Ս․ Շահումյան Ս․ Սպանդարյան Բ․ Կնոլնյանց Ի․ Լալայանց Ա․ Մյասնիկյան Ա․ Միկոյան
<,եղափտխական, կուսակցական, պետական գործիչներ
բանվորներ Հ․ Փիլոսյանը, Մ․ Մելիքյանը,
Ա․ Կախոյանը, Ա․ Տեր–Հարությունյանը
U ուրիշներ։ Պրոպագանդիստն էր Գ․ Ղա–
րաջյանը։ Խումբը կապված էր վրաց․
ս–դ–ների հեա։ 1900–01-ին այն լույս է ընծայել «Բանվոր» ձեռագիր թերթը (ըն–
դամենը 23 համար)։ Խումբը պրոպագան–
դել է ինտերնացիոնալ կազմ ունեցող
բանվ․ միասնական կուսակցություն ստեղ–
ծելու, ցարիզմն ու կապիտալիզմը խոր–
տակելու գաղափարները։ 1899-ին Զալալ–
օղլիում (այժմ՝ Ստեփանավան), Ս․ Դ․
Շահումյանի նախաձեռնությամբ ստեղծ–
վում է Հայաստանի տարածքում առաջին
մարքսիստական խմբակը, որի անդամ–
ներից էին Աշ․ Թումանյանը, Ս․ Հարու–
թյունյանը, Ան․ Թումանյանը, Ս․ Իսրայել–
յանը և ուրիշներ։ Խմբակն ունեցել է խմո–
րատիպ մեքենա, տպագրել և տարածել է հեղափոխ․ գաղափարներ պարունակող
նյութեր։ Վ․ Ի․ Լենինի կողմից «Իսկրա»
թերթը հիմնադրելուց և նրա համարները
Անդրկովկաս, այդ թվում նաև Հայաստան,
հասնելուց հետո երկրամասում երևան են
եկել լենինյան իսկրայական ուղղության
ս–դ․ խմբակներ ու կազմակերպություն–
ներ։ 1901-ի կեսին ս–դ․ խմբակ է ստեղծվել
Երևանում։ Նրա անդամները հիմնականում
երկաթուղու և Շուսաովի գինու–կոնյակի
գործարանի բանվորներն էին։ 1901 –
1902-ին ս–դ․ խմբակ է գործել Ալեքսան–
դրապոլում (այժմ՝ Լենինական), որի ան–
դամները հիմնականում երկաթուղու բան–
վորներն էին։ 1902-ին նույնպիսի խմբակ
է ստեղծվել քաղաքի կայազորում։ Այն
անվանվել է «Սոցիալ–դեմոկրատների
խմբի Ալեքսանդրապոլի բաժանմունք»։
Այս ընթացքում ս–դ․ խմբակներում հա–
մախմբվելու, այդպիսիք ստեղծելու փոր–
ձեր են անում նաև Ռուսաստանի բարձրա–
գույն դպրոցների առաջադեմ հայ ուսա–
նողները։ 1901-ին հայ ուսանողների մարք–
սիստական խմբակ է ստեղծվում Ռիգա–
յում, որի նախաձեռնողը տեղի պոլիտեխ․
ինստ–ի ուսանող Ս․ Շահումյանն էր։
Նույն տարում մի խումբ կովկասահայ
ուսանողներ (Ա․ Բեկզադյան, Լ․ Կնուն–
յանց, Լ․ Ավետիսյան և ուրիշներ) Կիևում
հիմնադրել են մարքսիստական խմբակ,
որը կապ է պահպանել մասնավորապես
Բաքվի և Շուշիի ս–դ–ների հետ, տարածել
հեղափոխ․ թռուցիկներ։ 1902-ին Թիֆլի–
սում ձևավորվում է «Հայ սոցիալ–դեմո–
կրատների միությունը», որի մեջ մտնում
էին ականավոր հայ մարքսիստներ Ս․ Շա–
հումյանը, Բ․ Կնունյանցը, Ա․ Զուրաբյա–
նը (հետագայում հարել է մենշևիկներին),
Ա․ Խումարյանը, Ս․ Ւսսնոյանը, Մ․ Մե–
լիքյանը, Ռ․ Դաշտոյանը, Դ․ Շահվերդ–
յանը և ուրիշներ։ «Միությունը» իրեն հըռ–
չակում է ՌՍԴԲԿ տեղական ջոկատներից
մեկը, նրա բաղկացուցիչ մասը և մանում
ՌՍԴԲԿ Թիֆլիսի կոմիտեի մեջ։ «Միու– թյունը» 1902-ին հրատարակում է իր օր– գանը՝ «Պրոլետարիատ»-ը, որը հայերեն առաջին լենինյան իսկրայական ուղղու– Հ․ Ռ ու խ կ յ ան, «Ստեփան Շահումյա– նի հանդիպումը Վ․ Ի․ Լենինի հետ Շվեյցա– րիայում, 1903 թ․> թյան թերթն էր։ Նրա առաջին (և միակ) համարում զետեղված էր «Միության» մա– նիֆեստը, ուր շարադրված էին նրա ծրա– գրային խնդիրները։ Վ․ Ի․ Լենինը «Իսկ– րայում» հատուկ հոդվածով ողջունել է «Միության» մանիֆեստը և առանձնապես ընդգծել «․․․ազգային հարցի ճիշտ դըր– վածք տալու նրա հիանալի փորձը» (Երկ․ լիակտ․ ժող․, հ․ 7, էջ 132)։ «Պրոլետա– րիատ»-ը իր մերձավոր խնդիրն էր հա– մարում հայ բանվորների քաղ․ դաստիա– րակումը, նրանց կազմակերպորեն միա– ձուլումը Անդրկովկասի և Ռուսաստանի պրոլետարների հետ և հեղափոխ․ միաս– նական կուսակցության ղեկավարությամբ պայքարը հանուն ազգ․ և սոցիալ․ ազա– տագրության։ Թերթը սկզբունքային պայ– քար է մղել նացիոնալիզմի և ռեֆորմիզմի դեմ։ 1903-ի մարտին ՌՍԴԲԿ կովկասյան կազմակերպությունները իրենց առաջին համագումարում ստեղծում են ՌՍԴԲԿ Կովկասյան միությունը՝ Կովկասյան միու– թենական կոմիտեի գլխավորությամբ։ Հա– մագումարի որոշմամբ հայերեն «Պրոլե– տարիատ» և վրացերեն «Բրձոլա» թերթե– րը միացվեցին և այնուհետև հրատարակ– վեցին երեք լեզվով՝ հայ․ «Պրոլետարիա– աի կռիվը», վրաց․ «Պրոլետարիստիս րըր– ձոլա», ռուս․ «Բորբա պրոլետարիատա»։ Միության կոմիտեի նախաձեռնությամբ ու ղեկավարությամբ 1903-ին ս–դ․ խմբակ– ներ են ստեղծվում Հաղպատ գյուղում, Ալավերդիում, Լոռվա մի քանի այլ գյու– ղերում, Կարսում, Ալեքսանդրապոլի եր– կաթուղային դեպոյում, Ղավւանում, Նոր Բայազետում (Կամո), Սարիղամիշում, Երևանի Սարաջեի գործարանում, արա– կան և իգական գիմնազիաներում։ 1903-ի գարնանն ու ամռանը Հայաստանի լենին– յան–իսկրայական ս–դ․ կազմակերպու– թյունները բանվորներին ու գյուղացինե– րին համախմբում են ինքնակալության դեմ պայքարի դրոշի ներքո։ Նրանք առանձ– նապես ուժեղ պայքար են ծավալում հայ եկեղեց․ հողերը և գույքը բռնագրավելու մասին ցարի 1903-ի հունիսի 12-ի օրենքի դեմ ժող․ լայն զանգվածների բողոքի ելույթները կազմակերպելու և գլխավորե– լու համար։ Հաղպատի ս–դ․ խմբակի ան– դամները կազմակերպչի և ղեկավարի իրենց դերում էին 1903-ին կալվածատեր Բարաթովի և ցարական իշխանություն– ների դեմ բռնկված գյուղաց․ ապստամբու– թյան ժամանակ։ Հայաստանի ս–դ․ խըմ– բակներն ու կազմակերպությունները իրենց մեծամասնությամբ միացան ՌՍԴԲԿ
