Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 2.djvu/649

տակված լինելով նրա սիմետրիայի հարթության մոտ, երկնքում ստեղծում է մի լուսավոր շերտ, որը և կոչվում է Ծիր կաթին (կամ Հարդագողի ճանապարհ)։ Գ–ի զանգվածը հավասար է շուրջ 10¹¹ արեգակնային զանգվածի, որի մոտ 1,5%-ը կազմում են գազերը՝ հիմնականում ջրածին։ Միջաստղային փոշու զանգվածը մոտ 10 անգամ փոքր է գազի զանգվածից։ Փոշին սովորաբար հանդես է գալիս գազի հետ միախառնված։ Այն զգալի փոփոխություններ է մտցնում աստղերի տեսանելի պայծառության մեջ, կլանելով նրանց լույսը, և դրանով իսկ աղավաղում նրանց հեռավորությունների ու բաշխման պատկերը: Գազափոշային ամպերի կամ այսպես կոչված դիֆուզային միգամածությունների մի մասը, գտնվելով պայծառ աստղերի շրջակայքում, անդրադարձնում է նրանց լույսը և տեսանելի դառնում։ Լույս են արձակում նաև ջերմ աստղերի շրջակայքում գտնվող իոնացված ջրածնի ամպերը։ Չլուսավորված ամպերն իրենց գոյության մասին զգացնել են տալիս նրանով, որ կլանում են իրենցից ետ գտնվող աստղեր լույսը և երկնքում ստեղծում մութ տիրույթներ։ Միջաստղային փոշու առկայությունը և հատկապես այն հանգամանքը, որ փոշին բաշխված է անհավասարաչափ, առանձին ամպերի ձևով (Վ․ Համբարձումյան և Շ․․Դորդելաձե), խիստ դժվարացնում է Գ–ի ուսումնասիրությունը։
Գ–ի աստղերի զգալի մասը մտնում է կրկնակի, եռակի և բազմակի համակարգերի մեջ։ Բացի այդ, աստղերը կազմում են նաև մի քանի տասնյակից մինչև մի քանի հարյուր հզ․ աստղ պարունակող բաց և գնդաձև խմբավորումներ՝ աստղակույտեր։ Աստղային այս համակարգերը, որոնց անդամները միմյանց հետ կապված են փոխադարձ ձգողական ուժերով և պտտվում են ընդհանուր ծանրության կենտրոնի շուրջը, դինամիկական տեսակետից ինքնավար են։
Գ–ի կազմի մեջ մտնող տարբեր տիպի օբյեկտները տարբեր ձևով են բաշխված Գ–ում և կազմում են տարբեր ենթահամակարգեր։ Այսպես, ջերմ հսկա աստղերը, բաց աստղակույտերը, դիֆուզային միգամածությունները կազմում են հարթ ենթահամակարգեր։ Դրանք դիտվում են գլխավորապես Գ–ի հարթության մոտ գտնվող մի նեղ շերտում, որի հաստությունը շուրջ 600 պս է։ Այդ շերտում են գտնվում նաև աստղասփյուռները։ Ոլորտային ենթահամակարգերին պատկանող օբյեկտները սիմետրիկ են բաշխված Գ–ի կենտրոնի շուրջը և ցուցաբերում են խտացում դեպի այդ կենտրոնը։ Դրանց թվին են պատկանում, օրինակ, դեղին ու կարմիր հսկա աստղերը, գնդաձև աստղակույտերը։ Միջանկյալ ենթահամակարգերը կազմված են այն օբյեկտներից, որոնք ցուցաբերում են խտացում դեպի գալակտիկայի հարթությունը, բայց ոչ այնքան խիստ, ինչպես հարթ ենթահամակարգերի օբյեկտները։ Այս ենթահամակարգերին են պատկանում, օրինակ, մոլորակաձև միգամածությունները (տես Միգամածություններ)։
Աստղերի շարժումների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ Գ․ պտտվում է, ընդ որում պտտման անկյունային արագությունը նվազում է Գ–ի կենտրոնից հեռանալիս։ Արեգակը Գ–ի կենտրոնի շուրջը պտտվում է շուրջ 250 կմ/վրկ արագությամբ մոտ 275 մլն տարում, որը սովորաբար ընդունվում է որպես Գ–ի պտտման պարբերություն։ Գ–ի պտույտն առաջինն ուսումնասիրել է Յ․ Օորտը (1927)։
Գ․ ունի նկատելի ռադիոճառագայթում, որը մասամբ պայմանավորված է իոնացված և չեզոք ջրածնային ամպերի ջերմային ճառագայթումով։ Ցուրահատուկ ռադիոճառագայթմամբ են օժտված պուլսարները։ Բացի մեր Գ–ից Տիեզերքում գոյություն ունեն համանման բազմաթիվ այլ գալակտիկաներ, որոնք մեծ հեռավորությունների պատճառով լուսանկարների վրա երևում են որպես մշուշապատ բծեր և դրա համար էլ երբեմն կոչվում են նաև արտագալակտիկական միգամածություններ։ Համեմատաբար պայծառ գալակտիկաների մեծ մասի նման Գ․ ունի պարուրաձև կառուցվածք։ Այդպիսի գալակտիկաների կազմի մեջ մտնող բարձր լուսավորություն ունեցող աստղերը, աստղասփյուռները, իոնացված ջրածնային ամպերը տեղաբաշխված են նրանց կենտրոնական մասերից հակադիր ուղղություններով դուրս եկող պարուրաթևերում։ Գ–ի պարուրաձև կառուցվածքի առավել լրիվ պատկերը ստացվել է չեզոք ջրածնի ռադիոճառագայթման ուսումնասիրման միջոցով։ Գ–ի կենտրոնական տիրույթում է գտնվում նրա կորիզը, որը ոչ ջերմային բնույթի ռադիոճառագայթման հզոր աղբյուր է։ Կորիզի ուղղությամբ գոյություն ունեցող մեծ քանակությամբ դիֆուզային միգամածությունները այն լրիվ ծածկում են մեզանից։ Գ–ի կորիզից կատարվում է չեզոք ջրածնի անընդհատ արտահոսք, որը կազմում է տարեկան մոտ 1 արեգակնային զանգված։ Ոչ ջերմային ռադիոճառագայթումը և գազի արտահոսքը հիմք են տալիս ենթադրելու, որ կորիզը Գ–ի մյուս մասերից տարբերվում է ոչ միայն աստղային մեծ խտությամբ։ Ինչպես և մյուս գալակտիկաների կորիզներում, ըստ Վ․ Համբարձումյանի, այստեղ ևս պետք է գոյություն ունենա անհայտ բնույթի գերխիտ նյութ (տես Գալակտիկաների կորիզներ), որը կարող է պայմանավորել դիտվող երևույթները։ Գ–ի կազմի մեջ մտնող կրկնակի աստղերի և աստղակույտերի դինամիկայի ուսումնասիրությունը հիմք տվեց Վ․ Համբարձումյանին եզրակացնելու, որ դրա տարիքը 10¹⁰ տարուց ավելի չէ։ 10⁷ տարուց փոքր տարիք ունեցող աստղասփյուռների հայտնաբերումը (Բյուրականի աստղադիտարան) ցույց տվեց, որ Գ–ում աստղառաջացման պրոցեսները շարունակվում են։ Տես Գալակտիկաներ հոդվածի գրականությունը։
ԳԱԼԱԿՏԻԿԱԿԱՆ ԿՈՈՐԴԻՆԱՏՆԵՐ (երկայնություն և լայնություն), տես Երկնային կոորդինատնեոհ համակարգեր։
ԳԱԼԱԿՏԻԿԱՅԻ ԲԵՎԵՌՆԵՐ, տես Երկնային կոորդինատնեոհ համակարգեր։
ԳԱԼԱԿՏԻԿԱՅԻ ՀԱՍԱՐԱԿԱԾ, տես Երկնային կոորդինատների համակարգեր։
ԳԱԼԱԿՏԻԿԱՅԻ ՀԱՐԹՈՒԹՅՈՒՆ, տես Երկնային կոորդինատների համակարգեր։
ԳԱԼԱԿՏԻԿԱՅԻ ՌԱԴԻՈՃԱՌԱԳԱՅԹՈՒՄ, Գալակտիկայի ռադիոալիքային ճառագայթում․ գլխավորապես պայմանավորված է նրա գազային բաղադրիչով։ Հիմնական աղբյուրը ջրածնային ամպերն են, իսկ աստղերը (որոնց զանգվածը կազմում է Դալակտիկայի զանգվածի 98,5%-ը) գրեթե ներդրում չունեն։ Ռադիոճառագայթման ալիքի երկարությունը շատ ավելի մեծ լինելով միջաստղային փոշու հատիկների չափերից՝ չի կլանվում միջաստղային տարածության մեջ և (ի տարբերություն օպտիկական ճառագայթման) անարգել հասնում է դիտողին։ Ջերմ աստղերի շրջակայքում գտնվող իոնացված ամպերի ջերմաստիճանը շուրջ 10000°K է։ Այդ պայմաններում գտնվող նյութն անընդհատ սպեկտրում ունի ջերմային բնույթի զգալի ռադիոճառագայթում։ Տարբեր հեռավորությունների վրա գտնվող իոնացված ջրածնային ամպերը Դալակտիկայի հարթության երկայնքով ստեղծում են ռադիոճառագայթման մի ամբողջ շերտ։
Իոնացված ամպերում, գրգռված ջրածնի ատոմների բարձր մակարդակների միջև էլեկտրոնների անցումների ժամանակ, սանտիմետրանոց ռադիոալիքների տիրույթում տեղի է ունենում մեներանգ ճառագայթում առանձին սպեկտրալ գծերում։ Չեզոք ջրածինը ճառագայթում է 21 սմ երկարության ալիք։ Ռադիոճառագայթման մեներանգ գծերի դիտումները հնարավորություն են տալիս նորմալ դիրքից նրանց ունեցած շեղման չափով (ըստ Դոպլերի էֆեկտի) որոշել տվյալ գիծը ճառագայթող ամպի տեսագծային արագությունը և դրանով իսկ՝ գիտենալով Գալակտիկայի պտտման օրենքը՝ նրա հեռավորությունը։ Գալակտիկայի պարուրաձև կառուցվածքը հիմնականում բացահայտվեց չեզոք ջրածնի դիտումների միջոցով։ Դիտվել է նաև մի քանի տասնյակ մոլեկուլների, այդ թվում ջրի, հիդրօքսիլի, ֆորմալդեհիդի ռադիոճառագայթումը բազմաթիվ սպեկտրալ գծերում։ Ռադիոալիքներ են արձակում գերնոր աստղերի մնացուկները՝ գերնորերի բռնկման ժամանակ անջատված գազային թաղանթները։ Այն պայմանավորված է թաղանթում ռելյատիվիստական արագություններով շարժվող էլեկտրոններով (սինքրոտրոնային ճառագայթում)։ Գերնորի մնացուկ է հյուսիսային երկնքի ամենահզոր ռադիոաղբյուրը Կասիոպեայի համաստեղությունում։ Ոչ ջերմային բնույթի ռադիոալիքներ են արձակում նաև Գալակտիկայի ամբողջ ծավալում ռելյատիվիստական արագություններով շարժվող ազատ էլեկտրոնները, որոնք, ըստ երևույթին, առաջացել են նոր և գերնոր աստղերի բռնկումների ժամանակ։ Այս ռադիոճառագայթումը, որն ի տարբերություն իոնացված ջրածնային ամպերի ռադիոճառագայթման, շատ ավելի հզոր է մետրանոց ալիքների տիրույթում, ունի ոլորտային բաշխում և կազմում է Գալակտիկայի ռադիոպսակը (ռադիոհալոն)։ Վերջերս Գալակտիկայում հայտնաբերվել են ռադիոճառագայթում ունեցող նոր տիպի օբյեկտներ, պուլսարներ, որոնց ռադիոճառագայթումը կատարվում է իմպուլսներով։
ԳԱԼԱԿՏԻԿԱՆԵՐ,համակարգեր՝ կազմված աստղերից, գազից և փոշուց։ Մեր Գալակ–