նից, առկա են նաև համաիրանական ար– մատներ, ինչպես և արաբ․, ուզբեկ, և ռուս, փոխառություններ։ Առաշին գրա– կան հուշարձանները IX դարից են։ Այ– բուբենը եղել է նախ արաբագիր, 1930– 1940-ին՝ լաւոինագիր, 1940-ից՝ ռուսա– գիր (39 աառ)։ Գրկ․ Расторгуева В․ С․, Опыт срав– нительного изучения таджикских говоров, М․, 1964; Керимова А․ А․, Таджикский язык, в кн․։ Языки народов СССР, т․ 1, М․, 1966․ Հt․Պեւորոսյան
ՏԱՋԻԿՆԵՐ (ինքնանվանումը՝ թ ո շ ի կ), ազգ, Տաշիկ․ ՍՍՀ հիմնական բնակչու– թյունը։ Ընղհանուր թիվը աշխարհում՝ 5․950 հզ․ (1978), ՍՍՀՄ–ում՝ 2․898 եզ․ (1979), որից Տաշիկ․ ՍՍՀ–ում՝ 2․237 հզ․, Ուզբեկ․ ՍՍՀ–ում՝ 595 հզ․, Կիրգիզ․ ՍՍՀ–ում՝ 23 հզ․։ Ավելի քան 3 մլն Տ․ ապ– րում են Աֆղանստանում (1978)։ Տ–ի առավելագույն մասը խոսում է տաջիկե– րեն, որը պատկանում է հնդեվրոպ․ լեզ– վաընտանիքի արմ–իրան․ խմբին, մերձ– պամիրյան ժողովուրդներն ու յագնոբցի– ները խոսում են նույն լեզվաընտանիքի արեելաիրանական խմբի յուրահատուկ լեզուներով ու բարբառներով։ Հավատաց– յալները մահմեդականներ են (հիմնակա– նում սուննի, մասամբ՝ շիա, մերձպամիր– յան Տ․՝ իսմաիլական)։ Մ․ թ․ ա․ II հազարամյակի վերշին, 1-ի սկզբին եվրասիական տափաստաններից եկած իրանալեզու ցեղերը բնակություն են հաստատել Միշին Ասիայում և միա– խառնվել ուշ բրոնզի դարաշրշանի տեղա– բնիկ ցեղերին։ Միշին Ասիայի հիմնական բնակչությունը դարձել է իրանալեզու։ Տ․ ձևավորվել է Հին Բակտրիայի, Սող– դիանայի տարածքներում, Ֆերգանայի հովտում և ներկայիս Միշին Ասիայից հվ․ ընկած շրշաններում։ Ըստ լեզվաբան, տվյալների՝ սողդերի հետնորդները հա– մարվում են յագնոբցիները։ Մերձպամիր– յան Տ–ի ձևավորման մեջ կարևոր դեր են խաղացել սակերի ցեղերը։ Մ․ թ․ ա․ II դ․ քԿսկտրիա են թափանցել թոխարները, որոնց կազմի մեջ մտել են նաև սակեր։ Սակա–թոխարների մի ճյուղը՝ քուշանները ստեղծել են հզոր Քուշանական թագավո– րությունը, որի թուլացման հետևանքով IV-V դդ․ Միշին Ասիա են ներխուժել հեփ– թաղները։ VI դ․ Թյուրքական խաքանու– թյան ստեղծմամբ ուժեղացել է թյուրք, ցեղերի ներթափանցումը։ Արաբ, նվաճում– ների ժամանակ (VIII դ․) այժմյան Տաշիկ․ ՍՍՀ–ի տարածքում առաշացել են սողդիա– նական (հս–ում), ֆերգանական (հս– արլ–ում) և թոխարական (հվ–ում) էթնի– կական շրշանները, որոնց բնակչությունը հարյուրամյակներ շարունակ պահպանել է մշակութային և կենցաղային որոշ առանձնահատկություններ։ Տեղական իրանալեզու բնակչության մեջ ներթա– փանցել են եկվոր, այդ թվում՝ թյուրքա– լեզու խմբերը, որոնք որոշակի դեր են ունեցել Տ–ի էթնոգենեզում։ IX–X դդ․, Սամանյանների պետության ստեղծմանը զուգահեռ, ավարտվել է նաև Տ–ի էթնիկ, միշուկի ձևավորումը։ Տիրապետող դար– ձած տաշիկ, լեզվով զարգացել են մշակույ– թըն ու գիտությունը, ստեղծվել է հարուստ գրականություն։tXtդ․ վերշից Միշին Ասիայում քաղ․ գերակշռությունն անցել է թյուրքալեզու ժողովուրդներին, թյուրք․, իսկ հետագայում նաև մոնղոլ, ցեղերը թավւանցել են նստակյաց Տ–ի բնակու– թյան վայրերը, սկսվել է Տ–ի թյուրքացման բազմադարյան ընթացքը։ Սէակայն տա– շիկ․ լեզուն ոչ միայն պահպանվել, այլև դարձել է տիրապետող, թյոէրք․ կառավա– րողների պետ․ լեզուն։ 1868-ին Տ–ով բնակեցված տարածքի հս․ շրշանները մտան Ռուսաստանի կազմի մեշ, իսկ հվ․ շրշանները մնացին Բուխա– րայի ֆեոդ, ամիրայության տիրապետու– թյան տակ։ Տ–ի հիմնական զբաղմունքը ոռոգովի հողագործությունն էր և այգեգործությու– նը։ Անասնապահությունը կրում էր օժան– դակ բնույթ։ Զարգացած էին արհեստնե– րը (այդ թվում՝ գեղարվեստական)։ 1917-ի Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո Տ–ի կյանքում կատարվեցին արմատական փոփոխություններ։ Սոցիալիստ, շինարա– րության հետևանքով Տաջիկստանը դար– ձավ զարգացած արդյունաբերություն, գյուղատնտեսություն և բարձր մշակույթ ունեցող հանրապետություն։ Սոցիալիստ, վերակառուցման ընթաց– քում Տ․ ՍՍՀՄ–ում կազմավորվեցին իբրև սոցիալիստ, ազգ․։ Պատմության, տնտե– սության և մշակույթի մասին տես նաե Տաջիկական Սովետական Սոցիաչիստա– կան Հանրապետություն հոդվածում։ Գրկ․ Народы Средней Азии и Казахстана, т․ 1, М․, 1962; История таджикского народа, т․ 1–3, М․, 1963–65; Гафуров Б․ Г․, Таджики, М․, 1972? ЛихвинскийБ․ А․, Древние кочевники «Крыши мира», М․, 1972․
ՏԱՋԻԿՍՏԱՆԻ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ Վ․ Ի․ Լենինի անվան (1957-ից), հիմն․ է 1948-ին, Դուշանբեում։ Ունի (1982) մե– խանիկա–մաթեմատ․, ֆիզիկայի, քիմիա– յի, երկրաբանության, կենսաբանության, իրավաբանական, պատմության, տնտե– սագիտ․, տաշ․ բանասիրության, ռուս, լեզվի և գրականության, արևելյան լեզու– ների (պարսկ․, արաբ․) ֆակուլտետներ, երեկոյան, հեռակա և նախապատրաստա– կան բաժանմունքներ, ասպիրանտուրա (ուսուցումը տաշ․ և ռուս, լեզուներով), 68 ամբիոն, 3 պրոբլեմային լաբորատո– րիա, բուսաբանական այգի, հաշվողական լաբորատորիա, ԴՀ սեկտոր, գրադարան (մոտ․ 700 հզ․ գիրք)։ Սովորել է շուրշ 12 հզ․ ուսանող (1980)։ Տ․ հ․ հրատարա– կում է «Դիտական տեղեկագիր» (1952-ից) հանդեսը։ Համալսարանն իր գոյության ընթացքում տվել է ավելի քան 20 հզ․ մաս– նագետ (1982)։ ՏԱՌ, 1․ գրային նշան, տպատառ, 2․ գրույթ կամ այբուբենի միավոր։ Սովորական տեքստում Տ․ նշանագրում է ոչ թե հնչյու– նը, այլ հնչույթը, ավելի ճիշտ՝ գրված բառի տառային մասնատումը իդեալա– կան դեպքում կարող է համընկնել հնչող համապատասխան բառի հնչույթայիս մաս– նատմանը։ Փաստորեն այդպիսի համընկ– նում համարյա չի պատահում։ Երբեմն մեկ հնչույթը արտահայտվում է մի քանի տառով (գերմ․, ֆրանս․՝ շ, չ) կամ մի քանի հնչույթներ արտահայտվում են մեկ տառով (հայերեն՝ ո, ե)։ Որոշակի տառա– կասրսկցության կամ երկգրի մեջ Տ․ կա– րող է չունենալ հնչյունական համարժե– քություն․ գերմ–ում, օրինակ q S․, որը կարող է հանդիպել միայն գս տառակա– պակցության մեշ, իսկ ռուս–ում b S․, որը ընդհանրապես աոանձին հնչյունական արժեք չունի։
ՏԱՌԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ, որևէ լեզվի բա– ռերի արտասանության գրանցումը մեկ այլ լեզվի այբուբենով կամ ընդունված պայմանական նշաններով։ Տարբերում են գիտական և գործնական Տ․։ Առաջինն իր բնույթով միջազգային է և կիրառվում է գիտական ամսագրերում, գրքերում, իսկ երկրորդը՝ ազգային է, այսինքն՝ հիմնված է տվյալ լեզվի այբուբենի վրա, առանց լրացուցիչ նշանների կամ նոր տառերի օգ– տագործման․ գործածվում է գեղարվես– տական գրքերում, լրագրերում, ամսա– գրերում այլ լեզուների անձնանունների, տեղանունների և չթարգմանվող իրակու– թյունների (ռեալիա) տառադարձման հա– մար։ Գիտական Տ․ լինում է՝ 1․ հնչյունային կամ նեղ, որի դեպքում տրվում է բառի ըստ հնարավորին ճշգրիտ արտասանությունը, ընդ որում նշվում են շեշտը և հնչույթների դիրքային տարբերությունները, և 2․ հըն– չույթային կամ լայն, որով տրվում է բառի հնչույթային կազմը։ Հնչյունային Տ․ նըշ– վում է քառակուսի, հնչույթայինը՝ շեղ փակագծերով։ Հնչյունային Տ–յամբ ատ– յան բառը կունենա at‘yan, հնչույթային Տ–յամբ՝ atyan տեսքը։ Սովորաբար Տ–յան հիմքում ընկած է որևէ տարածված լեզվի, ավելի հաճախ՝ լատ․ այբուբենը։ Հայերենի գիտ․ Տ–յան համակարգը մշակել է Հ․ Հյուբշմանը՝ լատ․, այբուբենի հիման վրա, դիակրիտիկ նշանների հավելումով, այնուհետև այն կատարելագործել են Ա․ Մեյեն և է․ Բեն– վենիստը [Հյուբշման–Մեյե–Բենվենիս– տի (ՀՄԲ) համակարգ]։ Համեմատաբար քիչ կիրառություն է ստացել Միշազգային հնչյունաբանական CJ 3 •э и-ч Я ? £ CS1 3 _ а <2 gS 3 & 3 gS 3 & 3 А д л CJ W ․гг
- £․ в
3 Տ SJ у ! •SL« յ a ft 2 fc> э E5f £ в V 3 V Հ* ե a V 3 Ь л Աա a a ej У ․ j Բբ b b Նն ո ո ԴԳ g 8 Շշ Տ J • Դդ d d Ոռ о o(vo) Եե e e(ye) Չչ с* tsh Զզ z z Պպ Р P էէ e e Զշ J d} ԸԸ Э 0 Ռռ г г Թթ fi th Սս Տ s ԺԺ z z ՎՎ V V ԻԻ i i Տա t t Կ 1 1 Րր г г Իխ X x; Ցց с ths Ծծ с ts Ուու U u Կկ k k Փփ р‘ ph Հհ h h Քք к* kh Ձձ j dz ե – ev(jev) Ղղ 4 У Օօ 0 0 ճճ 6 tf Ֆֆ f f Մմ m m Իւ W –
