սեր, որոնք ֆոտոպերիոդիկ զգայնու– թյուն չունեն, ցերեկվա տևողությունը չի ազդում ծաղկման ժամկետների վրա (հնդկացորեն, արևածաղիկ, բակլա ևն)։ Գոյություն ունեն նաև կարճ–երկարօրյա և երկար–կարճօրյա բույսեր։ Առաջիններն արագորեն ծաղկում են սկզբում կարճ, ապա երկար օրվա ընթացքում, իսկ երկ– րորդները՝ հակառակը։ Բույսերի ֆոտո– պերիոդիկ զգայնությունն իրականաց– վում է պիգմենաային համակարգերի ֆի– տոհորմոնների միջոցով։ Ֆ․ բնորհշ է նաև կենդանիներին (մի– ջատներ, ձկներ, թռչուններ ևն), ձևավոր– վում է ժառանգականորեն, կապված է կենսո․ ռիթմերի հետ և վերահսկում է զուգավորման շրջանը, բեղմնավորու– թյունը, մազափոխությունը, ձմռան քունը, չուն ևն։ վ․ Դավթյան
ՖՈՏՈՊԼԱՍՏԻԿՈՒԹՅԱՆ ԵՐԵՎՈՒՅԹ, ֆոտոճկունության երևույթ, բյուրեղների դարձելի ամրապնդումը լույ– սի ազդեցությամբ։ Հայտնաբերել են Ցոլ․ Օսիէցյանը և սովետական գիտնա– կան Ի․ Բ․ Սավչենկոն, 1968-ին։ Ֆ․ ե․ դիտ– վում է A11 և JIV խմբի գործնականորեն բոլոր կիսահաղորդիչներում։ Փորձարա– րական տվյալները հիմք են տալիս են– թադրելու, որ Ֆ․ ե․ բնորոշ է կիսահաղորդ– չային բոլոր նյութերին։ Բյուրեղների ամ– րապնդումը կապված է լույսի ազդեցու– թյամբ կիսահաղորդիչի էլեկտրոնային ենթահամակարգի գրգռման հետևանքով դիսլոկացիաների շարժման պայմանների փոփոխության հետ։ էլեկտր ոն–խոռո չա– յին զույգերի առաջացումը կարող է խոչ– ընդոտել դիսլոկացիաների շարժմանը ինչպես լույսի ազդեցությամբ բյուրեղում «երկարակյաց» ֆոտոարգելակիչների առաջացման հաշվին, այնպես էլ դիս– լոկացիաների էլեկտրական լիցքի փո– փոխության հետևանքով։ Դեֆորմացիա– յի պայմանների փոփոխությունը կարող է հանգեցնել երևույթի նշանի փոփոխու– թյան, այսինքն՝ լույսի ազդեցությամբ բյուրեղի թուլացման (բացասական Ֆ․ ե․)։ Ֆ․ ե․ լայնորեն կիրառվում է կիսա– հաղորդչային սարքերի, ինչպես նաև օպ– տիկական քվանտային գեներատորների համար օպտիկական «լուսամուտների» պատրաստման տեխնոլոգիայում։ Գրկ․ О с и п ь я н К)․ А․, Савченко И․ Б․, Экспериментальное наблюдение влия– ния света(․ на пластическую деформацию суль– фида кадмия, «Письма в журнал экспери– ментальной и теоретической физики», т․ 7, в․ 4, 1968; Варданян Р․ А․, Крав– ченко В․ Я․, Осипьян Ю․ А․, К воп– росу о механизме фотопластического эффек– та, նույն տեղում, т․ 40, в․ 6, 1984․
ՖՈՏՈՍԻՆԹԵ& (< ֆոտո․․․ և հուն․ ai3v- deaig – միացում, համադրում), անօրգ․ նյութերից (գլխավորապես C02 և H20) օրգ․ նյութերի սինթեզ, որն իրականաց– նում ЬЦ բարձրակարգ բույսերը, ջրիմուռ– ները և որոշ մանրէներ՝ քչորոֆիւքւ և այլ ֆոտոսինթեզող պիգմենտների կլանած լույսի էներգիայի հաշվին։ Երկրագնդի բուսականությունը տարեկան յուրացնոմ է մոտ 200 մլրդ т С02, սինթեզում 100 մլրդ m նյութ, պահեստավորում 3-1021 շ էներ– գիա, արտազատում 145 մլրդ ա 02 և այս– պիսով ապահովում կյանքը Երկրի վրա։ Ֆ–ի առաջին ուսումնասիրությունները կատարել են անգլ․ գիտնական Ջ․ Պրիստ– լին, շվեյց․ ժ․ Աենեբյեն, Ն․ Սոսյուրը և ուրիշներ։ XIX դ․ 2-րդ կեսին Կ․ Տիմիրյա– զեը ապացուցեց, որ լույսի էներգիան կլանվում է քլորոֆիլի կողմից։ XX դ․ կե– սերին Ֆ–ի նուրբ մեխանիզմների բացա– հայտմանը նպաստեց կենսբ․ հետազո– տությունների նոր մեթոդների ստեղծումը։ Կենդանի էակները բաժանվում են ինք– նասուն օրգանիզմների և տարասուն օր– գանիզմների։ Ինքնասունները սնվում են անօրգ․ նյութերով՝ լույսի էներգիայի մի– ջոցով դրանք փոխակերպելով էներգիա– յով հարուստ օրգ․ նյութերի, որոնք տա– րասունների գոյության աղբյուրն են։ Ֆ–ի ժամանակ արևի էներգիան քիմ․ էներգիայի ձևով կուտակվում է СОз-ի և ջրի մոլեկուլներից առաջացած միացու– թյուններում, հետևյալ գումարային ռեակ– ցիայով․ 6C03+12H20 E2ESLfflHteV C6H12Oe+ քլորոֆիլ + 602+6Н20+2815,68 կչ։ Կանաչ բույսերի ֆոտոսինթեզող հիմքը քւորոպւաստներն են։ Ջրիմուռների մեծ մասին հատուկ են քրոմատոֆոբները, մանրէներին, կապտականաչ ջրիմուռնե– րին՝ բակտերիաքլորոֆիլ և բակտերիա– վիրիդին պիգմենտներ պարունակող տի– լակոիդները։ Ֆ–ի պրոցեսում լույսի ան– միջական կլանողը քլորոֆիլ а-ն է, իսկ մյուս պիգմենտները կատարում են լուսա– հավաք անտենաների դեր։ Կլանելով լույսի քվանտ՝ քլորոֆիլն անցնում է գրգռված (Քլ*) վիճակի (10՜9– 10՜8 վրկ), իր էլեկտրոնը տալիս է որևէ ակցեպտորի (А), այն վերածում ռադիկա– լի (А~~), ինքը անցնում օքսիդացված ռա– դիկալի վիճակի (Քլ+)՝ Քլ!^Քլ*_է ՔԼ+ + +А~։ Քլ+-ը անմիջապես մտնում է ռեակ– ցիայի մեջ՝ որոշակի դոնորից էլեկտրոն վերցնելով։ Այնուհետև իրականանում է օքսիդավերականգնման ռեակցիաների մի շարք, որի արդյունքում առաջանում է նիկոտինամիդադենիներկնուկլեոտիդ– ֆոսֆատ (ՆԱԵՖ) և ԱԵՖ։ Ֆ–ի մթնային փուլում վերականգնվում է ՇՕշ–ը, և առա– ջանում են բազմաթիվ միացություններ՝ հիմնականում ածխաջրեր։ Ֆ–ի սկզբնա– կան պրոցեսներն ընթանում են պիգմեն– տային երկու ֆոտոհամակարգե– ր ու մ (ՖՀ) իրականացվող 2 ֆոտոքիմ․ ռեակցիաներով։ I ՖՀ–ում իրականացվում է ցիկլային ֆոսֆորիլացումը, որի ժամա– նակ կարմիր լույսի ազդեցության տակ տեղի է ունենում էլեկտրոնների փակ (շրջանային) հոսք՝ պիգմենտ–ֆերեդօք– սին–կոֆակտոր–փոխադրողներ–ցիտոքրոմ շղթայով։ էլեկտրոնների էներգիան կու– տակվում է ադենոզինկրկնաֆոսֆորական թթվի (ԱԿՖ) և ֆոսֆորական թթվի փո– խազդեցությունից առաջացած ԱԵՖ–ի մակ– րոէրգիկ ֆոսֆորային կապերում․ ոԱԿՖ+ու^Օ* ►ոԱԵՖ։ Ոչ ցիկլային ֆոսֆորիլացման ընթացքում լույսի քվանտի կլանումից հետո II ՖՀ–ում առաջանում է ԱԵՖ, իսկ I ՖՀ–ում ջրի տարրալուծման հետևանքով վերականգ– նըվում է ՆԱԵՖ–ը մինչև ՆԱԵՖ«է12, U անջատվում է թթվածին։ Կեք ծ ցիկլային ֆոսֆորիլացման ժամա– նակ ] I ՖՀ–ում առաջացած թթվածինը եր– բեմն ծառայում է որպես էլեկտրոնների վերջէական ակցեպտոր, վերականգնվում ու առաջացնում է ջուր և չի արտազատ– վում մթնոլորտ։ Ֆ․ կատարող բակտերիաները ոչ ցիկ– լայիէ ֆոսֆորիլացման դեպքում օգտա– գործւսմ են ոչ թե ջուր, այլ ջրածին կամ այն պարունակող միացություններ (օրգ․ թթուներ, H2S)։ Ֆ–ի մեկ ցիկլում սինթեզ– վում է 18 մոլեկուլ ԱԵՖ և 12 մոլեկուլ ՆԱԵ>[>* H2, որոնք մասնակցում են 6 մո– լեկուլ ՇՕշ–ի ասիմիլացմանը։ Ռիբուլոզ– երկ^ոսֆատը (ՌԵՖ) միացնելով ՇՕշ–ը, ճեղքվում է 2 մոլեկուլ ֆոսֆոգլիցերինա– յին թթվի, որում ներգրավված ՇՕշ–ի ածխածինն էլ ուղղվում է դեպի քլորոֆի– լի ւոբիլիզազրած Էլեկտրոնը՝ առաջաց– նելով Ֆ–ի առաջին կայուն արդյունքը՝ ֆոս«է>ոգւիցերինային ալդեհիդը։ Հետագա փոխակերպումներն ընթանում են պենտո– զոֆ ւսֆատային ցիկլում ՌԵՖ–ի վերա– կանգնումով և ածխաջրերի առաջացմամբ։ Կալվինի օԻԿւԻ պարզեցված սի և մ ա ն․ ֆոտոսինթեզի ընթացքում ած– խածնի ֆիքսման ուղիները CC 2-ի ասիմիլյացիայի այս տիպը բնորոշ է պյսպես կոչված C3 բույսերին, որոնք ածխածինը յուրացնում են Կալվինի ցիկ– լով (տես սխեման) և որպես Ֆ–ի առաջնա– յին արդյունք առաջացնում եռածխածնա– յին միացություններ։ Որոշ, գլխավորա– պես արևադարձային խոտաբույսեր, որ– պես Ֆ–ի սկզբնական արդյունքներ առա– ջս ցնում են քառածխածնային միացու– թյ սններ՝ թրթնջկաթթու, խնձորաթթու, ասպարագինաթթու ևն (C4 բույսեր)։ Այս դեպքում մեզոֆիլի բջիջներում Շ02-ը կարբօքսիլագ ֆերմենտի մասնակցու– թյամբ անցնում է ֆոսֆոէնոլպիրոխաղո– ղաթթվի (ՖԷՊ) վրա։ Ֆ–ի պրոցեսում բույ– սէրն օգտագործում են լույսի էներգիայի 1--3%-ը։ Ֆ–ի համար օդի նպաստավոր ջերմաստիճանը 25°C է, նվազագույնը՝ – 5°C (ջերմասեր բույսերինը՝ +3–5°C)։
