սերել են Սիսակից։ Մեծ Հայքի թագավո– րության՝ ըսա «աշխարհների» (նահանգ– ների) վարչական բաժանումից հետււ, Ս․ ձեռք են բերել Սյունիքի «աշխարհաէ ալի» պաշտոնը, որը դարձել է նրանց տոհմա– կան իրավունքը, իսկ Սյունիքը՝ ժառան– գական տիրույթը։ Ս–ի նախարարության հաստատումը վերագրվում է Հայոց ավան– դական թագավոր Վաղարշակին, որը Ս–ին նշանակել է Մեծ Հայքի արլ․ սահմանա– գլխի կուսակալ և արքունի զորքերի հրա– մանատար։ Ս․ եղել են Մեծ Հայքի թ սգա– վորության ամենահզոր նախարարսկան տունը, համաձայն Զորանամակի՝ մարտա– դաշտ դուրս բերել 19400 հեծյալ, ըստ սա– հակյան Գահնամակի՝ զբաղեցրել առաշին գահը։ Ցուցաբերած ծառայությունների և սխրանքների համար, արքաներից Արժա– նացել են մեծամեծ պարգեների ու պա– տիվների, արտոնվել են՝ բազմել արհսթե գահույքին, կրել մարգարտյա վարսակալ, վարազագիր մատանի և ոսկյա մական, հագնել կարմիր կոշիկ։ Ս–ի իշխանա[փստ կենտրոնը հնում եղել է Ծղուկք գավառի Շաղատ գյուղաքաղաքը, 820-ական թթ–ից՝ Վայոց ձորի Եղեգիս գյուղաքաղաքը, 970-ական թթ–ից՝ Կապանը՝․ Ս–ի վաղ շրջանի պատմության ւերա– բերյալ տեղեկությունները սակավ են։ Հայտնի Է, որ Ս․ մասնակցել են Մեծ Հայ– քում քրիստոնեությունը պետ․ կրոն հըռ– չակելուն, ի թիվս այլ մեծամեծ իշխաննե– րի, Գրիգոր Լուսավորչին ուղեկցել Կե– սարիա՝ օծվելու կաթողիկոս։ Հայոէ թա– գավոր Խոսրով Բ Կոտակի գահակս լման տարիներին (330–338) Վաղինակ Սյունի իշխանը մասնակցել է Աղձնյաց ապստամբ բդեշխի դեմ արշավանքին, թագս վորի հրամանով ամուսնացել սպանված բւյ եշխի դստեր հետ և կառավարել Աղձնյաց բդեշ– խությունը։ 330-ական թթ․ վերջին զորա– վարական բարձր դիրքի է հասել ՄԼդովկ Սյունին։ Տիրան թագավորի օրոք (Տ38– 350) Փիսակ Սյունին նշանակվել է արքու– էւի․ սհՆհկասլեւու •․ ԼԼյշսկ Բ–ի (350– –368) գահակալության սկզբում Վաղինակ Սյու– նին նշանակվել է արլ․ զորքերի հրամանա– տար, Անդովկը՝ Աղձնիքի և նրա ենթակա– յության տակ գտնվող Տիգրանակերտ քա– ղաքի վերակացու։ Վաղինակի մահից հետո Անդովկը տիրացել է նաև Ս–է նա– հապետությանը։ Անդովկի կշիռն ու հե– ղինակությունը արքունիքում հատկապես մեծացել Է, երբ Արշակ P կնության է առել նրա դստերը՝ Փաոանձեմին ՝․ Անդովկ ւ վա– րել է Հռոմի հետ մերձեցման քաղաքակա– նություն։ Նրա գլխավորությամբ Տէ գրա– նակերտի կայազորը հերոսաբար ւիմա– դրել և մեծ կորուստներ է պատկառել Պարսից Շապուհ II թագավորի զորքտրին։ 364–367-ի հայ–պարսկ․ պատերազմնե– րից և Հայաստանի ռազմակալումից հետո Շապուհ II-ի զորքերը Սյունիքը ենթսրկել են ավերածության, հետապնդել և I ոտո– րել Ս–ից շատերին։ Ս․ իրենց տիրույթներում վերահաս– տատվել են շուրջ 10 տարի անց, Հայոց սպարապետ Սանվել Մամիկոնյանի խնա– մակալության տարիներին (377–384)։ Անդովկի որդի Բաբիկը, թերևս պարսից արքունիքի համաձայնությամբ, վերստա– ցել է Մյունիքը և դարձել Մամիկոնյանի զինակիցը։ Հայոց Արշակ Գ թագավորը (378–390) կնության է առել նրա դստերը, իսկ որդուն4 Դարային նշանակել սպա– րապետ։ Մեծ Հայքի 387-ի բաժանումից հետո, Դարա Սյունին Արշակ Գ–ի հետ ան– ցել է Հայաստանի հռոմ․ հատվածը, սպան– վել Խոսրով Գ–ի դեմ կռիվներից մեկում։ Ս–ի կալվածները գտնվել են Հայաստանի պարսկ․ մասում։ Վաղինակ և Վասակ Ս․ օժանդակել են Մեսրոպ Մաշտոցին՝ Սյունիքում հեթանոսության մնացուկնե– րի դեմ պայքարում և այնտեղ նոր դըպ– րոցներ հիմնելու գործում։ Արշակունինե– րի Հայոց թագավորության անկումից (428) հետո, Ս․ նշանակալի դեր են խաղացել Մարզպանական Հայաստանի քաղ․ կյան– քում։ 430–440-ական թթ․ Վասակ Սյունին նշանակվել է նախ Վրաց, ապա՝ Հայոց մարզպան։ Հավանաբար այդ ժամանակ էլ Ս–ի վրա դրվել է կովկասյան լեռնանցք– ների պաշտպանությունը, որի շնորհիվ նրանց ազդեցությունն ու հեղինակությու– նը մեծապես աճել է ոչ միայն Անդրկով– կասում, այլև կովկասյան լեռնականների և հոների մեջ։ Վասակին հաջորդած Վա– րազվաղան և Գդեհոն իշխանները վարել են պարսկ․ արքունիքի հետ մերձեցման քաղաքականություն։ Վահանանց պատե– րազմի (481–484) Ժամանակ ապստամբ– ները ձերբակալել և մահապատժի են են– թարկել Գդեհոնին։ Վահան Սյունի իշ– խանի նախաձեռնությամբ 571-ին Սյունի– քը հանվել է Մարզպանական Հայաստա– նից և մտցվել Ատրպատականի մեջ՝ վար– չականորեն ենթարկվելով Փայտակարա– նին։ VII դ․ սկզբին Պարսից դեմ Հերակ– լիոս (610–641) կայսեր արշավանքնե– րի ժամանակ Սյունյաց իշխանուհի Բյու– րեղը օգնել է բյուզ․ զորքերին։ Ս–ի մի զորամաս Գրիգոր իշխանի գլխավորու– թյամբ, մարտնչել է Պարսկաստան ներ– խուժած արաբ, բանակի դեմ։ VII դ․ կե– սին Ս․ համառ դիմադրություն են ցույց տվել Հայաստան ներխուժած բյուզ․ և արաբ, զորաբանակներին; Արաբ, տիրապետության և նախարար․ հողատիրության քայքայման պայմաննե– րում՝ VIII դ․ սկզբին Ս–ի իշխանությունը տրոհվել է մի քանի գահակալ իշխանու– թյունների։ Սյունիքի մեծ մասում իշխող գահերեց Վասակի իշխանությունը 821-ին ենթարկվել է արաբ, զորքերի հարձակ– մանը։ Խուրամյան շարժման առաջնորդ Բաբեկի օգնությամբ Ս․ իրենց հողերն ազատագրել են արաբներից, սակայն ընկել Բաբեկի գերիշխանության տակ։ Վասակի մահից հետո, նրա ավագ որդի Փիլիպպեն, ստանալով կալվածքների մեծ մասը, դարձել է գահերեց իշխան, իսկ կրտսերը՝ Սահակը, տիրելով Գեղամա լճի ավազանին, հիմք է դրել «Հայկազուն» անունով հայտնի գահակալ իշխանու– թյանը։ IX դ․ Ս–ի գահակալ իշխանություն– ների թիվը հասել է հինգի։ Բաբեկի գեր– իշխանությունից ազատագրվելու Ս–ի փոր– ձերը առիթ են դարձել Բաղքի և Գեղար– քունիքի ավերմանը։ ․ Գեղարքունիքի գա– հակալ իշխան Սահակը զոհվել է արաբ․ Հոլ ոստիկանի դեմ 831–832-ի ապստամ– բության ժամանակ։ Դրանից հետո Գե– ղարքունիքի Ս․ վարել են հայ Բագրատու– նիներին դաշնակցելու և մերձենալու քա– ղաքականություն՝ խնամիանալով նրանց հետ։ 853-ի գարնանը Վայոց ձորի Ս–ի գահերեց իշխանությունն ենթարկվել է արաբ, զորավար Բուղայի զորքերի աս– պատակությանը։ Գերի ընկած Վասակ Իշխանիկ և Աշոտ Ս․ շղթայակապ ուղարկ– վել են նախ Դվին, ապա՝ Սամառա։ Սա– կայն շուտով ազատվել և վերադարձել են Սյունիք, զբաղվել իրենց ավերված տի– րույթների վերականգնմամբ։ Գեղարքու– նիքի գահակալ իշխան Վասակ Գաբուռը գահերեցության իրավունքը զիջել է Վա– սակ Իշխանիկին։ Ս․ օժանդակել են Բագրատունյաց թա– գավորության հիմնադիր Աշոտ Ա–ին Հա– յոց թագավոր հռչակելու, ճանաչել նրա գերագույն իրավունքը նաև Սյունիքի նը– կատմամբ։tX դ․ սկզբին գահերեց Ս․ պայքարել են Նախճավան գավառն իրենց տիրույթներին միացնելու համար, 903-ին անգամ ապստամբել Հայոց Սմբատ Ա (890–914) թագավորի դեմ։ Վերջինս 905-ից հետո Նախճավանը հանձնել է Ս–ին։ 909–910-ին Ս․ ենթարկվել են Ատըր– պատականի ամիրա Ցուսուփի արշավան– քին և կորցրել Երնջակ գավառը, որը հա– ջողվել է վերադարձնել միայն Գագիկ Ա Բագրատունու (989–1020) օգնությամբ։ Աշոտ Բ Երկաթի գահակալման տարինե– րին (914–928) Գեղարքունիքի գահակալ իշխանությունը վերացվել Է, Գեղամա լճի ավազանը միացվել Բագրատունինե– րի տիրույթներին։ IX դ․ վերջին և X դ․ Ս․ ծավալել են շինարար, գործունեություն, կառուցել են Սևանա կղզու եկեղեցիները, Ահերմոնի վանքը, Գնդեվանքը, 906-ին կատարել Տաթևի վանքի նավակատիքը ևն։ X ղ․ կեսին Վասակ Սյունի գահերեց իշխանը Ատրպատականի ամիրայության օգնությամբ փորձել է Շադդադյաններից գրավել Դվինը, սակայն պարտվել Է, որից հետո Վայոց ձորի գահերեց Ս–ի քաղ․ ազդեցությունը թուլացել է Սյունիքում։ 970–980-ական թթ․ գահերեցությունն ան– ցնլ է 8աղք[ւ գահակալ Սմբատին (տես Սմըաւո Ա), որն օգտվելով Բագրատունյաց Հայոց թագավորության ժամանակավոր թուլացումից՝ 987-ին Սյունիքը հռչակել է առանձին թագավորություն (տես Սյու– նիքի թագավորություն), թեև 988-ին նա վերստին ճանաչել է Բագրատունիների գերիշխանությունը։ Վասակ Ա–ի (998– 1040) և Սմբատ Բ Աշոտյանի (1040–44) գահակալման տարիներին Սյունիքն ապ– րել է տնտ․ վերելք։ Գրիգոր Ա Աշոտյանի օրոք (1044–84) Ս–ի թագավորությունն ենթարկվել է սելջուկյան թուրքերի ավերիչ հարձակումներին և կորցրել որոշ սահմա– նային գավառներ։ X–XI դդ․ Ս․ մասնակ– ցել են համահայկ․ խնդիրների․ Վասակ թագավորը մասնակցել է Հայոց թագա– վոր Գագիկ Ա–ի Փառիսոսյան արշավան– քին (1003), իսկ Սմբատ Բ Աշոտյանը ռազմ, օգնություն ցույց տվել Տաշիր–Զորագետի թագավոր Դավիթ Անհողինին՝ ետ մղե– լու Դվինի ամիրա Աբու–լ Ասվարի հարձա– կումը (1040)։ Գրիգոր Ա Աշոտյանի մահով (1084) Ս–ի թագավորական ճյուղը սպառվել Է, Սյու– նիքի գահն անցել Արցախի իշխանական ընտանիքներից սերած Սենեքերիմին։ Դը– բանից հետո Ս–ի պահպանված շառավիղ–
