ծում: Այդ խնդիրները ամէնից աւելի՝ եթէ ոչ բացառաբար՝ այն խնդիրներն էին, որ հետաքրքրում էին հոգեւոր դասէն կամ շօշափում էին նրա շահերը: Աշխարհիկ նիւթեր, մտածումի եւ զգացումի աշխարհիկ ձեւեր հազիւ երբեմն նշմարւում են այս ու այն դարում, բայց միշտ անկարեւոր տարր են նկատուել գրականութեան մէջ: Այսպիսով գրական նիւթը շատ էր հեռու ազզի խոշորագոյն զանգուածներից, իսկ լեզուն բոլովին անմատչելի էր նրանց:
Վարդապետական եւ վիճաբանական դրուածներ, որոնք մշակում եւ պաշտպանում են կրօնական գաղափարներ. անհամար ճառեր, ներբողներ, քարոզներ ու մեկնութիւններ, որոնք նուիրուած են սրբերին եւ սրբազան բնագիրների պարզաբանութեան. շարականներ ու գանձեր, որոնք կրօնական զգացումի զեղումներ են. պատմագրութիւններ, որոնք նուիրուած են առաւելապէս կրօնական շարժումներին եւ գրուած են կրօնաւորի աշխարհայեացքով ու տեսակէտով. սրրոց վարքեր ու «Յայսմաւուրքներ», որոնք տալիս են սրբակեցութեան տիպարներ եւ մարզում են ընթերցողին աշխարհային փորձութեանց եւ կրօնական հալածանքների դիմանալու համար. «արտաքին գիտութիւններն» նուիրած գրքեր, որոնց նպատակն է նպաստել Ս. Գրքի մեկնութեան եւ նրա ճշմարտութիւնների պաշտպանութեան. ահա թէ ի՛նչ տեսակ գործեր էին կազմում մեր հին դպրութեան հարստութիւնը:
ԺԷ., բայց մանաւանդ ԺԹ. դարում հայոց մտաւորական դասի մէջ զարթնում է աշխարհիկ նիւթերի ճաշակը. բայց նորից հոգեւոր դասն է, որ մատակարարում է նրան այդ կարգի գրքեր կամ հեղինակելով կամ թարգմանելով, եւ միշտ գրաբար լեզուով: Հոգեւոր դասն էր մտայնութեան կնիքը դնում էր թէ ինքնուրոյն եւ թէ թարգմանական գրականութեան վրայ: Ընթերցող դասի մէջ երեւում են բաւական աշխարհականներ, որոնք եւ իրենց պահանջով նորութիւն են մտցնում գրական «ապրանքի» տեսակների մէջ, բայց հոգեւորականը շարունակում է հայ մտքի վարիչն ու սնուցանողը մնալ:
Պետք էին կեանքի նոր պայմաններ, որ գիրն ու գրականութիւնը պահանջ դարձնէին աշխարհիկ դասի համար: Այդ պայմաններն ամէնից շուտ ստեղծուեցին Կովկասում ռուսաց տորապետութեան հետեւանքով: Գիրն ու կրթութիւնը անհրաժեշտ դարձան աշխարհական դասին՝ կեանքում յաջողելու համար: Գրականութիւնը պիտանի է շատ աւելի մեծ բազմութեան հետ խօսէր եւ նրան պիտանի
