Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/268

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված չէ

Ռուսական հեղափոխական շարժման ազդեցությամբ 1904–05-ին Գերբենդում, Պեարովսկ–Պորաում և Թեմիր–Ւոսն–Շու– րայում երևան եկաև ՌՍԴԲԿ առաջին խմբակները։ 1905-ի փետրվարին, մայի–սին և հոկտեմբերին գործադուլ արեցին երկաթուղայինները և տեքստիլագործ– ևերը։ Տուզումներն ընդգրկևցին գյուղը։ Բոքշևիկների ղեկավարությամբ անցան Դ–ի բանվորների և գյուղացիների 1910– 1911-ի, 1912-ի ձմռան, 1914-ի գարնան ելույթները։ 1917-ի Փետրվարյան հեղա–փոխությունից հևտո, մարտ–ապրիլին, Թեմիր–Ւսսն–Շուրայում ձևավորվեց ժամա– ևակավոր կառավարության տեղական մարմինը՝ Տատուկ կոմիսարիատը, որը ենթարկվում էր Անդրկովկաս]ւսն հատուկ կոմիտեին (Օզակոմ)։ Մինարեթ Ֆիյ գյուղում Տոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխության հաղթանակից հետո, 1917-ի նոյևմբերի վերջին, Պետրովսկ– Պորտում Ու․ Բույնակսկու գլխավորու–թյամբ ստեղծվեց Ռազմա–հեղավւոխական կոմիտե, որը դեկտ․ 1(14)-ին հայտարա–րեց սովետական իշխանության հաստատ–ման մասին։ Սակայն 1918-ի մարտի 25-ին հակահեղափոխականները զինված հար–ձակում գործեցին Պեարովսկ–Պորւոի վրա։ Ղուռուշ գյուղի (լեզգիներ) ընդ–հանուր տեսքը Քաղաքի կարմիր գվարդիան նահանջեց Աստրախան և մասամբ՝ Բաքու։ Տամալըր– վեւով, կարմիրգվարդիական ջոկատները վերադարձան Դ․ և վերականգնեցին սո–վետական իշխանությունը։ 1918-ի ապրի–լի 20-ին Պևտրովսկ–Պորտ, ապրիլի 24-ին՝ Դերբենդ, մայիսի 1-ին՝ Թեմիր–Ւոււն–Շու– րա մտավ սովևտական զորքի մի ջոկատ՝ Ու․ Բույնակսկու գլխավորությամբ։ Մա–յիսի 2-ին քաղաքում կազմակերպվեց մարզային, Ռազմա՜հեղափոխական կո–միտե (Դ․ Կորկմասով՝ նախագաև, Մ․ Դա– «Իզբերբաշ» նավ–թահանքում խաղան, Ա․ Իսմայիլով, Ս․ Կազբեկով, Գ․ Սաիդով, Ս․ Գաբին, Ե․ Գոգոլն)։ 1918-ի ամռանը և աշևանը, գերմ–թուրք․, ապա անգլ․ ինտերվենտների Կովկաս ներխուժումով, Դ–ում սովետական իշխա–նությունը ժամանակավորապես ընկավ։ 1919-ի մայիսին ձերբակալվեց Դ–ի ՌԿ(բ)Կ ընդհատակյա մարզկոմի համարյա ամ–բողջ կազմը։ Ու․ Բույնակսկին, 0․ Լեշ– չինսկին, Ա․ Իսմայիլովը գնդակահարվե–ցին։ Տուլիսին Դ․ մտան Դենիկինի սպիտակգվարդիական զորքերը։ Սակայն հեղափոխական շարժումը գնալով ուժե–ղանում էր։ 1919-ի վերջին այն ղեկավա–րում էիև Դ–ի ընդհատակյա մարզկոմը և ՌԿ(բ)Կ Կովկասյաև երկրայիև կոմի–տեն՝ Ա․ Միկոյանի գլխավորությամբ։ 1920-ի մարտի 30-ին 11-րդ կարմիր բա–նակի զորամասերը պարտիզանների ևետ միասին գրավեցին Պևտրովսկ–Պորտը։ Սո–վետական իշխանությունը վերականգնվեց ամբողջ Դ–ում։ 1921-ի հունվ․ 20-ին

ՌՍՖՍՏ Կենտգործկոմի դեկրետով կազ–մավորվեց Դաղստանի ԻՍՍՏ ՌՍՖՍՏ–ի կազմում։ Սովետների համադաղստան– յան սահմանադիր համագումարը (1921-ի դեկտ․ 1–7) ընդունեց հանրապետության սաևմանադրությունը, ընտրեց ևանրապե– տության Կենտգործկոմ և ժողկոմսովետ։ 1923-ին Դ․ պարգևատրվեց ՌՍՖՍՏ Աշխա–տանքային կարմիր դրոշի շքանշանով։ 1937-ի հունիսի 12-ին ընդունվեց Դ–ի նոր սահմանադրությունը։ Տայրենական մեծ պատերազմի տարի–ներին Դ–ի աշխատավորները սխրանք–ներ գործեցին ռազմաճակատում ու թի–կունքում։ 47 դաղստանցի արժանացավ Սովևտական Միության հերոսի կոչման։ Տնտեսության և մշակույթի ասպարեզում աշխատավորների ձեռք բերած հաջողու–թյունների և Դ–ի իևքնավարության 45-ամ– յակի առթիվ, 1965-ի նոյեմբ․ 9-ին, Դ․ պարգևատրվեց Լեևինի շքանշանով, հան–րապետության 50-ամյակի առթիվ, կոմու–նիստական շինարարության ասպարեզում ձեռք բերած հաջողությունների համար՝ Տոկտեմբերյան հեղափոխության (1971-ի հունվ․ 19), իսկ ՍՍՏՄ կազմավորման 50-ամյակի առթիվ՝ ժողովուրդևերի բարե–կամության (1972-ի դեկտ․ 29) շքանշան–ներով։ ժողովրդական տնտեսությունը։ Սո–վետական իշխանության տարիներին Դ․ աճեց ու դարձավ զարգացած արդյունա–բերության և բազմաճյուղ գյուղատնտեսու– թյան հանրապետություն։ Էկոնոմիկայում մեծ դեր ևն խաղում ԷլեկտրաԷներգետի– կական և ևավթարդյուևահանման ճյու–ղերը, մեքենաշինությունը, շինանյութերի, քիմ․, սննդի արդյունաբերությունը։ Ար–դյունահանող ճյուղերի տևսակարար կշի–ռը կազմում է արդյունաբերության ամբողջ արտադրանքի 1% –ը։ Արդյունաբերությունը։ 1970-ին ար–դյունաբերության ևիմնական արտադրա–կան ֆոնդերի ճյուղային կառուցվածքը տոկոււներով կազմել Է․ նավթարդյունա– հանությունը՝ 20,7, Էներգետիկան՝ 16,4, քիմ․ և նավթաքիմիան՝ 1,8, մեքենաշի–նությունը ն մետաղամշակությունը՝ 20, անտառամթերումը և փայտամշակումը' 1,4, շինանյութերի արդյունաբերությունը՝ 6,8, ապակուևը՝ 1,7, թեթև արդյունաբե– րությունը՝ 2,8, սննդիևը՝ 24,6, մնացածը՝ 3,8։ Խոշոր Էլեկտրակայաններ են՝ Չիր– յուրւոովի, Գերգեբիլի և Չիրկեյի ՏԷԿ–երը։ Նավթահանքերը կենտրոնացած են Մա– խաչկալայի և Իզբերբաշի շրջաններում, բնական գազի արդյունահանումը՝ Դաղըս– տանի Կրակներում և Ձուլակում։ Նավթի և գազի ևոր հաևքավայրեր եև հայտնա–բերվել Կումայի հարթավայրի հս–ում։ Նավթի հիմնական մասը վւոխադրվում է Գրոզնու և երկրի մյուս շրջանների նավ–թավերամշակման գործարանները։ Մա– խաչկալայի, Իզբերբաշի, Դերբենդի, Կի– զիլյուրտի մեքևնաշինական ն մետաղա–մշակման ձեռնարկությունները թողար–կում են մետաղահատ հաստոցնևր, դի– Արդյունաբերական արտ ադ րանքի կարևոր արտադրությունը տեսակների Արտադրանքը 1940 1945 1960 1970 էլեկտրաէներգիա, մլն կվա՜ժ 72 74,9 273 612 նավթ, հզ․ ա 145 290 226 1988 գազ, մլն մ3 28,7 57 57,7 1600 շինարարական աղյուս, մլն հատ 12,8 1 47,3 57,3 լուսամուտի ապակի, մլն մ2 2,8 1,1 7,1 9,0 բամբակե գործվածքներ, մլն մ 8,5 4,6 13,8 10,2 սպիտակեղեն–տրիկոտաժ, հզ․ հատ 69 13 211 1167 կաշվե կոշիկ, հզ․ զույգ 428 199 1358 1538 ձկաև որսը, հզ․ ա 59,8 45,4 36,6 57,8 պահածոներ, մլն պայմանական ւոուփ 35,1 27,9 123 234 խաղողի գինի, հզ․ ղկչ 481 213 581 1901