զամուղներ, բարձր լարման էլեկարա– հաղորդման գծեր։ Կառուցվում է Ուրեն– գոյ–Ուժգորոդ գազամուղը։ Ս–ի վառելիքա–էներգեաիկ ռեսուրսնե– րը հիմք հանդիսացան նաև քիմ․ արդյու– նաբերության ձեավորման համար։ Կե– մերովոյում, Օմսկում, Բառնաուլում, Րրաասկում, Կրասնոյարսկում, Նովոկուզ– նեցկում արտադրվում են ազոտական պարարտանյութեր, սինթետիկ սպիրտ– ներ, կաուչուկ։ Նավթավերամշակման խո– շոր համալիրներ են կառուցվել Անգարս– կում, Տյումենում և Տոբոլսկում։ Ս–ում ստեղծվել է սե մետալուրգիայի ՍՍՀՄ 3-րդ բազան։ Հիմնականում տեղի հումքի և վառելիքի հիման վրա են աշխա– տում Կուզնեցկի կոմբինատը և Արմ․ Սի– բիրական գործարանը։ Դրանց համալը– րում են Նովոսիբիրսկի, Իրկուտսկի, Կրասնոյարսկի, Պետրովսկ–Զաբայկալս– կի, Գուրևսկի պողպատաձուլական գոր– ծարանները։ Համամիութենական նշանակություն ունի գունավոր մետալուրգիան։ Բևեռային շրջագծից հս․ կառուցվել է աշխարհի ամե– նահս․ ինդուստրիալ քաղաքը՝ Նորիլսկը, որը պղինձ–նիկելի արդյունաբերության կենտրոն է։ Նովոկուզնեցկում, Բրատս– կում, Կրասնոյարսկում, Շելեխովում ար– տադրվում է ալյումին, Բելովոյում՝ ցինկ։ Շահագործվում են Չիտայի մարզի Ուդո– կանի պղնձահանքերը։ Ս–ում արդյունա– հանում են նաև ասբեստ, ոսկի, ալմաստ, բազմամետաղներ, փայլար, գրաֆիտ, դաշտային սպաթ են։ Անտառանյութի մթերումը, սղոցումը և վերամշակումը Ս–ի տնտեսության կարեոր ճյուղերից է։ Ս․ տալիս է ՍՍՀՄ փայտա– նյութի 26%–ը, սղոցանյութի՝ 22% –ը, թա– ղանթանյութի՝ 15% –ը։ Ստեղծվել է Բրատս– կի անտառարդ․ խոշոր համալիրը։ Ուստ–Իլիմսկում ՏՓխ երկրների համա– գործակցությամբ կառուցվում է թաղան– գործարաՆ․ սռքռ՜սաշի՚սության խոշոր [[ծեարոեեերն են Նովոսիբիրսկը, Իրկոսոսկը, Օմսկը, Կրասնոյարսկը, Տյու– մենը, Չիտան են։ Զարգանում է շինա– նյութերի արդյունաբերությունը։ Ցանքատարածությունները գտնվում են Ս–ի հվ․ շրջաններում։ 1954–60-ին յու– րացվել են խամ ու խոպան հողեր (միայն Արմ․ Ս–ում՝ մոտ 7 մլն հա)։ Հիմնականում մշակում են գարնանացան ցորեն, տարե– կան, ինչպես նաև շաքարի ճակնդեղ, արե– վածաղիկ, կերային կուլտուրաներ, բան– ջարեղեն։ Զարգացած է անասնապահու– թյունը և թռչնապահությունը։ Ս–ում երկաթուղիների երկարությունը ավելի քան 14 հզ․ կմ է (ավելի քան կեսը էլեկտրիֆիկացված)։ 1974-ին սկսվել է ԲԱՄ–ի շինարարությունը՝ 3145 կմ երկա– րությամբ, Ուստ–Կուտից մինչե Ամուրի Կոմսոմոլսկ։ Շարունակվում է Հյուսիս– Աիբիրյան մայրուղու՝ Տյումեն–Սուր– գութ–Նիժնեվարտովսկ շինարարությունը։ Դետերը Ս–ի ներքին շրջանները կապում են Հս․ ծովային ուղու հետ։ Կառուցվել են Դիքսոն, Դուդինկա, Իգարկա գետա– յին և ծովային նավահանգիստները։ Գրկ․ Михайлов Н․ И․, Сибирь․ Фи- зико-географический очерк, 2 изд,, М․, 1956; Орлов Б․ П․, Сибирь сегодня։ проблемы и решения, М․, 1974; Народы Сибири, М․, 1956; История Сибири с древ– нейших времён до наших дней, т․ 1–5, Л․, 1968–69; Воробьев В․ В․, Формирова– ние населения Восточной Сибири, Новосиб․, 1975; Тюка в кин В․ Г․, Сибирская де– ревня накануне Октября, Иркутск, 1966; Шорников М․ М․, Большевики Сибири в борьбе за победу Октябрьской революции, Новосибирск, 1963։ Стишов М․ И․, Памятники Сибири, М․, 1974; В․ И․ Ленин и Сибирь․ Библиографический указатель, Томск, 1969; Экономические проблемы раз– вития Сибири․ Методологические проблемы развития и размещения производительных сил, Новосибирск, 1974; Морозова Т․ Г․, Экономическая география Сибири, М․, 1975․
ՍԻԲԻՐԱՒՏ, սիբիրյան խոց (լատ․՝ Febris carbunculosa, անգլ․՝ Anthrax), կեն– դանիների և մարդու սուր վարակիչ հի– վանդություն։ Հարուցիչը Ս–ի ցուպիկն է (Bacillus anthracis), որն արտաքին մի– ջավայրում սպորավորվում է, իսկ օրգա– նիզմում՝ պատիճավորվում։ Սպորները քիմ․ և ֆիզիկական ազդակների նկատ– մամբ խիստ դիմացկուն են։ Հողում կեն– սունակ են մնում տարիներով, դիմանում են մինչե 1 ժ եռացնելուն։ Կենդանիների Ս․, բնութագըր– վում է սեպտիցեմիայով և ենթամաշկա– յին հյուսվածքների շճաարյունահոսային ներթորանքով։ Ս․ հայտնի է հնագույն ժամանակներից։ Դրա համաճարակները հաճախ ոչնչացնում էին անասունների հսկայական զանգվածներ։ XIX դ․ շատ տարածված էր։ Այժմ հանդիպում է առան– ձին բռնկումներով։ Արձանագրվում է Ասիայի, Աֆրիկայի, Եվրոպայի, Ամերի– կայի շատ երկրներում։ 1972-ին արձանա– գրվել է 99 երկրներում։ ԱԱՀՄ–ում դիտ– վում են առանձին դեպքեր և բռնկումներ։ Ա–ի նկատմամբ առավել զգայունակ են ոչխարները, այծերը, խոշոր եղջերավոր անասունները, գոմեշները, ձիերը, էշերը, ռղշԾրունսրը, ուղտերը, համեմատաբար քիչ4 խոզերը։ Հիվանդանում են նաև վայ– րի սմբակավոր կենդանիները, բնական պայմաններում նաև կրծողները։ Ա–ով վարակված գիշակեր գազանները և թըռ– չունները երկար ժամանակ վարակի աղ– բյուր են։ Վտանգավոր է հատկապես հի– վանդ կենդանու դիակը, որը, ինչպես նաե վարակված հողը, ջուրը, կերերը վարակի փոխանցման, իսկ վայրի կենդանիները, արյունածուծ միջատները տարածման աղ– բյուր են։ Հիվանդության դեպքերը հա– ճախ դիտվում են ամռանը՝ կենդանիների արոտային պահվածքի ժամանակ։ Վա– րակվում են սննդային ճանապարհով և մաշկի միջոցով։ Տարբերում են Ա–ի պա– լարային կամ մաշկային և աղիքային ձեե– րը։ Պալարային ձևով ավելի հաճախ հի– վանդանում են ձիերը, խոշոր եղջերավոր կենդանիները [բնութագրվում է հարուցի– չի ներթափանցման հատվածում կամ գլխի, կրծքի, ուսերի, լորձաթաղանթների վրա առաջացող պալարներով (ուռուցք, կար– բունկուլ)]։ Հետագայում այդ տեղերում առաջանում են անհարթ եզրերով խոցեր։ Աղիքային ձևի դեպքում դիտվում է ստա– մոքսաաղիքային համակարգի ֆունկցիա– ների խանգարում՝ փորափքում (կովերի), արյունային զանգվածի արտաթորում ուղիղ աղիքից։ Հիվանդությունն ունի շան– թային, սուր, ենթասուր և քրոնիկական ընթացք։ Շանթայինի դեպքում կենդանին սատկում է մի քանի ժամվա ընթացքում4 ջղաձգությունների և շնչահեղձության երե– վույթներով։ Քթից, բերանից, երբեմն էլ հետանցքից փրփրախառն արյուն է հո– սում։ Աուր ընթացքին բնորոշ է մարմնի ջերմաստիճանի բարձրացում, ընկճվածու– թյուն (երբեմն գրգռվածություն)։ Խան– գարվում է ստամոքսաաղիքային համա– կարգի գործունեությունը, հղի կենդանի– ները վիժում են։ Հիվանդությունը տեում է 1–2 օր և վերջանում անկումով։ Ենթա– սուր և քրոնիկական ընթացքի դեպքում տավարի մաշկի տակ առաջանում են պա– լարներ, որոնք սկզբում պինդ են, տաք, ապա դառնում են խմորանման և ցավոտ, ոչխարների և այծերի կրծի ու սեռական օրգանների հատվածում առաջանում է այտուց։ խոզերը մեծ մասամբ հիվանդա– նում են քրոնիկական ձեով, ախտահար– վում են ըմպանի և պարանոցի ավշային գեղձերը։ Հիվանդացած ե առողջացած կենդանիները ձեռք են բերում կայուն և երկարատե իմունիտետ։ Ախտորոշ ու մը կատարվում է կլի– նիկական, համաճարակային և լաբորա– տոր հետազոտությունների տվյալների հիման վրա։ Ա․ կասկածելու դեպքում ար– գելվում է դիահերձումը։tP ու ժ ու մ ը․ առավել արդյունավետ են հակասիբիրախ– տային գերիմուն շիճուկի ներարկումը և անտիբիոտիկները։ Կանխարգել ու– մը և պայքարի միջոցաոում– ն և ր ը․ անապահով կետերում (որտեղ երբևէ տեղի են ունեցել Ա–ով վարակման դեպքեր) կիրառում են անասնաբուժա– սանիտարական համալիր միջոցառումներ և կենդանիների կանխարգելիչ իմունա– ցում։ Ա․ հայտնաբերելու դեպքում տնտե– սությունը կարանտինացնում են, հիվանդ կենդանիներին մեկուսացնում և բուժում, շենքերը վարակազերծում, դիակները՝ այ– րում։ Եթե կենդանիների անկումը տեղի է ունեցել դաշտային պայմաններում, հողը կրկին վերափորում են և վարակազեր– ծում, իմունացնում են մնացած կենդանի– ներին։ <,․ Բոյաքսչյան Ա․ մ ա ր դ ու․ վարակվում են Ա–ով հիվանդ կենդանիներին խնամելիս, հար– կադրական մորթի և մսեղիքը կտրատելու ժամանակ և վարակակիր հումքի (մաշկ, մորթի, բուրդ, եղջյուրներ, սմբակներ են) հետ շփվելիս։ խիստ հազվադեպ են հի– վանդ մարդուց վարակվելու դեպքերը։ Ս–ի գաղտնի շրջանը մի քանի ժամից մինչե 8 օր է։ Տարբերում են Ս–ի կլինիկական 4 ձե՝ մաշկային, աղիքային, թոքային և սեպտիկ։ ՍԱՀՄ–ում, այդ թվում նաե ՀԱԱՀ–ում, Ա–ի դեպքերը եզակի են։ Մաշ– կային ձեը բնորոշվում է ախտահար– ված հատվածում յուրահատուկ կարբուն– կուլի զարգացմամբ և ընդհանուր թունա– վորման երևույթներով։ Վարակը տեղա– կայվում է մարմնի բաց մասերում, առա– վելապես ախտահարվում են վերին վեր– ջույթները, գլխի մաշկը, պարանոցը։ Գաղտնի շրջանից հետո վարակի մուտքի տեղում ի հայտ է գալիս 1–3 մմ տրամա– գծով կարմրություն կամ կապտավուն բիծ, որը մի քանի ժամ անց վերածվում
