Դվնա մեջ առաջին անգամ կաթողիկոսարանի մը հիմնարրկության ժամանակը, հորում երբ առաջին անգամ Գյուտ կաթողիկոսի բնակությունը եղավ։ V դարեն մինչև Ներսեսի ժամանակը պատմության մեջ ոչ մի ակնարկ չեմ գտած կաթողիկոսարանի մը նոր շինության և կամ հնույն նորոգության։ Հետեվաբար V դարու վերջերին շինված կաթողիկոսարան մը, որ, ըստ իս, անպայման գոնե ծածկով փայտաշեն պետք էր եղած լիներ, չէր կարող մինչև VII դարու կեսը մնալ այնպիսի վիճակը մը մեջ, որ Ներսեսի բարձրագույն զարգացմամբ մշակված ճաշակին գոհացում տար։

Ներսեսի գործելակերպեն իսկ հայտնի է, որ եթե Դվնա մեջ ս. Գրիգոր եկեղեցվույն զուգնթաց մի կաթողիկոսարան ալ նորոգ շինված լիներ, դարձյալ նա պիտի ձգտեր իր անձին համար իր ճաշակով շինել տալ։ Այս մասին կհամոզվինք լիովին, երբ Սեբեոսի՝ Ներսեսի անձին մասին տված նկարագիրը կարդանք, թե ինչպես «… Սնեալ ի մանկութենէ յաշխարհին յունաց և ուսեալ զլեզուս և զդպրութիւն Հոռոմին, և շրջեալ ընդ աշխարհս զաւրու կարգաւք զինուորութեան» մի մարդ էր^[8]։ Ամենայն հավանականությամբ շատ տարիներ անցած ալ չէին Հունաստանեն գալուն վրա, անոր մտքին մեջ թարմ էր բյուզանդական մայրաքաղաքին և պետության ուրիշ երկիրներուն մեջ գտնված ճարտարապետական շքեղություններու հիշատակը։ Զվարթնոցի ճարտարապետական ոճը անվիճելի կերպով կապացուցանե, որ Ներսես ոչ միայն տեսած էր Կ. Պոլիսն ու Հռոմը, այլև երկար ուսումնասիրած էր սիրիական երկիրներ ու մեջ եղած քրիստոնեական շքեղ շինությունները, որոնց հատուկ դրոշմը կկրեն Զվարթնոցի քանդակներեն ու ձևերեն մեծ մասը։ Հայաստանի մեջ որչափ ալ որ շքեղ լինեին կառուցվածքներ, այնուամենայնիվ չի պիտի կրնար հաշտվիլ Արևելքի ցուրտ ոճերուն հետ և պիտի ջանար իրեն հաճելի ոճով կանգնել եկեղեցին ու կաթողիկոսարանը։ Նշանակալի կարևոր հանգամանք է, որ Ներսեսի եկեղեցին ավելի խոշոր չափերով ինկած է սիրիական արվեստի ազդեցության ներքո, ինչպես ժամանակ առաջ նույն բանը արավ Տրդատ Գառնիի մեջ, Հայաստանի ոճեն բոլորովին տարբեր, զուտ հունա-հռոմեական ճոխ ոճով կանգնելով իրեն համար մի գողտրիկ հովանոց։

Բայց ինչ որ ինձ ավելի հավանական կթվի, այն է, թե կաթողիկոսարանը արդեն հնացած էր և կամ արաբաց արշավանքի ժամանակ քանդված կամ այրված, որն որ նպաստավոր պատրվակ եղավ Ներսեսի համար վաղ ընդ փույթ գործի ձեռնարկելու։ Ստիպողական կարիքը կհակադրվեր ժամանակի աննպաստ պայմաններուն։

Արաբներու Դվինը գրավելու պատմութենեն գիտենք, որ «…արկին մուխ շուրջանակե, մերժեցին ծխովն և նետաձգութեամբն զպահապանս պարսպին...»^[9]։ Կարող էր պատահել, որ այս ժամանակ, նույնիսկ հրդեհի ճարակ եղավ արդեն հնացած ու խարխլած կաթողիկոսարանը, որ անպայման կաթողիկոսական եկեղեցվո մոտ պիտի լիներ՝ «…Կարի մերձ է առ բերդն…»^[10]։

Այս հանգամանքները, միացած Ներսեսի զինվորական և քաղաքական բարձրագույն կրթության և արևմտյան գերագույն կատարելության հասած գեղարվեստի հետ երկար տարիներու շփմամբ նրբացած ճաշակին, անկարելի էր, որ անդիմադրելի պահանջ չզգար իր աստիճանին և ճաշակին համապատասխան շքեղ կոթող մը կանգնելու, թե ի փառս իրեն և թե հօգուտ ճարտարապետության և գեղարվեստի մի նոր վերածնության Հայաստանի մեջ, փոխարինելով մինչև այն ժամանակ տիրող և ընդհանրացնող ծանր և լուրջ ոճերուն։ Եվ ահա կաթողիկոսությունն ալ միակ միջոցն էր, որ հնարավորություն պիտի տար իրեն, տիրաբար տնօրինելու և անսահման կերպով ծախսելու ինչ-որ մեծագործության ձգտումները և վայելչության անզուսպ ճաշակը կթելադրեին իրեն։

Այստեղ տեղը չէ՞ նշել, որ արաբներու ավերիչ արշավանքեն հետո, երբ, բացի 35000 գերիներե, բազմահազար հայեր կոտորեցին, ամբողջ երկիրը ավարի մատնեցին, իշխանների մեծ մասը անպայման գերի տարին և անոնց կայքն ու կարողությունը հափշտակեցին ու հայ ժողովուրդը ետին աղքատության մեջ ձգեցին, այդ ժողովուրդը երբեք չէր կարող Ներսեսի շինությանց հսկայական գումարը ծախսել։ Իրաց այս վիճակին մեջ, Երբ հայ ժողովուրդը երբեք չէր կարող Ներսեսի այդ շինությանց հսկայական գումարը ծախսել, արդյոք տեղը չէ՞ հավատալ Կաղանկատվացվո տեղեկության՝ թե միմիայն կայսեր ծախքով կանգնված է Զվարթնոց տաճարը^[11] և, ինչպես կըսե մեծանուն գիտնական պրոֆ. Մառ, մի՞ թե փող չուներ կայսրը Հայաստանի մեջ եկեղեցի մը շինելու համար (Ագաթանգեղոսի թարգմանության մեջ պ․ Մառ հայտնած է այս կարծիքը)։

Բայց թե ինչո՞ւ համար փոխանակ Դվնա մեջ շինելու, կուգա Վաղարշապատի կողքին մի անջուր և առապար տեղ կընտրե։

Այս հարցին պատասխանել այնքան ալ դժվար չէ, թեև զանազան մեկնություն տվողներ եղեր են այս իրողության, սակայն իմ կարծիքը բոլորովին տարբեր է, որովհետև ես միանգամայն տարբեր տեսակետե նայեր եմ ՆԵրսեսի անձնական նկարագրին և գործելակերպին վրա։

Հավանական քանի մը պատճառներ կան Ներսեսի Դվինեն հեռանալով, Վաղարշապատի առապարը իբրև կաթողիկոսանիստ ընտրելուն մեջ։ Բացի այն, որ արաբներու ձեռքով Դվինը ամբողջովին քարուքանդ եղած էր և ամեն կողմ մարդկային թշվառություն ու աղիողորմ տեսարաններ միայն կներկայացնեին, ավելի կարևոր պատճառը, իմ կարծիքով, մի հսկայական ծրագրի իրագործման համար Ներսեսի ունեցած անհագ փառասիրությունն էր։

Թող ներվի ինձ ըսել, որ մարդկային փառասիրությունը եթե իր դատապարտելի կողմերը ունի, այնուամենայնիվ, միշտ եղեր է նաև մի զորավոր մղիչ ուժ գիտությանց անդադար հառաջադիմության և զարգացման համար։ Նույնիսկ մեր պատմությունը մեզ ցույց կուտա, որ հայ գրականության և գեղարվեստի զարգացման մեջ ամենախոշոր դեր կատարեր է հայ իշխանական և ազնվական տոհմերու փառասիրությունը։ Այսօր, եթե քննենք մեր հնադարյան բազմահազար ձեռագիրները, կտեսնենք, որ, գրեթե առանց բացառության, մի թագավորի, իշխանի կամ որևէ բարձրաստիճան կղերի ու ազնվականի անվան հետ կապված են։ Ձեռագիրներ գրողներն ալ մեծ մասամբ վանական միաբաններ են, ուրկե կհետևի, որ մեր հին գրականության զարգացման մղում տվողը կղերն էր։ (Կղերական ճարտարապետներու մասին առանձին հիշատակություն)։

Երբեմն հավատքը, բայց հաճախ փառասիրական մրցումները մեծամեծ գումարներ ծախսել տվեր են անոնց, որևէ գրքի մը սկիզբը կամ վերջը քանի մը տող մաղթանք կամ գովաբանական հիշատակարան շահելու համար։

Երևույթը նույնն է նաև ճարտարապետական ճյուղին մեջ։ Մեր ձեռքը հասած բոլոր հնադարյան հայ հիշատակարանները հայ իշխանի կամ ազնվականի պարգևներ են ներկայիս հայ հնագիտության և հայ գեղարվեստի պատմության համար։ Առանց այդ փառասիրական մրցումներուն մենք չէինք կարող տեսնել այսօր Հայաստանի մեջ ամեն քայլափոխի վրա մեկզմեկ գերազանցող հազարավոր հոյակապ կոթողներ։ Ոչ միայն մեծամեծ ապարանքներ կկանգնվեին անոնց վայելչության համար, այլև մեր օրերը հասած գեղակերտ տաճարներ կապված են անոնց մեկն ու մեկի անվան հետ։ Պատմության մեջ դեռ չէ պատահեր ինձ հասարակական ծախքով մի եկեղեցի շինված լինելու պատմական հիշատակություն, միշտ թագավորին, իշխանին և ազնվականին մենաշնորհն էր կարծեք կանգնել չքնաղակերտ հիշատակարաններ և նվիրել ժողովուրդին, փոխարեն, իբրև վարձատրություն, անոնց երախտագիտական մաղթանքներն ու աղոթքը խնդրելով։

Որևէ մի երկրի մեջ երբ բազմաթիվ ճարտարապետական մեծամեծ կոթողներ կանգնվին, այլևս կասկած չի կարող լինել, որ զուգընթացաբար զարգացած պետք է լինեին ուրիշ բազմաթիվ արվեստներ և արհեստներ, որոնցմով միայն կկազմվի մի շենք։ Բավական չէ գործը ղեկավարող և վառվռուն երևակայության թռիչքին իրականացման ձգտող ճարտարապետին տաղանդը, եթե ճարտար արհեստավորներու համազործակցությունը չաջակցի մարմնացում տալու ճարտարապետին ուղեղին մեջ ծրագրած հրաշակերտին։

Քննական մի պարզ հայացք բավական է տեսնելու, թե, սկսյալ շենքի հիմը փորելու գործողութենեն մինչև անոր արտաքին դռան փականքին զետեղվիլը, որչափ զանազանակերպ արհեստավորներ իրենց բաժինը ունեցեր են կոթողի ամբողջացման մեջ, բացի քարտաշեն, որմնադիրեն և հյուսնեն։

Եթե ի նկատի առնենք կոթողը կանգնվելեն հետո անոր շարժական ու անշարժ պճնանքներու համար պետք եղած բազմակողմանի զարդարանքները, որոնց մասին միշտ հիացմամբ արձանագրած են սակավախոս պատմագիրներ, այն ժամանակ պարզ կլինի մեզ համար, թե ի՞նչ բազմակողմանի արհեստներ զարգացած էին այս կամ այն մեծ հիշատակարանին շինության դարուն, որուն հոյակապ ավերակներուն առջև մենք կհիանանք այսօր։ Ինչ եռուն աշխատանք և մրցում կար բազմաթիվ արհեստավորներու մեջ մեկզմեկ գերազանցելու համար։

Այս անուրանալի ճշմարտությունը տեսնել ուզողները թող քննական աչքով դիտեն որևէ դարաշրջանի մեջ կանգնված հիշատակարաններու զարդաքանդակները և կերտվածքներու մեկզմեկ գերազանցող նրբությունները, որոնք իրենց ճարտարագործ ձևերով մեկզմեկու չի նմանելեն զատ զանազան շենքերու վրա, երբեմն միևնույն շենքին ընդհանրապես համաչափություն պահանջող մասերու վրա իսկ բազմատեսակ քանդակներով զարդարած են։ Իսկապես զարմանալի է հայ արվեստագետներու բեղմնավոր երևակայությունը և հորդառատ արտացոլումը անշունչ քարերու և փայտերու վրա, երբ առիթն է ներկայացեր երևակայությունը պատկերացնելու, ագահորեն նա թափեր է դուրս իր հանճարի ցոլքերը, կարծեք վախնալով, որ առաջինը և վերջինը պիտի լինի իր գործերուն. աշխատեր է, որչափ որ հնար է, այնչափ ավելին արտադրել։ Ալ ավելի զարմանալի կգտնենք և կհիանանք անոնց ստեղծագործական տաղանդին վրա, երբ երևակայենք պահ մը, որ անոնք մեզ նման հսկայական մատենադարաններ չունեին գեղարվեստական հոյակապ հատորներով զարդարված, որոնցմե կարողանային օգտվել հարկ եղած ժամանակ։ Անոնց գիրքն ու մատենադարանը իրենց ուղեղն էր և ամեն րոպե պատրաստ հորդելու, երբ բարեդեպ առիթը կներկայանար իրենց բեղմնավոր երևակայության և մտավոր անսպառ պաշարի շահագործման, ի պատիվ ճարտարապետության և գեղարվեստի։

Եվ այս բոլոր արվեստներու զարգացման պայման խրախույս պետք էր որ լիներ նյութական լիուլի վարձատրությունը, որ անշուշտ չեն խնայեր շռայլելու իշխանական և ազնվական տոհմերը, երբ հարկ եղեր է մի հիշատակարան-կոթող կանգնել ի փառս իրենց անվան ու իրենց տոհմի։

Ինձ կթվի, թե հայ ազնվական տոհմերն ալ հավասարապես չեն ունեցեր գեղարվեստական կոթողներ կանգնած լինելու ցանկալի փառասիրությունը։ Մեր բազմաթիվ նախարարական տոհմերու մեջեն, գեղարվեստասիրության և շինարարական մեծագործության առաջին մրցանակը պետք է տալ հին Պահլավունի շառավիղով եկող Կամսարականներու ցեղին։ Թեև VIII դարուն մեջ Կամսարականներու սերունդը անհայտացած կերևի Հայաստանեն, այնուամենայնիվ շատ հավանական է, որ X դարուն հանկարծ, առանց դրականապես մեզ հայտնի փաստերու ինքզիքը Պահլավունի համարող մի ցեղ, հիրավի կպատկանեին նախկին Պահլավունիներու հետ անբաժան կապված Կամսարականներու ցեղին, որովհետև գեղարվեստական ճաշակով և շինարարական մեծագործությամբ միևնույն արդյունքներն են տվեր ճարտարապետության պատմության համար X դարեն հետո, ինչ որ մինչև VII դարու վերջը գոյություն ունեցող Կամսարականներու ցեղը։

Մինչև VII դարու վերջերը կանգնված հիշատակարաններուն ամենեն հոյակապները և ամենեն շքեղները Կամսարականներուն կպատկանին, ինչպես Տեկոր, Մրեն, Թալինի երեք եկեղեցիները, Մաստարա, Նախճավան։ Իսկ X դարեն սկսյալ, Անիի և շրջակայից մեջ պատկառելի թիվ մը կկազմեն նույն Կամսարականներու կամ անոնց նախնիք հին Պահլավունիներու շառավիղ նոր Պահլավունիներու կանգնած հիշատակարանները, ինչպես Անիի մեջ՝ Աբուղամրենց ս. Գրիգոր, Փրկիչ, Առաքելոց եկեղեցի, Ծաղկոցաձորի մոտ Գրիգոր իշխանի կին՝ տիկնանց տիկին Շուշիկի եկեղեցին (այժմ ավերակ բոլորովին), Անիեն դուրս՝ Բագնայր, Մարմաշեն։ Այս ցեղը գրականության մեջ ոչ նվազ իր պատվավոր ներկայացուցիչներն ունի, որոնց մեջ գիսավոր աստղի պես կփայլեն մինչև այսօր Ներսես Շնորհալի, Գրիգոր Մագիստրոս, Գրիգոր Վկայասեր ևն, ևն։

Պահլավունիներեն անմիջապես հետո կուգան Մամիկոնյանները, իբրև բազմարդյունք գեղարվեստասերներ: Սակայն այս տոհմը, ինչպես կտեսնվի պատմության ընթացքեն, ավելի գերազանց հատկություններով օժտված են զինվորական ասպարեզին մեջ, եթե նվազ արդյունք ունեցեր են գեղարվեստական ասպարեզին մեջ, այնուամենայնիվ դարեր շարունակ իրենց օրով պահպաներ են հայ ազգի գոյությունը։ Այս երկու ցեղերու՝ Կամսարականներու և Մամիկոնյաններու նկարագրի որոշ համանմանության պատճառ կարելի է համարել V դարեն (գուցե ավելի առաջ ալ) միմյանց հետ շատ հաճախ խնամիությամբ կապված լինելնին։ Ուրիշ տոհմերն ալ կան մեզ հասած գեղարվեստական հիշատակարաններ, սակայն նախ՝ չեն կարող մրցել այս երկու ցեղին տված հիշատակարաններու գեղարվեստականության և մեծագործությանց հետ, երկրորդ՝ հազիվ թե յուրաքանչյուր ցեղ յուր մի հատիկ գեղարվեստական ներկայացուցիչը թողեր է իր ետևը երկար դարերի տևողության մեջ։

Ներսեսի ցեղական ծագման մասին պատմագիրներ լուռ են, սակայն ի մանկութենե բյուզանդական արքունիքի մեջ սնվիլը, կրթվիլ ու զարգանալը, մինչև իսկ զինվորական աստիճաններու հասնիլը անոր ազատական ծագումը ենթադրել կուտան։ Հասարակ ծագում ունեցող մեկը հազիվ թե կարենար այդքան մեծ ասպարեզ գտնել բյուզանդական արքունիքի մեջ և մինչև իսկ կայսեր հայրագիր լինելու չափ բարձ և պատիվ գտներ։ Իր բնիկ տայեցի լինելը մեծ հավանականություն կընծայե Մամիկոնյան տոհմին պատկանելուն։

Բայց ինչ որ ալ լինի անոր ցեղական ծագումը, պետք է խոստովանել, որ Ներսես Հայաստանի մեջ բացառիկ մի խոշոր դեմք եղած է, թե քաղաքական և թե եկեղեցական տեսակետով, նման այն հազվագյուտ դեմքերուն, որոնց մի քանի տարվան գործունեության բարերար ազդեցությունը դարեր վայելած է ժողովուրդը։ Եթե Հայաստան Ներսեսի նման մի խոշոր մարդեն մեծ օգուտներ չէ տեսած քաղաքական կամ գեղարվեստական տեսակետով, պատճառը միմիայն գահակալած օրեն մինչև մահը քաղաքական ամենադժբախտ կացությունն է։ Դարձյալ իր նկարագրի մեծության և հանդուգն ձեռներեցության արդյունքն է Զվարթնոցի նման հրաշակերտ կոթողը, որ այնքան վտանգավոր և քաղաքական սոսկալի պայմաններու մեջ երևան բերավ, ինչպես կըսե Հովհաննես կաթողիկոս, թե «…ոչ ածեալ ըզմտաւ զկրթական արշաւանս հինիցն թշնամեաց՝ գեղեցիկ իմն մոլութեամբ դնէ ապա հիմն մեծ և հրաշալի բազմապայծառ յարկի տան Աստուծոյ…»^[12]։

Որչափ որ մեծ էր Ներսես Ա իր բարեգործական մեծ հիմնարկություններով և բարեպաշտական հաստատություններով, նույնքան իրավունք ունի Ներսես Գ Շինող մեծ կոչվելու իր գեղարվեստական և շինարարական հսկա գործունեությունով։ Եթե իր նախորդ անվանակիցը անոթիները կկերակրեր, թշվառները կմխիթարեր ամեն կողմ, նյութական բարեգործություններով աղքատին ու կարոտյալին ֆիզիկապես կփրկեր, Ներսես Գ-ի գործունեությունը կոչված էր ժողովուրդին քաղաքակրթապես բարձր աստիճանի մի վրա դնելու և ազգերու շարքին մեջ պատվավոր տեղ մը տալու, թեև դժբախտ հանգամանքներ միշտ արգելք եղան անոր բոլոր բարձրագույն գաղափարներու իրագործման։

Ինձ համար բոլորովին պարզ է, որ Ներսես նախապես կազմած էր մի խոշոր ծրագիր Հայաստանի մեջ մշակութական մեծ հեղաշրջում հառաջ բերելու և գեղարվեստական նոր վերածնություն ստեղծելու համար կսպասեր հարմար առիթին։ Այդ առիթը կաթողիկոսական գահն էր. գահը Ժառանգելեն հետո կմնար ձեռնարկելու անմիջապես և ձեռնարկեց, առանց ի նկատի ունենալու ժամանակի և չարագուշակ հեռանկարի սպառնալիքները:

Ներսեսի նպատակը և ձգտումը չէր սահմանափակված միայն եկեղեցի և կաթողիկոսարան շինելուն մեջ, այլ իր ծրագրած հոյակապ տաճարի և կաթողիկոսական տան շուրջը հիմնել մի նոր քաղաք, ըստ ամենայնի համապատասխան բյուզանդական կամ հռոմեական մեծ կեդրոններու մեջ երբեմնի իր տեսած ու հիացած շուքով ու վայելչությամբ։ Ահա միակ գաղտնիքը, ոը Նեսեսին հանելով Դվինեն, դուրս բերավ Վաղարշապատի առապարը, ուր ազատ և ընդարձակ հող կար իր ուզածին պես ձևակերպելու իր Նոր քաղաքին հատակագիծը։ Մանավանդ որ այնտեղ կար արդեն հին «Նոր քաղաքը» և, ըստ օտար պատմագրաց, հին Կայենոպոլիսը, որն որ երկու դարու անբարեհաջող դեպքերու պատճառով անշքացել էր, պետք էր որ վերականգներ իր սեփական անունով։

Թերևս նոր քաղաքի հիմնարկության և որոշ չափով հառաջ գնացած լինելուն հիշատակը պահված էր Թովմա Արծրունիի ժամանակ, որ նա «Նոր քաղաք» է անվանում Զվարթնոցի շինված տեղը^[13]։

Հովհաննես կաթողիկոսի տված տեղեկությունը շատ պարզ է այս մասին, որն որ շատեր սխալ հասկցեր են. «Այլ և կարգեալ կացուցանէր ի նմա ամբոխութիւնս երդումարդաց ըստ պայմանի քաղաքականաց» խոսքը պարզապես կնշանակե քաղաքի նման շենցնել առապարը նոր բնակչությունով^[14]։ Այս պատճառով ալ ամենեն առաջ մտածեր է Քասախ գետեն ջուր բերել, առանձնապես իր նոր արվարձանին բավարարություն տալու համար^[15]։

Եթե ոչ, ի՞նչ միտք ուներ Վաղարշապատես երեք վերստ հեռավորության վրա ավազախիտ անապատին մեջ կանգնել այնպիսի հոյակապ կոթողներ, որ բովանդակ Հայաստանի մեջ հազվագյուտ էր, և մնալ կղզիացած վանքի վանականներու նման, առանց շուրջը բնակություն ունենալու։ Այդ կդառնար մի վանք և ոչ թե կաթողիկոսական եկեղեցի կամ կաթողիկոսարան։ Մինչդեռ Ներսես բոլորովին հեռու էր այդ տեսակ մտադրութենե։

Տարակույս չիկա, որ Ներսես, եթե հնարավորություն ունենար Դվին մնալու և Դվինը բարեզարդելու, իր գործունեության կեդրոն կընտրեր այնտեղ, սակայն փոքր ի շատե մասնագիտական հասկացողություն ունեցողներու համար շատ դյուրըմբռնելի է, թե որչափ դժվար էր դարերով առաջ հիմնված և զանազան անկանոնություններով աղճատված, մանավանդ վերջին ավերումներու պատճառով բոլորովին ողորմելի ու անկարգ կերպարանք ստացած քաղաք մը կարգի, կանոնի բերել, առանց առասպելական զոհողություններու և ժողովրդական տեղի ու անտեղի տրտունջներու, եթե ի նկատի չառնենք, որ նույնիսկ նորաշեն ս. Գրիգոր եկեղեցին ալ որչափ որ շքեղ ե գեղեցիկ շինված լիներ, իր զուտ արևելյան և Հայաստանի համար սովորական դարձած ոճով, դարձյալ Ներսեսին հոգեկան բավականություն չի պիտի պատճառեր։ Ուստի ամեն բան նոր ոճով, նոր ճաշակով կուզեր տեսնել, հետևաբար ազատ հողի վրա ինքը նոր պիտի ծրագրեր ու ձևակերպեր իր հոյակապ տաճարը, կաթողիկոսարանը և անոր շուրջը «ամբոխութիւնս երդումարդաց ըստ պայմանի քաղաքականաց», այսինքն՝ Նոր քաղաքը^[16]։ Այն ժամանակ Ներսեսի համար շատ դժվար չէր լինելու Դվինեն, Վաղարշապատեն և ուրիշ զանազան տեղերե իր շուրջը հավաքել բնակչության ընտիր դասակարգ մը։

Թե որչափ հառաջ տարավ գործը այս տեսակետով, այդ չեմ ըսել, միայն հիմնվելով Հովհաննես կաթողիկոսի տեղեկության վրա կհամոզվիմ, որ Հովհաննես կաթողիկոս իբրև կատարված իրողություն կներկայացնե ըսելով, թե «այլև կարգեալ կացուցանէր ի նմա ամբոխութիւնս երդումարդաց»^[17]։ Այս տեսությունս թերևս շատերուն անհավատալի թվի, սակայն կհուսամ, որ ապագա պեղումները հաստատեն անոր ճշմարտացիությունը։

Տաճարի շուրջը գտնված շինություններուն հյուրատուն կարծվելու շփոթությունը անշուշտ հառաջ եկեր է «երդումարդաց» բառի մասին քննողներու անուշադրութենեն, որոնք դ տառը թ տառի տեղ ընդուներ են մտքի շփոթությունով։ Երդումարդաց բառը ավելի պարզ և անջատ գրված է Դվինի դ ժողովի 9-րդ կանոնի մեջ «զերդ ու մարդ» բառերով^[18]։

Բացի այս անվիճելի հանգամանքը, ի նկատի պետք է ունենալ, որ հյուրատուն անվանված մասին մեջ գոյություն ունեցող 7—8 սենյակները հազիվ բավականություն կարող էին տալ Ներսեսի կամ կաթողիկոսարանի սեփական պետքերուն։ Որչափ որ ալ փարթամ կյանքե հեռու լիներ Ներսես, ինչպես եղեր է մի ժամանակ Պետրոս կաթողիկոսը իր 300 պաշտոնյաներով, այնուամենայնիվ, իր առօրյա գործառնությանց և պաշտոնեությանց հազիվ բավականացներ այդ շինությունները։ Ի դեպ է նաև այստեղ հիշատակել եկեղեցվո մոտ ժամատուն՝ քահանայից բնակարան շինելու սկզբնավորությունը, ուստի նաև անհրաժեշտ էր այդ շենքի մեկ մասը գեթ իբրև ժամատուն կամ քահանայից բնակարան, անջատ բուն կաթողիկոսական դահլիճի հարկերեն։

Նույն ժամանակ Վաղարշապատն ալ ավելի ստորին աստիճանի վրա կգտնվեր, քան Դվինը։ Կաթողիկեն հինցած, նորոգություններով ու կարկատաններով աղճատված, գեղարվեստական ճաշակե միանգամայն զուրկ։ Վերջին անգամ ինքն է եղեր, որ նորանոր փոփոխություններով ընդարձակեր և փոքր-ինչ հաճելի երևույթ է տվեր։ Քանդել և վերաշինել դժվար էր, եթե հնար իսկ լիներ, միայն կաթողիկեին համար, արդյո՞ք շուրջը պիտի գտներ այնքան ընդարձակ հող, ուր Ներսեսի երևակայության թռիչքները ազատ ասպարեզ գտնեին սավառնելու։

Թեև Ներսեսի ժամանակ Վաղարշապատը ժողովրդի համար այնքան ալ նվիրականացած չէր իբրև էջմիածին կամ կաթողիկոսական նախաթոռ, որովհետև, եթե այդպես լիներ, դարերով չէին առանց խղճահարվելու թափառեր մեր կաթողիկոսներ էջմիածնեն Դվին, Դվինեն Աղթամար, Աղթամարեն Արգինա, Անի, Ծամնդավ, Հռոմկլա, Սիս, Հուսկ, հետո միայն Վաղարշապատ։ Նաև Ղազար Փարպեցիեն գիտենք, որ Վահան ինքը ի հիմանց նորոգեց կաթողիկեն, իբրև «զհնացեալ գործ նախնեաց խրոց»^[19]։ Սակայն կաթողիկոսական աթոռը հաստատել տվավ Դվինի մեջ։

Այնուամենայնիվ Ներսես իր աթոռը փոխադրելով Վաղարշապատի առապարը, բոլորովին հասարակ տեղ չէր ընտրած։ Նույնպես ժողովրդական ավանդությամբ ոչ միայն սրբագործված մի տեղ էր Տրդատի և ս. Գրիգորի հանդիպմամբ, այլև այնտեղ, թերևս նույնիսկ այդ հիշատակին համար կանգնված էր մի եկեղեցի, մկրտարան և ուրիշ հարակից շինություններ, որոնք հայտնագործվեցան այսօր պեղումներով։ Եթե այն ժամանակվան ժողովուրդի ավանդական սրբություններու հանդեպ մեղանչած լիներ Ներսես, անտարակույս պետք էր խստությամբ դատապարտեին զինքը և ընդհանուր հալածանքի ենթարկելով նույնիսկ կաթողիկոսական գահեն զրկեին։ Սակայն այդ բանը ոչ միայն տեղի չէ ունեցեր, այլև ընդհանուր գովասանքի է արժանացած իր մեծագույն հրաշապայծառ եկեղեցին։ Ուրեմն Ներսեսի շինած եկեղեցին և կաթողիկոսարանը ըստ ամենայնի ընդունելի պիտի լիներ ժողովուրդի աչքին, եթե նա չի մեղադրվեր իր դեպի քաղկեդոնականություն ունեցած հայտնի հակումով, որուն պատճառը թերևս ավելի հայրենասիրական էր, քան կրոնական կույր համոզումը։ Ներսեսի նման կատարյալ աշխարհաքաղաքացի և զինվորական անձնավորության կրոնամոլության արատ վերագրել միանգամայն աններելի է։ Ամենայն հավանականությամբ Ներսես հունաց հետ կրոնական մերձեցման մեջ կտեսներ ազգին ֆիզիկական փրկությունը և այդ համոզման համար հալածվելով երկար տարի Թեոդորոս Ռշտունիի նման հզոր ախոյանե մը, ինքզինքը կամավոր աքսորի դատապարտեց վեց տարի, մինչև իր ախոյանի մահը^[20]։

Ձախորդ բախտը կարծեք հատկապես կհալածեր Ներսեսին և անհնարին դառնալու չափ արգելքներ կելլեին իր ծրագրի լիակատար հաջողության դեմ։ Թե ո՞ր աստիճան գործը հառաջ գնացած էր, այդ հետո կտեսնենք, այնուամենայնիվ դեռ լիովին չի վերջացած, 651 թվականին Թեոդորոս Ռշտունիի հունաց կայսեր դեմ ապստամբելը Հայաստանը այնքան փոթորկեց, որ մինչև իսկ Կոստանդ կայսրը 652 թվականին մեծ զորքով Հայաստան եկավ հայությունը ջնջելու համար։ Ներսես ամեն ինչ մոռացած, փութաց ընդառաջել կայսեր, անոր ահեղասաստ բարկությունը մեղմելու և Հայաստանը սպառնացող սոսկալի աղետեն ազատելու համար։ Ահա այս առթիվ զիջավ չարաբաստիկ հունածես հաղորդության մինչև իսկ, որը եղավ իր անձին միակ արատն ու մեղադրելի պարագան^[21]։ Թեև հաջողեցավ Հայաստանը կոտորածե ազատել, սակայն հակահունական ուժեղ կուսակցության ձեռքեն ազատելու համար կայսեր հետ հեռացավ Պոլիս^[22], այնուհետև ալ վերադարձավ Տայք իր հայրենի երկիրը 653 թվականին, կայսեր Հայաստան գալու հետևյալ տարին։

Ըստ Հովհաննես կաթողիկոսի՝ Ներսեսի հեռանալովը գործը կանգ չառավ^[23]։ Շինության շարունակությունը Ներսես հանձնեց իր սենեկապետ Անաստաս Ակոռեցիին (հետո իրեն հաջորդ կաթողիկոս), որը շարունակեց մինչև Ներսեսի վերադարձը, առանց, սակայն, վերջացնել կարենալու։

Ներսեսի այս հանձնարարությունը կարող է ճիշտ լինել, սակայն երբեք հավատալի չէ առանձնապես տաճարի շինության նկատմամբ, որովհետև ոչ Ներսես կարող էր հավատալ Անաստասին այնքան փափկաճաշակ և խոր հմտություն պահանջող գործը, և ոչ ալ Անաստաս կարող էր հանձն առնել իր գիտակցութենեն և կարողութենեն վեր մի գործի պատասխանատու ղեկավարությունը։ Եթե հավատանք Մովսես Կաղանկատվացու այն տեղեկության, թե կայսրը ճարտարապետին միասին տարավ Կ. Պոլիս, այն ժամանակ բոլորովին պարզ կլինի, որ Անաստաս չէր կարող այդ տեսակ մեծ գործ մը գլուխ բերել առանց ճարտարապետի^[24]։

Զվարթնոց տաճարը և շրջակա շինություններու մեծ մասը, ոճի և ճաշակի տեսակետով անհունապես կտարբերին մեկզմեկե։ Ով որ արվեստագիտական աչքով կդիտե, կտեսնե, որ տաճարի ամեն մի քարի վրա առանձնապես դրոշմված է Ներսեսի հատուկ ճաշակը և ճարտարապետական ու գեղարվեստական հմտությամբ օժտված ղեկավարի մը շնորհքը։ Այդ շնորհքը կամ գիտությունը Զվարթնոցի ինքնուրույն ոճի վերաբերմամբ Անաստաս երբեք չէր կարող ունենալ, որովհետև Անաստասի մասին պատմագրական մեր տեղեկությունը անոր շատ սահմանափակ զարգացումը կապացուցանե։

Ուրիշ հանգամանք մը ևս ի նկատի ունենալ անհրաժեշտ է այս մասին։

Ներսեսի բացակայության ժամանակ մի՞թե Անաստաս Ակոռեցին կարող էր Զվարթնոցի նման ահագին գումարներ պահանջող շենքին նյութական միջոցեր հասցնել, երբ ի նկատի ունենանք, որ հայոց կաթողիկոսներու նյութական աղբյուրը ժողովուրդն է։ Քաղաքականապես անցքերը հայտնի են, որով ժողովուրդը հյուծված էր, իսկ Ներսես հեռուեն բնավ չէր կարող ազդել ժողովուրդին վրա, քանի որ նույնիսկ կաթողիկոսական հեղինակությունն ալ կորուսած էր մասամբ։

Իրաց այս վիճակին մեջ պետք է հավատալ, որ բացի Ներսեսեն, այս տեսակ պատասխանատու գործի մը ղեկավարությունը Անաստասին չի վստահելեն, նաև նյութական առատ աղբյուր ալ չէր կարող ունենալ։

Բացի այս, հավանական պատճառներ ալ կան, որ մինչև Ներսեսի հեռանալու Ժամանակը արդեն եկեղեցին գրեթե ավարտված էր։ Գուցե պակաս մնացած էին հատակումներ, գունավորումներ, արտաքին plate–forme–ի (հարթակ) աստիճաններ և մոտակա շինություններու մասեր, որոնք կարելի էր հավատալ մի երկրորդ անձնավորության, որն որ փոքր-ինչ փորձված էր շինարարական աշխատության մեջ^[25]։

Արդ եկեղեցվո հիմնարկության թվական ընդունելով 643—644 թվականը, մինչև Ներսեսի հեռանալու 652 թվականի վերջը, մոտավորապես ինը տարի ժամանակամիջոց մը կմնա, որ հազիվ թե բավական կլիներ այդքան փափկաճաշակ և ճոխ զարդարանքներով բեռնավորված, նամանավանդ սովորական շինություններն բոլորովին տարբեր, տարողությանց նրբին հաշիվներով ձևակերպված պատասխանատու շենքի մը համար, ի նկատի ունենալով նաև այն ժամանակվան շինարարական գործավարությանց արվեստական միջոցներու նախնականությունն ու դժվարությունները։

Սա Սամուել Անեցու վկայութենեն որոշ կերպով կտեսնենք, որ Զվարթնոցի նմանությամբ Գագիկ Ա-ի Անիի մեջ շինել տված եկեղեցին, թեև նույնաչափ, այնուամենայնիվ շատ հեռու անոր ճոխութենեն և արտակարգ վայելչություններեն, դարձյալ տևեր է հինգ տարի. «ՋՂԵ… Սուրբ Գրիգորն գերահռչակ՝ զոր նախ սկիզբն առնու ի շինել թագաւորն Գագիկ ի յԱնի ի վեր այ Ծաղկոցաձորոյն վայրօք՝ գաղափար առեալ զլուսազարդ զհրաշալի սուրբ Գրիգորն զշինեալն ի ՆերսիսԷ հայրապետէ. և կատարեաց զաստուածակերտ փարախն բանաւոր հօտին Քրիստոսի ի Ռ ամի մարմնանալոյ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի»^[26], առանց նույնիսկ ունենալու հարակից շենքեր և ուրիշ բազմատեսակ հարամասունքներ, ինչպես պարիսպներ, ջրի ճանապարհներ, հնձաններ, այգիներ ևն, ևն։

Ամենայն հավանականությամբ, բացի արվեստագիտական որոշ թերություններն, նաև այն հապճեպ շինվելու պատճառով էր, որ եկեղեցին հազիվ 10—11 տարի դիմանալեն հետո վտանգվելով, անմիջապես ներքին մեծ մույթեր և շրջակամարներ շիներ են ՆԿԲ թվականին, ըստ սեղանի հարավային կողմին մույթին վրա գրված թերատ մի արձանագրության։

Եթե ըստ ոմանց ենթադրենք, որ Զվարթնոց տաճարի շենքը ավելի ուշ ժամանակ սկսված է, քան 647—648 թվականները, շատ մեծ հակասության մեջ կձգենք ինքզինքնիս։

Բացի վերև հիշված պատճառներեն, այսինքն՝ Ներսեսի բացակայության շենքին կանոնավոր և նպատակահարմար ղեկավարության անկարելիությունը, մինչև Ներսեսի մահը եղած ժամանակամիջոցը, բնավ բավական չէր այդքան ընդարձակ և հոյակապ գործը վերջացնելու։ Որովհետև 648-են մինչև Ներսեսի մահվան 660 թվականը կա 12 տարի ժամանակամիջոց, այս ժամանակամիջոցեն զեղջելով Ներսեսի բացակայության 6 տարին, կմնա միայն 6 տարի, որ անկարելի է Զվարթնոցի նման շենք մը, իր բոլոր հարակից մասերով, ամբողջացնել։ Այստեղ ստիպված եմ կրկնել, որ Անաստաս Ակոռեցիի, Ներսեսի բացակայության ժամանակ տաճարի շինության գործին ղեկավարություն միանգամայն անընդունելի է։ Ուստի պետք է իսկապես հիմնվինք Սեբեոսի և Հովհաննես կաթողիկոսի տեղեկություններուն վրա և ընդունենք, որ եկեղեցին հիմնարկված էր 644 թվականեն ոչ ուշ և վերջացած էր 652 թվականի վերջերին՝ 8 տարի ժամանակամիջոցի մը մեջ։

ժամանակագրական այս տեղեկությամբ որոշ չափով ճշմարտության կփոխվի Մովսես Կաղանկատվացու մի առասպելանման տեղեկությունը, թե Ներսես Կոստանդ կայսեր հրավիրեց նվիրման կամ օծման հանդեսին, որն որ վերին աստիճանի հավանելով շենքին, շինողներուն հրամայեց իրեն հետ Պոլիս գնալ, որպեսզի իր պալատին մեջ ալ շինեն մի նույնանման եկեղեցի^[27]։

Ճիշտ է, որ առաջին հայացքով մեծ հակասություն է Կոստանդին կայսեր Ներսեսի հրավիրանոք Հայաստան գալը՝ եկեղեցվո օծման հանդեսին ներկա գտնվելու համար, եթե պահ մը ընդունենք, որ Ներսես Տայքեն վերադառնալեն հետո ավարտեց եկեղեցվո շինությունը, 659 թվականեն հետո։ Ուրեմն պետք է որ կայսրը 652 թվականին այցելութենեն զատ երկրորդ անգամ այցելած լիներ Հայաստան, որ բնավ տեղի չէ ունեցեր։ Եթե պատահած լիներ այդպիսի պատմական խոշոր դեպք, անպայման մեր պատմագիրներեն մեկն ու մեկը հիշատակած պիտի լիներ։ Բացի այդ, նույն թվականներուն բյուգանդական արքունիքը վերին աստիճան տագնապալի դրության մեջ էր, թե ներքին խառնակություններու և թե արտաքին սպառնացող մեծ վտանգի պատճառով: Բայց պահ մը ենթադրենք, որ Կոստանդին առանց քաղաքական խոշոր պատճառի Հայաստան եկավ, այն ժամանակ այդ գալուստը կլիներ ոչ թե Ներսեսի շինած եկեղեցին շնորհավորելու համար, այլ ընդհակառակը, Ներսեսին և իր ժողովուրդին խստիվ պատժելու համար։ Որովհետև Ներսես Տայքեն վերադառնալեն հետո էր, որ, նախարարներու հետ համաձայնելով, Հայաստանը բյուգանդական կայսրության հպատակութենե հանելով՝ արաբացվոց իշխանության տակ դրավ:

Տաճարի հիմնարկության և վերջավորության մասին եղած սխալ ժամանակագրության հետևանքով է, որ Մովսեսի այս տեղեկությունը փոքր-ինչ առասպելական երևույթ ունի։ Եթե Սեբեոսի ստույգ տեղեկության վրա հիմնվելով Զվարթնոցի սկզբնավորության ժամանակը ճանաչենք 644 թվականը, ինչպես վերև հիշատակեցինք, մինչև կայսեր Հայաստան գալու 652 թվականը եկեղեցին ավարտված կլիներ ութ տարվան շրջանին մեջ։ Այս մասին Հովհան կաթողիկոսին խոսքը շատ պարզ է.«Բայց հայրապետն Ներսէս պարապ անձին գտեալ՝ (վերադարձեն հետո) զարտաքոյս հրաշակերտ եկեղեցւոյն, զոր իւր իսկ էր շինեալ շուրջանակի պատուար պարսպով ամրացուցանէր^[28]»։ Պատմագրի հատկապես այս շեշտված խոսքը ցույց կուտա, որ եկեղեցին ավարտված էր նախ քան Ներսեսի մեկնելը։ Ուստի, իրաց այս վիճակին մեջ, բնավ հակասական բան չիկա Ներսեսին կայսերը եկեղեցվո նվիրման հրավիրած լինելու տեղեկության մեջ։ Մովսես Կւաղանկատվացին հատկապես չէ գրած, որ կայսրը Պոլսեն հրավիրվեցավ, այլ խոսքը պարզ հրավերի մը վրա է, որ անշուշտ տեղի ունեցավ Դվինեն դեպի Վադարշապատի առապարը։ Եթե ճիշտ էր, որ Ներսես հայրագիր էր նորին Կոստանդնի և «գանձիւք նորա շինեաց զբազմապայծառ փարախն բանաւոր հօտից^[29]», այն ժամանակ թե կայսրը ինքնին պիտի հետաքրքրվեր այնչափ մեծ հռչակ հանած եկեղեցին տեսնելու, և թե Ներսեսին ալ պարտքն էր հրավիրելու։ Նույնիսկ Կոստանդնի ծախքով շինված լինելն ալ առասպել չի կարելի նկատել, երբ ի նկատի ունենանք Ներսեսի կաթողիկոսության գահ նստած օրեն հայ ժողովուրդին տնտեսական տխուր վիճակը։ Ներսես քաղաքական և տնտեսական այդ դաժան պայմաններու մեջ դժվար թե կարողանար սեփական ժողովուրդի միջոցներով այդքան մեծ եկեղեցի մը շինել, եթե թագավորական որոշ չափով աջակցություն չի վայելեր։ Եվ եթե ընդունենք, որ իսկապես Ներսես հայրագիր էր կայսեր, այնուհետև երբեք զարմանալի չի լինիր, որ կայսրը տար նաև եկեղեցվո շինության բոլոր ծախքը՝ Հայաստանի միանգամայն նյութապես և տնտեսապես քայքայված ժամանակ։ Նաև այս եկեղեցիի համար եղած ամբողջ ծախքը կարծեմ աննշան չափով իսկ չէր կարող ծանրություն լինել Բյուգանդական կայսրության գանձարանին վրա։

Համենայն դեպս Մովսես Կաղանկատվացու տեղեկությունը, որ անշուշտ հիմնված է մեզ անծանոթ ժամանակակից մի ուրիշ աղբյուրի վրա, կարող է միանգամայն ճիշտ լինել, և մենք կարող ենք հավատալ, որ կայսրը եկեղեցին տեսավ ամբողջացած 652 թվականին իր Հայաստան այցելության ժամանակ և հիացավ ու վարպետներուն ալ տարավ միասին, ինչպես որ Ներսեսին։

Ուրեմն այս տեսությամբ կարող ենք վճռական կերպով ըսել, որ Զվարթնոց եկեղեցին հիմնադրված էր 644 թվականին և վերջացած 652-ին։ Թերի կմնային շրջակա շինություններու մասեր, որոնք շարունակվեցան թե Ներսեսի բացակայության ժամանակ և թե վերադարձեն հետո մինչև մահը։

Թե ինչ մասեր էին Ներսեսի բացակայության և կամ վերադարձեն հետո շինվածներն, այդ ալ պարզ է Հովհ. կաթողիկոսի տեղեկութենեն^[30] և թե հետզհետե պիտի պարզենք իր կարգին, երբ կխոսինք շինարարական ճյուղին վրա, պարզելով յուրաքանչյուր շինվածամասերու առանձին ժամանակները արվեստի տված ապացույցներու վրա հիմնված^[31]։

⁂

Ներսեսի բոլորակ տաճար հիմնելուն պատճառները։ Թերևս իր զինվորականության տարիներին տեսած էր Բյուզանդական շրջանում կեդրոնական սրբարանով շատ եկեղեցիներ, ինչպես Pantheon (Պանթեոն), Տէ. Ctenne (ս. Ստեփաննոս), Տէ. Vital (ս. Վիտալ), Տt Sarge (ս. Սարգիս) ևն, ևն։

⁂

Ներսես պետք է որ տեսած լիներ անպատճառ Հռոմի ս. Ստեփաննոսը, PAntheon-ը, ս. Սոֆիան, նաև (Սեն Լորան), որոնցմով զարգացած էր գեղարվեստական ճաշակը և, օգտվելով կաթողիկոսական դիրքեն, ուզեց իրագործել իր ճաշակը գործնականապես, կանգնելով գեղակերտ եկեղեցիներ, նաև քաղաք թերևս։

⁂

Ներսես Գ Շինող Արևմուտքեն բերավ Զվարթնոցի բոլորակը, այս կաթողիկոսը, ինչպես իր գաղափարներով, այնպես ալ իր ճաշակով առանձին տեղ բռներ էր հայ կաթողիկոսներու շարքին մեջ։ Դեպի քաղկեդոնականություն ունեցած ձգտումով, լուսավորչականություն և քաղկեդոնականություն իրարու մեջ ձուլելու ջանքերուն հետ միաժամանակ ուզեր է նաև այդ երկու դավանության եկեղեցիներն ալ միմյանց մեջ ձուլել. հիրավի, եթե առաջինին մեջ բոլորովին չէ հաջողեր, երկրորդին մեջ արդյունքը հրաշալի է, անոր ճարտարապետը հայկական նվիրագործված խաչաձևը հունական բոլորակին հետ ներդաշնակորեն պատշաճեց- նելու համար արտակարգ հանդգնության հետ եզակի հանճար ի գործ դրեր է՝ ի մեծ զարմացումն այսօրվան մեր գիտական աշխարհին^[32]։

1. Թորամանյան Թ., Նյութեր…, հ. 1, էջ 259—267։
2. «Իսկ կայսրն Կոստանդին թոռն Հերակլի մեծաւ ցասմամբ դիմէ ի Հայս՝ խրոխտայր ջնջել ի միջոյ։ Որում ընդ առաջ ելեալ հայրապետն Ներսէս՝ համոզէր ի խաղաղութիւն. և ի միասին հասեալ ի Դուին քաղաք՝ հրամայէ կայսր հոռոմ երիցանց մատուցանել պատարագ յեկեղեցիսն. և ի միասին հաղորդեցան օրինաց կայսրն և կաթողիկոսն։ Յորմէ գայթակղեցան բազումք, զի ութ օր ի խորհրդին եկաց կայսրն ըստ սովորութեանն, և ի ժամ ճաշուն արհամարեալ լինէին ազատքն Հայոց առաջի նորա (տե՛ս Ստեփանոսի Տարօնեցւոյ Ասողական, Պատմութիւն տիեզերական, Ս. Պետերբուրգ, 1885, էջ 89)։
3. Ասողիկ, նշվ. աշխ., էջ 256։
4. 2 Մովսես Կաղանկատվացի…, հ. 3, Թիֆլիս, 1912, էջ 363։
5. Հովհաննես Դրասխանակետցի, նշվ. աշխ., էջ 82—83։
6. Նույն տեղում, էջ 88։
7. Սեբեոս, նշվ. աշխ., էջ 124։
8. Սեբեոս, նշվ. աշխ., էջ 228։
9. Սեբեոս, նշվ. աշխ., էջ 176։
10. Նույն տեղում, էջ 102։
11. Մովսես Կաղանկատվացի նշվ. աշխ., էջ 363
12. Հովհաննես Դրասխանակերտցի, նշվ. աշխ., էջ 83։
13. Թովմա Արծրունի նշվ. աշխ., էջ 260։
14. Հովհաննես Դրասխանակերտցի, նշվ. աշխ., էջ 88։
15. «Ած ջուր և եբեր զգեստոյն և արկ ի գործ զամենայն վայրսն առապար, տնկեաց այգիս և ծառատունկս, և շուրջանակի պատուարեաց զբնակութեամբ գեղեցկադիր յաւրինուածով բարձր պարսպաւ ի փառս աստուծոյ»։ Տե՛ս Պատմութիւն Սեբէոսի եպիսկոպոսի ի Հերակլն, Թիֆլիս, 1913, էջ 192—193։ «Յառաջ խաղացեալ աստի իբրև կիսով հրասախի, հասանք ի տեղին անուանեալ Քեշիշ գօլի, Լիճ քահանայի թարգմանեալ ի մերս, որ լքեալ և ամայի որպէս և էրն, տակաւին երևեցացանէր զկերպարանս ցամաքեալ լճի, զորով արկանէր ճանապարհն՝ որ հանէր յԵրևան քաղաք։ Բայց գետակն ինչ յայսոսիկ կողմանս Արարատեան դաշտի՝ չիք ուրեք տեսանելի. և ի գետոյն Քասաղայ այսր հանեալ ջուր, դուն ուրեք նշմարելի։ Այլ առընթեր սորա ի հյուսիսոյ կողմանէ, ընդ ամենայն տարածութիւն Առապարին մինչև ցԵրեք բլուրսն Երևանայ, որք այժմ անուանեալ կոչին Իւչթափէ՝ ըստ Պարսկաթուրք բարբառոյն, ձգէր առու վտակափոր և ցամաքեալ. և ի տեղիս հզօր պարսպօք յառնէր ի խորոց և ի փորոց՝ ի հաւասարութիւն զուգակշիռ ընթացից ջրոյն, զոր որպէս ի վերագոյնդ յիշեցաք, կամեցաւ վերստին բանալ Սարդարն Երևանայ՝ ծախիւք էջմիածնի։ Զայս վտակ, զոր հանին հինք ի Հրազդան գետոյ, առ ոտամբ Ծիծանաբերդն անուանեալ բլրոյն՝ յանդիման Կոնդալ, վէմս՝ կամ լաւ ևս ասելով ժայռս մեծամեծս ծակելով և ընդ մէջ հոսեցուցանելով զայս ջուր»։ Տե՛ս Թաղիարյանց Մ., Ճանապարհորդություն ի Հայս, հ. 1, Կալկաթա, 1847, էջ 117—118։
16. Հովհաննես Դրասխանակերացի, նշվ. աշխ., էջ 88։
17. Հովհաննես Դրասխանակերտցի, նշվ. աշխ., էջ 88։
18. Մելիք-Թանգյան, Հայոց եկեղեցական իրավունքը, գիրք Ա, Շուշի, 1903, էջ 402։
19. Ղազսւր Փարպեցի, նշվ. աշխ., էջ 346։
20. «…և եկն դադարեաց ի Տայս՝ մինչև մեռավ Ռշտունեաց տէրն, դադարեց ասպատակ տաճկին. և ապա յետ վեցերորդի ամի հալածանացն դարձու անդրէն ի տեղիս իւր. և հաստատեցաւ յաթոռ կաթողիկոսութեան. փութայր կատարել զշինուած եկեղեցւոյն՝ զոր շինեաց ի վերայ պողոտային Վաղարշապատ քաղաքի»։. Տե՛ս Պատմութիւն Սեբէոսի եպիսկոպոսի ի Հերակլն, Թիֆլիս, 1913, էջ 244։
21. «Այլ զի ի հարկէ հնազանդեցան Հայք Հագարացւոցն, ելանէ բարկաթեամբ կայսրն ի Հայս՝ և Ներսէս կաթողիկոս աղերսելով տանի իջուցանէ ի Դուին ի կաթողիկոսարանին. և հաղորդին ի միասին կայսրն և կաթողիկոսն և կան ութ օր ի խորհրդեանն ըստ յունաց սովորութեան։ Եւ քարոզեցին զժողովն Քաղկեդոնի։ Եւ եպիսկոպոս ոմն ի վայր իջեալ ի բեմէն եմուտ ի մէջ ամբոխին, և զկնի հարցեալ կայսերն ցեպիսկոպոսն, «թէ ընդէ՞ր զի յառաջ քան զերկու ամ ժողով արար և նզովեաց զամենայն հերձուածողս և առաւել ևս զժողովն Քաղկեդոնի»։ Տե՛ս Մեծին Վարդանայ Բարձրբերդեցւոյ Պատմութիւն տիեզերական, Մոսկվա, 1861, էջ 95—96։
22. Կոստանդ կայսեր Մավրիանոս զորավարին հետ Ներսես Գ գնաց Պոլիս 653-ին։ Կոստանդ գնացել էր 652-ին։
23. Հովհաննես Դրասխանակերտցի, նշվ. աշխ., էջ 90։
24. Մովսես Կաղանկատվացի, նշվ. աշխ., էջ 363—364։
25. Միևնույն ժամանակ ճարտարապետին կայսեր հետ գնալը ապացույց է, որ կամ եկեղեցին ավարտված էր և կամ բոլորովին պետք էր, որ կիսատ թողվեր։ Սակայն կիսատ գործի վրայե ճարտարապետը հեռացնելու անխոհեմությունը ոչ կայսրը կունենար և ոչ ալ Ներսես թույլ կուտար:
26. Սամուել Անեցի, նշվ. աշխ., էջ 103—104։
27. Մովսես Կաղանկատվացի,նշվ․ աշխ․,էջ 255։
28. Հովհաննես Դրասղանակերտցի, նշվ․ աշխ․, էջ 255։
29. Մեվսես Կաղանկատվացի, նշվ․ աշխ․, էջ 255։
30. Հովհաննես Դրասխանակերտցի, նշվ. աշխ., էջ 90։
31. Հիշատակված բովանդակությամբ ուսումնասիրություն Թորամանյանի արխիվում չկա (կազմողներ)։
32. Հայ ճարտարապետության շրջանները, «Անահիտ», Փարիզ, 1911, № 1—2, էջ 10։