Ս․ Շահումյան Ս․ Սպանդարյան Բ․ Կնոլնյանց Ի․ Լալայանց Ա․ Մյասնիկյան Ա․ Միկոյան <,եղափտխական, կուսակցական, պետական գործիչներ բանվորներ Հ․ Փիլոսյանը, Մ․ Մելիքյանը, Ա․ Կախոյանը, Ա․ Տեր–Հարությունյանը U ուրիշներ։ Պրոպագանդիստն էր Գ․ Ղա– րաջյանը։ Խումբը կապված էր վրաց․ ս–դ–ների հեա։ 1900–01-ին այն լույս է ընծայել «Բանվոր» ձեռագիր թերթը (ըն– դամենը 23 համար)։ Խումբը պրոպագան– դել է ինտերնացիոնալ կազմ ունեցող բանվ․ միասնական կուսակցություն ստեղ– ծելու, ցարիզմն ու կապիտալիզմը խոր– տակելու գաղափարները։ 1899-ին Զալալ– օղլիում (այժմ՝ Ստեփանավան), Ս․ Դ․ Շահումյանի նախաձեռնությամբ ստեղծ– վում է Հայաստանի տարածքում առաջին մարքսիստական խմբակը, որի անդամ– ներից էին Աշ․ Թումանյանը, Ս․ Հարու– թյունյանը, Ան․ Թումանյանը, Ս․ Իսրայել– յանը և ուրիշներ։ Խմբակն ունեցել է խմո– րատիպ մեքենա, տպագրել և տարածել է հեղափոխ․ գաղափարներ պարունակող նյութեր։ Վ․ Ի․ Լենինի կողմից «Իսկրա» թերթը հիմնադրելուց և նրա համարները Անդրկովկաս, այդ թվում նաև Հայաստան, հասնելուց հետո երկրամասում երևան են եկել լենինյան իսկրայական ուղղության ս–դ․ խմբակներ ու կազմակերպություն– ներ։ 1901-ի կեսին ս–դ․ խմբակ է ստեղծվել Երևանում։ Նրա անդամները հիմնականում երկաթուղու և Շուսաովի գինու–կոնյակի գործարանի բանվորներն էին։ 1901 – 1902-ին ս–դ․ խմբակ է գործել Ալեքսան– դրապոլում (այժմ՝ Լենինական), որի ան– դամները հիմնականում երկաթուղու բան– վորներն էին։ 1902-ին նույնպիսի խմբակ է ստեղծվել քաղաքի կայազորում։ Այն անվանվել է «Սոցիալ–դեմոկրատների խմբի Ալեքսանդրապոլի բաժանմունք»։ Այս ընթացքում ս–դ․ խմբակներում հա– մախմբվելու, այդպիսիք ստեղծելու փոր– ձեր են անում նաև Ռուսաստանի բարձրա– գույն դպրոցների առաջադեմ հայ ուսա– նողները։ 1901-ին հայ ուսանողների մարք– սիստական խմբակ է ստեղծվում Ռիգա– յում, որի նախաձեռնողը տեղի պոլիտեխ․ ինստ–ի ուսանող Ս․ Շահումյանն էր։ Նույն տարում մի խումբ կովկասահայ ուսանողներ (Ա․ Բեկզադյան, Լ․ Կնուն– յանց, Լ․ Ավետիսյան և ուրիշներ) Կիևում հիմնադրել են մարքսիստական խմբակ, որը կապ է պահպանել մասնավորապես Բաքվի և Շուշիի ս–դ–ների հետ, տարածել հեղափոխ․ թռուցիկներ։ 1902-ին Թիֆլի– սում ձևավորվում է «Հայ սոցիալ–դեմո– կրատների միությունը», որի մեջ մտնում էին ականավոր հայ մարքսիստներ Ս․ Շա– հումյանը, Բ․ Կնունյանցը, Ա․ Զուրաբյա– նը (հետագայում հարել է մենշևիկներին), Ա․ Խումարյանը, Ս․ Ւսսնոյանը, Մ․ Մե– լիքյանը, Ռ․ Դաշտոյանը, Դ․ Շահվերդ– յանը և ուրիշներ։ «Միությունը» իրեն հըռ– չակում է ՌՍԴԲԿ տեղական ջոկատներից մեկը, նրա բաղկացուցիչ մասը և մանում
ՌՍԴԲԿ Թիֆլիսի կոմիտեի մեջ։ «Միու– թյունը» 1902-ին հրատարակում է իր օր– գանը՝ «Պրոլետարիատ»-ը, որը հայերեն առաջին լենինյան իսկրայական ուղղու– Հ․ Ռ ու խ կ յ ան, «Ստեփան Շահումյա– նի հանդիպումը Վ․ Ի․ Լենինի հետ Շվեյցա– րիայում, 1903 թ․> թյան թերթն էր։ Նրա առաջին (և միակ) համարում զետեղված էր «Միության» մա– նիֆեստը, ուր շարադրված էին նրա ծրա– գրային խնդիրները։ Վ․ Ի․ Լենինը «Իսկ– րայում» հատուկ հոդվածով ողջունել է «Միության» մանիֆեստը և առանձնապես ընդգծել «․․․ազգային հարցի ճիշտ դըր– վածք տալու նրա հիանալի փորձը» (Երկ․ լիակտ․ ժող․, հ․ 7, էջ 132)։ «Պրոլետա– րիատ»-ը իր մերձավոր խնդիրն էր հա– մարում հայ բանվորների քաղ․ դաստիա– րակումը, նրանց կազմակերպորեն միա– ձուլումը Անդրկովկասի և Ռուսաստանի պրոլետարների հետ և հեղափոխ․ միաս– նական կուսակցության ղեկավարությամբ պայքարը հանուն ազգ․ և սոցիալ․ ազա– տագրության։ Թերթը սկզբունքային պայ– քար է մղել նացիոնալիզմի և ռեֆորմիզմի դեմ։ 1903-ի մարտին ՌՍԴԲԿ կովկասյան կազմակերպությունները իրենց առաջին համագումարում ստեղծում են ՌՍԴԲԿ Կովկասյան միությունը՝ Կովկասյան միու– թենական կոմիտեի գլխավորությամբ։ Հա– մագումարի որոշմամբ հայերեն «Պրոլե– տարիատ» և վրացերեն «Բրձոլա» թերթե– րը միացվեցին և այնուհետև հրատարակ– վեցին երեք լեզվով՝ հայ․ «Պրոլետարիա– աի կռիվը», վրաց․ «Պրոլետարիստիս րըր– ձոլա», ռուս․ «Բորբա պրոլետարիատա»։ Միության կոմիտեի նախաձեռնությամբ ու ղեկավարությամբ 1903-ին ս–դ․ խմբակ– ներ են ստեղծվում Հաղպատ գյուղում, Ալավերդիում, Լոռվա մի քանի այլ գյու– ղերում, Կարսում, Ալեքսանդրապոլի եր– կաթուղային դեպոյում, Ղավւանում, Նոր Բայազետում (Կամո), Սարիղամիշում, Երևանի Սարաջեի գործարանում, արա– կան և իգական գիմնազիաներում։ 1903-ի գարնանն ու ամռանը Հայաստանի լենին– յան–իսկրայական ս–դ․ կազմակերպու– թյունները բանվորներին ու գյուղացինե– րին համախմբում են ինքնակալության դեմ պայքարի դրոշի ներքո։ Նրանք առանձ– նապես ուժեղ պայքար են ծավալում հայ եկեղեց․ հողերը և գույքը բռնագրավելու մասին ցարի 1903-ի հունիսի 12-ի օրենքի դեմ ժող․ լայն զանգվածների բողոքի ելույթները կազմակերպելու և գլխավորե– լու համար։ Հաղպատի ս–դ․ խմբակի ան– դամները կազմակերպչի և ղեկավարի իրենց դերում էին 1903-ին կալվածատեր Բարաթովի և ցարական իշխանություն– ների դեմ բռնկված գյուղաց․ ապստամբու– թյան ժամանակ։ Հայաստանի ս–դ․ խըմ– բակներն ու կազմակերպությունները իրենց մեծամասնությամբ միացան ՌՍԴԲԿ
