նում է բեղմնավորումից հետո (երբեմն՝ առանց բեղմնավորման)։ Առաջին սերմնա– վոր բույսերի՝ սերմնավոր պտերների Ս–երը հավանաբար զարգացել են թալոմ– ների ծայրերում կամ ծոցերում։ Մերկա– սերմ բույսերի Ս–երն առաջանում են բաց սպորոֆիլների (սերմնային թեփուկնե– րի) վրա, իսկ ծածկասերմերինը՝ պտուղ– ներում։ Ս–ի մակերևույթին սովորաբար նկատվում են սերմնասպին (հա– սուն Ս․ սերմնակոթունից անջատվելու տեղը), միկրոպիլեի փոսիկաձև հետքը, խալազի (սերմնասկզբնակի կոթունին ամրանալու տեղը) հետքը, ակո– սիկներ, թմբիկներ ևսերմնակարե– ր ը։ Ա–երի մակերևույթը կարող է լինել ողորկ և փայլուն (լոբի), ցանցակոսավոր (կորնգան), փշոտ (արջնդեղ), թմբիկա– վոր (ճռճռուկ), թեփուկավոր (ընձախոտ) ևն։ Որոշ Ս–եր ունեն թևիկներ (փողածա– ղիկ ևն), մազիկներ (բամբակենի)։ Ս–երը կազմված են սպերմողերմից (սերմնա– կեղև), սաղմից (երիտասարդ սպորոֆիտ) և հաճախ էնդոսպերմում կամ պերիսպեր– մում գտնվող սննդարար նյութերից։ Սերմ– նակեղևն առաջանում է սերմնաբողբոջի ծածկույթներից (ինտեգումենտներից)․ ծառայում է սաղմի պահպանմանը և հա– ճախ նպաստում Ս–երի տարածմանը։ Սաղ– մը սովորաբար առաջանում է բեղմնավոր– ված ձվաբջջից՝ զիգուոից, երբեմն նաև սաղմնապարկի, սերմնաբողբոջի նուցե– չուսի բջիջներից (բազմասաղմություն) և զարգանում է էնդոսպերմի, պերիսպերմի կամ շաքիլների սննդարար նյութերի հաշ– վին։ Ս–ի պաշարային նյութերը կազմված են սպիտակուցներից, ճարպերից, օսլա– յից, շաքարներից, վիտամիններից, հեմի– ցելյուլոզներից, մոխրանյութերից։ Ս–ի արտաքին ձևերը և ներքին կառուցվածքը կայուն ժառանգական հատկանիշներ են և օգտագործվում են բույսերի կարգաբանու– թյան մեջ։ Ս–երի չափերը և զանգվածը տարբեր են՝ 0,002–0,005 մգ–ից (որոշ խոլորձներ) մինչև 9 կգ (սեյշելյան արմա– վենի)։ Ս–երի քանակը պտուղներում նույն– պես խիստ տատանվում է՝ մեկից (բարդա– ծաղկավորներ) մինչև միլիոններ (որոշ խոլորձազգիներ)։ Ս–երի ծլունակության պահպանման տևողությունը տարբեր տե– սակների համար տարբեր է և կախված է էկոլոգիական պայմաններից՝ մի քանի օրից (ուռենի) մինչև հարյուրավոր տա– րիներ (լոտոս)։ Ս–երն օգտագործվում են ցանքսի համար, սննդի մեջ, որպես հա– մեմունք, ձեթերի, օսլայի, ներկա– և դե– ղանյութերի ստացման համար ևն։ Որոշ բույսերի Ս–ի արդ․ մշակման արգասիք– ները՝ քուսպ ևն, օգտագործվում են որ– պես կեր անասունների, թռչունների հա– մար։ Ս–երն ուսումնասիրող գիտությունը կոչվում է սերմնաբանություն։ Ա․ Բարսեղյան ՍԵՐՄ, ս պ և ր մ ա (< հուն․ ояёр|1а – սերմ), հեղուկ, որն արտազատում են տղա– մարդը և արու կենդանիները սեռական ակտի ժամանակ։Պղտոր է, մածուցիկ, դոն– դողանման, կպչուն։ Ունի թույլ հիմնային ռեակցիա և յուրահատուկ հոտ։ Ս․ արտա– դրվելուց 20–30 րոպե անց աստիճանա– բար կորցնում է մածուցիկությունը։ Ս․ բաղկացած է սերմնահեղուկից (արտա– դրում են շագանակագեղձի սերմնաբշտե– րը ու կոճղեզ–միզուկային գեղձերը) և ամորձիների հյութից, որոնց մեջ լողում են արական սեռական բջիջները՝ սպեր– մատոզոիդները։ Ս–ի մեջ կան սպիտա– կուցներ, ֆերմենտներ, ճարպանյութեր, ածխաջրեր, պրոաոագւասդքւններ, վիտա– միններ, նատրիումի, կալիումի, կալցիու– մի աղեր ևն։ Բացի այդ սերմնահյութի մեջ մշտապես լինում են նաև սերմնային ուղի– ների բջջային տարրեր և էպիթելային բջիջներ։ Սերմնարտադրությունն սկսվում է սեռական հասունացման շրջանում և առավելագույնին է հասնում 20–30 տա– րեկանում, իսկ 40 տարեկանից սկսում է նվազել։ Միանվագ արտադրվող Ս․ կոչ– վում է արտավիժուկ (էյակուլատ), որի ընդ– հանուր ծավալը պետք է կազմի 2–5 մչ։ Արտավիժուկի քանակը պայմանավորված է մի շարք գործոններով (սննդի ռեժիմ, սեռական հարաբերությունների հաճա– խականություն, մարդու հոգեկան վիճակ, տարիք, կոնստիտուցիա ևն)։ Մշտապես մեծ քանակությամբ Ս․ արտադրելը (20– 25 մչ) կոչվում է սերմնառատություն (պո– լիսպերմիա), 2 г/չ–ից պակասը՝ սակավա– սերմություն (օլիգոսպերմիա)։ Արտավի– ժուկի մեջ սպերմատոզոիդների քանակը կարող է լինել 150–200 մլն, երբեմն՝ 500–600 մլն։ Արտավիժուկի մեջ բնակա– նոն սպերմատոզոիդների հետ սովորա– բար լինում են նաև անկանոն, հաճախ նաև երիտասարդ կամ ծերացած ձևեր։ Սպեր– մատոզոիդների կյանքի տևողությունը կախված է միջավայրի պայմաններից և ջերմաստիճանից։ Բեղմնավորումն, ապա– հովելու համար արտավիժուկը պետք է բավարարի հետևյալ պայմաններին․ Ս–ի ընդհանուր քանակը պետք է լինի 2–4 մչ, սպերմատոզոիդների քանակը՝ 1 г/չ–ում՝ 60–100 մլն, շարժուն ձևերը սեռական հարաբերությունից 1–2 ժամ հետո՝ 70–80% , 5–6 ժամ հետո՝ 35–40% , ան– կանոն ձևերը՝ 15–20%-ից ոչ ավելի։ Սպերմատոզոիդների քանակը 1 г/չ–ում 25 մլն–ից պակաս համարվում է խիստ ար– տահայտված օլիգոզոոսպկրմիա։ Օրգա– նիզմի որոշ ախտաբանական վիճակնե– րում Ս–ի մեջ առհասարակ բացակայում են սպերմատոզոիդները՝ ա գ ո ո ս պ և ր– մ ի ա։ Վերջինս լինում է իսկական, երբ ամորձիներում սպերմատոզոիդներ չեն արտադրվում, և կեղծ՝ երբ բորբոքումնե– րի հետևանքով սերմնատար ուղիներում առաջանում են խոչընդոտներ։ Ազո– սպերմիայի առաջացմանը նպաստում են նաև ավիտամինոզները, քաղցը, ալկո– հոլամոլությունը, ծանր մետաղներով պրոֆեսիոնալ թունավորումները, ինչպես նաև ռենտգենյան ճառագայթների ներ– գործությունը։ Մարդու Ս․ հաճախ ուսումնասիրվում է նաև դատաբժշկական տեսանկյունով, քրեական տարբեր հարցեր (բռնաբարու– թյուններ, սեռական աղավաղումներ ևն) պարզելու նպատակով, ինչպես նաև քա– ղաքացիական առումով (ալիմենտ, ամուս– նալուծություն ևն)։ Ա․ Սարաֆ յան
ՍԵՐՄԱՑՈՒ, ց ա ն ք ա ն յ ու թ, սերմեր, պտուղներ, պտղաբույլեր, բարդ պտղի մասեր, որոնք օգտագործվում են ցանքի համար։ Երբեմն Ս․ են անվանում նաև բուրւերի այն մասերը, որոնք օգտագործ– վում են վեգետատիվ բազմացման համար (պալարներ, սոխուկներ ևն)։ ՍՍՀՄ–ում Ս–ի յանքային (ծլունակություն, մաքրու– թյուն, վարակվածություն, խոնավություն և 1000 սերմի զանգված) և սորտային (սորտային մաքրություն և որոշ կուլտու– րանէրի համար տիպիկություն) որակի նկասմամբ հաստատված են պետ․ ստան– դարսներ․ ցանքի համար թույլատրվում են կւնդիցիոն սերմեր։ Ցանքային և սոր– տային որակը որոշում են պետ․ սերմային տեսչությունները, կատարելով լաբորա– տոր վերլուծություն, գրունտային հսկո– ղութուն և ցանքերի ապրոբացիա։ Ըստ ցանքային որակի և ստանդարտների հա– մապատասխանության Ս․ բաժանում են 3 դսսի։ Ցուրաքանչյուրի համար նորմա– վորում են հիմնական կուլտուրայի սեր– մերի պարունակությունը, թափոնները, խառնուրդները, այլ բույսերի սերմերի քանակը (այդ թվում մոլախոտերի), ծլու– նակւււթյունը և խոնավությունը։ Փափուկ ցորեսի համար (աշնանացան և գարնա– նացսն) հաստատվել են հիմնական կուլ– տուրայի սերմերի հետևյալ նորմաները (%-էերով)՝ առաշին դաս՝ 99, երկրորդ դաս՝ 98,5, երրորդ դաս՝#97։ Ծլունակու– թյունը (%-ներով) համապատասխանա– բար՝ 95,92 և 90։ Ցանքի համար օգտա– գործում են I և II դասի սերմերը։ III դասի սերմերը թույլատրվում են որպես բացա– ռություն միայն տնտեսության արտադրա– կան դաշտերում։ Ըստ սորտային որակի Ս․ բաժանում են 3 կարգի, որոնք բնու– թագրվում են սորտային մաքրության սահ– մանային նորմաներով (%-ներով)։ Հա– տիկային (այդ թվում հատիկաընդեղենի) կուլսուրաների մեծ մասի համար՝ I կար– գը՝ )9,5%, И-ը՝ 98%, II 1-ը՝ 95%։ Սեր– մային ցանքերի համար թույլատրվում են I կարգի սերմերը, իսկ արտադրական ցանրերի համար՝ նաև II-ը և 111-ը։ Ս․ պահեստավորելուց առաշ մաքրում և տեսակավորում են, եթե անհրաժեշտ Է՝ չորացնում են, իսկ ցանքից առաշ ենթար– կում են նախացանքային մշակման (տես Սերմերի նախացանքային մշակում)։ Յու– րաքանչյուր տնտեսությունում Ս–ի ցան– քային և սորտային որակի մասին տեղե– կությունները գրանցվում են սերմերի հաշ– վառման գրքում։ ՍԵՐՄ՛ԵՐԻ ՆԱԽԱՑԱՆՔԱՅԻՆ ՄՇԱԿՈՒՄ, սերւերի որակի ստուգումը և պահեստա– վորքւմից ու ցանքից առաշ դրանց մշա– կումդ իրականացնող միշոցառում։ Ս․ ն․ մ–ման եղանակներից են սերմերի որա յի նախացանքային ստուգումը, մաք– րում ըլ, տրամաչափումը, տեսակավորու– մը, օդափոխումը, օդաշերմային տաքա– ցումը, ախտահանումը, մանրէային պա– րար ոանյութերով և այլ պատրաստուկ– ներււվ մշակումը ևն։ Պահեստավորելուց առաշ սերմերը չո– րացնում են, մաքրում և տեսակավորում։ Ցանքից առաշ առողշացման նպատակով սերմերը օդափոխում են, օդաշերմային և սրևային եղանակներով տաքացնում, աիաահանում։ Բույսերի սննդառությու– նը բարելավելու համար սերմերը մշակում են միկրոտարրերով (բորի, մոլիբդենի և այլ աղերով)։ Բանշարային բույսերի,
