պատերազմից հայերը ռուսներից ոչինչ օգուտ չպիտի սպասեն: Եվ կրկին դառնալով դեպի հավատարմության միտքը, նա ասաց, որ թուրքերը այնքան վատ չեն որքան մենք կարծում ենք, թե հայերի վիճակը կապված է թուրքերի հետ, և այս պատճառով ամեն մի ապստամբական խորհուրդ պետք է « խենթություն» համարել: Եվ դրա համար էֆենդին պարոն Սալմանի վարմունքը խելագարաթյուն է համարում, և ամենևին չի վշտանալ, եթե նա սաստիկ կպատժվի, միայն ցավում է, որ նրա պատճառով մի քանի մարդիկ ևս պետք է պատժի ենթարկվեն...
— Ի՞նչ մարդիկ,— կտրեց ծերուհին նրա խոսքը, գունաթափվելով։
— Դու և քո երկու որդիները՝ Հայրապետը և Ապոն, և քո մյուս հյուրը — Վարդանը,— պատասխանեց էֆենդին։ Հարվածը սաստիկ էր, և կարող էր միանգամից անդամալուծել ողորմելի ծերունուն։ Բայց տանջանքներով լի կյանքը, մշտական վտանգը և տառապանքները այն աստիճան մխել էին նրա սիրտը, որ կարողացավ դիմանալ էֆենդու բոթալից խոսքերին, և պահպանելով իր հանգստությունը, հարցրեց.
— Մենք ի՞նչով ենք մեղավոր։
— Օրհնած, այնպիսի միամիտ հարցմունք ես անում, որ երեխան էլ չի անի։ Կարծես, ինքդ չգիտես, թե ինչով եք մեղավոր,— պատասխանեց էֆենդին դառն հեգնությամբ։— Մի բոլորովին առողջ մարդ ինչով է մեղավոր, որ նրան հիվանդի տեղ են դնում նրա համար միայն, որ նա դուրս էր եկել ժանտախտով կամ քոլերայով վարակված մի հասարակության միջից և կամենում էր մի օտար երկիր գնալ, որ ազատվեր այդ ախտերից։ Բայց նրան սահմանի վրա բոնում են, կոխում են մի ծակի մեջ և այնքան ծուխ ու մուխ են տալիս, որ հոգին դուրս է գալիս...
— Ուրեմն մե՞զ էլ պետք է ծակը կոխեն,— հարցրեց ծերունին և նրա դեմքի խորշոմների մեջ երևացին սարսափելի ցնցումներ, որ նշան էին սաստիկ բարկության։
— Այ՛ո,— պատասխանեց էֆենդին սառնասրտությամբ։
Բայց նա եկել էր Լալայի մասին առաջարկություն անելու, նրա ձեռքը խնդրելու և իր սերը հայտնելու։ Ի՞նչու բոլորը մոռացավ նա, ի՞նչու այսպես տանջում էր ողորմելի հորը։ Թոմաս էֆենդին, ինչպես վերևը ասացինք, աշխատում էր ծերունի տանուտերին այնպիսի մի անելանելի դրության մեջ դնել և այնպիսի մի համոզման բերել, որ ստիպված լինի մտածել, թե իրանք
248
