Ֆ․ է–ի հիմնական օրինաչափություն– ներն են․ առաքված էլեկտրոնների քանա– կը համեմատական է ճառագայթման ին– տենսիվությանը, յուրաքանչյուր նյութի համար մակերևույթի որոշակի վիճակի և T=0K դեպքում գոյություն ունի ա0 նվա– զագույն հաճախականություն՝ շեմ, որից ցածր Ֆ․ է․ տեղի չի ունենում, ֆոտոէլեկ– տրոնների առավելագույն կինետիկ էներ– գիան գծայկորեն աճում է ճառագայթման հաճախականության մեծացմանը զուգըն– թաց և կախված չէ ճառագայթման ինտեն– սիվությունից։ Ֆ․ է–ի քանակական բնու– թագիրը У քվանտային ելքն է, որը հավասար է մակերևույթին ընկնող մեկ ֆոտոյին համապատասխանող ֆո– տոէլեկտրոէւների թվին։ Մետաղներից Ֆ․ Է․ հնարավոր է այն դեպքում, երբ ֆոտոնի հ՜ա Էներգիան (fr-ը Պչանկ^ւ հաստատունն Է, co-ն՝ ճառա– գայթման հաճախականությունը) մեծ է մետաղի եԼքի աշխատանքից։ Կիսահա– ղորդիչներում և դիէլեկտրիկներում Ֆ․ է–ի շեմը որոշվում է հօօ=ճ<£+% բանա– ձևով, որտեղ Д^-ը արգելված գոտու լայ– նությունն է, х-ն՝ էլեկտրոնի խնամակ– ցությունը (հաղորդականության էլեկ– տրոնների համար պոտենցիալ արգել– քի բարձրությունը)։
ՖՈՏՈԷԼԵՄ՛ԵՆՏ, էլեկտրոնային սարք, որում օպտիկական ճառագայթման էներ– գիայի կլանման հետևանքով մակածվում է էլշու (ֆոաոէլեկտրաշարժ ուժ) կամ էլեկ– տրական հոսանք (ֆոտոհոսանք)։ Գոր– ծողությունը հիմնված է ֆոտոէչեկտրոնա– յին էմիսիէսյի կամ ներքին ֆոտոէֆեկտի վրա։ Առաշին դեպքում Ֆ․ վակուումաց– ված կամ գազալցված ապակե անոթ է, որում տեղավորված են ֆոտոկաթոդը և անոդը։ Ֆոտոկաթոդի վրա ընկնող լու– սային հոսքն առաջ է բերում ֆոտոէլեկ– տրոնային էմիսիա կաթոդի մակերևույ– թից։ Անոպային լարման ազդեցությամբ էւեկտրոնները շարժվում են դեպի անոդ, և արտաքին շղթայում ստեղծվում է էլեկ– տրական հոսանք։ Գազալցված Ֆ–ում ֆո– տոհոսանքը խիստ աճում է գազի իոնաց– ման և ոչ ինքնուրույն հեղեղային էչեկ– տրական պարպման շնորհիվ։ Ներքին ֆոտոէֆեկտի վրա հիմնված Ֆ․ կիսահա– ղորդչային սարք է, որում ֆոտոնների կլանման հետևանքով կիսահաղորդիչում ավելանում է ազատ հոսանքակիրների թիվը։ Ֆ․ կիրառում են ավտոմատիկայում, հեռուստամեխանիկայում, կինո–լուսա– նկարչակաս տեխնիկայում, տիեզերական ապարատների էլեկտրասնուցման սար– քերում, նավավարական ապարատուրա– յում, ռադիոկայանների սնուցման հար– մարանքներում։ Մ․ Լորիկ յան
ՖՈՏՈԷՄՈՒԼՍԻԱ ՄԻՋՈՒԿԱՅԻՆ, լիցքա– վորված մասնիկների չկառավարվող հետ– քային դետեկտոր, որն օգտագործվում է միջուկի, տարրական մասնիկների, տիե– զերական ճառագայթների ֆիզիկայի հե– տազոտություններում, միջուկային ճա– ռագայթաչափության մեջ։ Միջուկային ֆոտոէմուլաիայի մեթոդի հիմքում ընկած է շարժվող մասնիկի՝ արծաթի հալոգե– նիդների Բյուրեղները քայքայելու հատ– կությունը։ Հայտածելուց հետո արծաթի սև հատիկների շարքերը ժելատինի թա– փանցիկ ֆոնի վրա տեսանելի են դարձ– նում մասնիկների հետքերը։ 60-ական թթ․ բշտիկային խցիկներն սկսել են դուրս մղել միջուկային ֆոտո– էմուլսիայի մեթոդը, սակայն 10~15– 10~12 վրկ կյանքի տևողությամբ նոր կարճակ– յաց մասնիկների ուսումնասիրման ան– հրաժեշտությունը կրկին խթանել է այս մեթոդի կիրառումը։ Ն․ Մարութրսն
ՖՈՏՈԷՖԵԿՏ, էլեկտրամագնիսական ճա– ռագայթման (ֆոտոնների) կլանման հե– տևանքով նյութից էլեկտրոնների առաք– ման երևույթ։ Հայտնաբերել է Հ․ Հերցը, 1887-ին։ Ֆ․ մանրամասն հետազոտվել է սկսած 1888-ից՝ Ա․ Գ․ Ստոլետովի և այ– լոց աշխատանքներում։ Ֆ–ի օրենքների առաջին տեսական բացատրությունը տվել է Ա․ էյնշտեյնը, 1905-ին՝ նախքան քվան– տային մեխանիկայի ստեղծումը։ Ֆ․ կոչ– վում է արտաքին (ֆոտոէւեկտրոնա– յին էմիսիա), եթե առաքվող էլեկտրոն– ները դուրս են գալիս տվյալ նյութից վա– կուում կամ այլ միջավայր։ Իսկ եթե դը– րանք մնում են նյութի մեջ, առաջ բերե– լով միայն նյութի էլեկտրոնների էներգիա– կան վիճակների վերաբաշխում, երևույթը կոչվում է ներքին Ֆ․։ Միջուկների նուկչոնների վերաբաշխումը կամ առա– քումը ֆոտոնների կլանման հետևանքով կոչվում է միջ ու կային Ֆ․ (տես Ֆոտոմիջուկային ռեակցիաներ)։ Ֆ–ի դեպքում էներգիայի պահպանման օրենքն արտահայտվում է էյնշտեյնի առնչությամբ՝ E=frco–£i, որտեղ E-ն էլեկտրոնի կինետիկ էներգիան է, frco-ն՝ հաճախականության ֆոտոնի էներգիան (tT-ը Պւանկի հաստատունն է), £ւ–ն՝ նյու– թի ատոմի իոնացման էներգիան կամ տվյալ նյութի էլեկտրոնի կքի աշխա– տանքը։ frco< 81 դեպքում Ֆ․ հնարավոր չէ։ frcO<£i դեպքում Ֆ–ի հավանականությունը (կամ о էֆեկտիվ Լայնական կտրվածքը) սկսում է աճել, հասնելով առավելագույն արժեքների, երբ tTco-ն հավասարվում է նյութի աաոմների ամենախոր թաղանթնե– րի էլեկտրոնների կապի էներգիաներին։ Երբ frco-ն անցնում է K-էլեկտրոնների կա– պի էներգիայից, cr-ն սկսում է նվազել a~(tToo)՜7/2 օրենքով։ Ավելի մեծ էներ– գիաների դեպքում ֆոտոնները նյութում կլանվում են հիմնականում Քոմփթոնի էֆեկտի և զույգի առաջացման հետևան– քով։ Նյութի Z ատոմային համարի մեծաց– մանը զուգընթաց a-ն արագ աճում է Z5 օրենքով։ Ուսումնասիրվում է ոչ գծային օպտիկա– յի նոր երևույթ՝ երկֆոտոն և բազմաֆո– տոն Ֆ․, որի ժամանակ ֆոտոէլեկտրոն է առաքվում երկու և ավելի ֆոտոնների միաժամանակյա կլանման հետևանքով։ Կ․ Իացիրրսն
ՖՈՏՈԼԻձ (< ֆոտո․․․ և հուն․ Xtkng – քայքայում, տարրալուծում), նյութի մո– լեկուլի տարրալուծումը կլանված լույսի ազդեցության տակ։ Այդ տարրալուծումից կարող են առաջանալ ատոմների Փոքր թվով մոլեկուլներ, ազատ ռադիկալներ կամ ատոմներ (ֆոտոդիսոցում)․ դրական և բացասական իոններ (ֆոտոիոնացում)։ Տես նաև Լուսաքիմիա։
ՖՈՏՈԼՏՈՒՄԻՆԵՍՑԵՆՑՈՒՍ՝, ԱՈէմինես– ցենցում լուսային ճառագայթման ազդե– ցությամբ։ Ֆ–ման պարզագույն դեպքը աաոմսյին գոլորշիների ռեզոնանսային ճառագայթումն է, երբ առաքվող էլեկտրա– մագնիսական ճառագայթման հաճախա– կանությունը հավասար է գրգռող ճառա– գայթման հաճախականությանը։ Մոլե– կուլնէրի և այլ բարդ համակարգերի Ֆ–մաէ ժամանակ ճառագայթումը Ստոքսի կանո ի համաձայն ունի ավելի փոքր հա– ճախականություն, քան գրգռող ճառա– գայթւ ւմը։ Ֆ․ բնութագրելու համար օգտվում են Ֆ–ման քվանտային ելքի (առաքված և կլանւ|ած ֆոտոնների թվի հարաբերու– թյան) հասկացությունից։ Ըստ Մ․ Վավի– 1ովի օրենքի, Ֆ–ման քվանտային ելքը կախված չէ գրգռող լույսի ալիքի երկա– րությունից սպեկտրի լայն տիրույթում և նվազւււմ է ճառագայթման սպեկտրի տի– րույթ] ււմ ընկած ալիքների երկարություն– ների դեպքում (հակաստոքսյան ճառա– գայթւււմ)։ Ա, Խանբեկյան
ՖՈՏՈԾՆ ՈՒՄ ՄԱՍՆԻԿՆԵՐԻ, մեկ կամ մեկի( ավելի տարրական մասնիկների առաջացումը ատոմի միջուկի կամ տարրա– կան մասնիկի հետ ֆոտոնի փոխազդեցու– թյան ժամանակ։ Եթե ֆոտոնը փոխազ– դում է միջուկի հետ, ինչպես մի միասնա– կան համակարգի հետ, և փոխազդեցու– թյան ժամանակ միջուկը կառուցվածքային փոփոխություն չի կրում, ապա այդպիսի պրոցեսը կոչվում էկոհերենտ ֆո– տո ծ ն ու մ։ Իսկ երբ ֆոտոնը փոխազ– դում է միջուկի մեկ առանձին նուկլոնի կամ նուկլոնների խմբավորման հետ, և միջուկում տեղի է ունենում կառուցված– քային որևէ փոփոխություն (տրոհում, գրգռում), ապա պրոցեսը կոչվում է ոչ կոհհրենտ ֆոտոծնում։ ժամանակակից հզորագույն արագացու– ցիչներում, այդ թվում նաև Երևանի էլեկ– տրոնային արագացուցիչում, ստացվում են բարձի էներգիայի, մեծ ինտենսիվության և բևկռացման բարձր աստիճանով ֆոտո– նային փնջեր։ Ս․ Փիչիւցոսյան
ՖՈՏՈԿԱԹՈԴ, ֆոտոէլեկտրոնային էչեկ– տրավակուումային սարքի էլեկտրոդ, որն էլեկտրոններ է առաքում լույսի կամ օպ– տիկական այլ ճառագայթման ազդեցու– թյամբ (տես Ֆոտոէչեկտրոնային էմի– սիա)։ Ֆ․ որոշակի օպտիկական հատկու– թյուններով բարակ (200–1500 A-ից մինչև 1 – 1,) միկրոն) թաղանթ է, որը հատուկ տեխէ ոլոգիայով նստեցվում է ապակե կամ մետաղե հարթակի վրա։ Տարբե– րում են անթափանցիկ և կիսաթա– փանցիկ Ֆ–ներ։ Առավել տարածված են անտիմոնացեզիումային, բազմահիմնա– յին, բիսմութ–արծաթ–թթվածին–ցեզիու– մայիէւ Ֆ–ները։ Բարձր զգայունությամբ են բնութագրվում գալիումի արսենիդե և Էլեկտրոնային բացասական խնամակցու– թյամբ այլ Ֆ–ները։ Ուլտրամանուշակա– գույն տիրույթի համար օգտագործվում են իււչպես վերոհիշյալ կաթոդները (մո– տակա տիրույթ), այնպես էլ ցեզիումի և ռուբքդիումի տելուրիդները, հալոգենա– յին ւ էացություններն ու մաքուր մետաղ– ները (X< 290 նմ տիրույթ)։ Ֆ․, որպես մուտքի հանգույց, կիրառվում է ֆոտո–
