Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/499

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված չէ

բուհիս քեզ համար», «Աղջիկ դու սիրուն», «Գիշեր ցերեկ կհառաչեմ», «Ոլոր մոլոր Բուռն էր գալիս» նն), աշուղական («Վարդ կոշիկս», «Պաղ աղբյուրի մոտ», «Առա–վոտյան քաղցր և անուշ հովերն» նն), հայրենասիրական («Ազնիվ ընկեր», «Կեց–ցե Զեյթուն», «Ձայնը հնչեց», «Ողջույն տվեք» են) երգեր։ Լայն ժողովրդակա–նություն ևն վայելում նրա ինքնուրույն՝ «Ով Տայոց աշխարհ» ն «Թաղումն քաջ– որդոյն» խմբերգևրը։ Ե–ի «Պատարագ»-ը գրված է Ն․ Թաշ– ճյանի գրի առած միաձայն եղանակների հիման վրա, սեփական փոքր ևավելումով և սյուժետային հիմք ունի (Քրիստոսի և առաքյալների Խորհրդավոր ընթրիքը)։ Ե․ ստեղծել է երեք տարբերակ՝ արական եռաձայն ն արական ու խառն քառաձայն երգչախմբերի համար։ Ամեն տարբերակն ունի 36 խմբերգային կամ մեներգային (երգչախմբի ընկերակցությամբ) ևամար– ներ։ Առաջին ն երրորդ տարբերակների մեղեդիները նույնն են։ «Պատարագ»–ի երգասացությունները մեղեդիապես հա–րուստ են, ևուզականությամբ բազմազան, արտահայտում են մարդկային խոր ապ–րումներ։ Ներդաշնակության գեղեցկու–թյունը ն երգչախմբի վարպետորեն օգ–տագործումը ապահովել են դրանց վեհ ու ազնիվ հնչողությունը։ ժող․ երգերի մշակման սկզբունքը շատ բանով նման է «Պատարագ»-ին․ քնարական–ռոմանտի– կական նախասկզբի և եղերերգակաև տրամադրությունների նույն տիրապետու–մը, բազմաձայն մշակման մեջ ժող․ մե–ղեդիի լադային յուրահատկությունը անդ րադարձնելու նույն ձգտումը։ Սակայն երգերում հյուսվածքի կազմակերպումն այլ է– «Պատարագ»–ի խորալային բազ–մաձայնությունն իր տեղը զիջել է ընկե–րակցող ձայների շարժունությանը, ձայ–նատարությունն ավելի ազատ է և հաճախ դուրս է դասակաև ևարմոնիայի կանոն–ների սահմաններից։ Դաշնամուրի ըն–կերակցությամբ մեներգչի համար մշակ–ված երգերը ռոմանսային գծեր ունեն, նվագակցությունը անդրադարձնում ն խո–րացնում է սկզբնաղբյուրի կերպարային բովանդակությունը, հազվադեպ չեն գու–նային էֆեկտները, որոնցից առավել բնորոշ ևն՝ ռեգիստրային համադրու–թյունները, օկտավային, կվարտային և կվիևտայիև համահևչյուննևրը, դաշնա–մուրից ժող․ նվագարանների հնչում ստա–նալը։ Կոմպոզիտորական և մանկավարժա–կան գործունեության մեջ Ե․ ղեկավարվել է դեմոկրատիզմի, լուսավորության, ազ–գային ինքնագիտակցության առաջավոր գաղափարներով։ Ե–ի ստեղծագործությու–նը մեծ դեր է խաղացել ազգային երաժշտ․ դպրոցի ձնավորման գործում։ Նրա մշա–կումները հիմնադրել են հայ երաժշտու–թյան մի շարք ժանրեր, որոնցից են՝ օրա– տորիալ–կանտատայինը («Պատարագ») և ռոմանսայինը («Պաղ աղբյուրի մոտ», «Սիրուհիս»)։ Նրա կողմից պրոֆեսիոնալ երաժշտության մեջ ևայկական ւէոնոդիայի ժանրային բազմաթիվ տարատեսակների ընդգրկումը լայնացրել է ազգային մելո–սի օգտագործման սահմանները, իսկ հայկ․ մոնոդիաների բազմաձայն մշակ– ման նրա ձնավորած սկ՜զբունքները կի–րառել և զարգացրել եև հաջորդ սերունդ–ների կոմպոզիտորները։ Գրկ․ Մելիքյան Ռ․ Մ․, Եկմալյանի հիշատակին, «Թատրոն և երաժշտության», 1915, № 6–7։ Կ ո մ ի տ ա ս, Տողվածներ և ոաումնասիրություններ, Ե․, 1941։ Թ ա հ– միզյան Ն․, Մակար Եկմալյան, «Էջ–միածին», 1958, № 2–5։ Աթայան Ռ․, Եկմալյանի մշակած նորահայտ գեղջուկ եր–գերը, «ՍԱ», 1968, № 12։ Մ ու ր ա դ յ ա ն Մ․, ՛Հայ երաժշտությունը XIX դ․ և XX դարա–սկզբում, Ե․, 1970 (՝Հայկական երաժշտական մշակույթի պատմություն, հ․ 2)։ Գրիգոր–յան Ա․ Տ․, Նոր նյութեր Մ․ Եկմալյանի ժառանգությունից (նամակներ), «ՊԲՏ», 1972, № 3։ Армянские композиторы (сост․։ P․ А․ Атаян, М․ О․ Мурадян, А․ Г․ Татевосян), Е․, 1956; Шавердян А․, Очерки по истории армянской музыки XIX–XXвв․, М․, 1959; Худабашян К․ Э․, Осо–бенности гармонии в произведениях М․ Ек- маляна, «ԲԵՏ», 1968, Jsfe 2․ Կ․ Խուդաբաշյան

ԵՀՈՎԱ, в ա հ վ ե, հուդայության գե–րագույն աստվածը։ Սկզբնապես համար–վել է հուդա ցեղի, իսկ հրեական ցեղե–րի միաձուլումից ու նստակյաց կյան–քի անցնելուց հետո (XI դ․ մ․ թ․ ա․)՝ բոլոր ցեղերի գլխավոր աստվածը։ Պատ կերվել է առյուծի, ցուլի, ապա՝ մարդու կերպարանքով։ Տուդայական պետության ն թագավորական իշխանության ծագումը պայմանավորել է Ե–ի, որպես միակ աստ–ծու հ «երկնային թագավորի» գաղափա րի առաջացումը։ Դրան համապատասխան Ե․ ահեղ Է, վրիժառու, ամենակարող, տիե զերքի արարիչն ու տերը, մարդու, հատ–կապես հրեա ժողովրդի ճակատագրի կանխորոշողն ու տնօրինողը։ Մ․ թ․ ա․ X դ․ կեսերին Սողոմոն Իմաստունը Երու– սաղեմում կառուցել է Ե–ի տաճարը, միայն այստեղ է թույլատրվել զոհ մատուցել Ե–ին։ Մ․ թ․ ա․ VII դարից ավելի է շեշտ–վել Ե–ի բացարձակ իշխանությունը, ար–գելվել է մյուս ցեղերի աստվածների հան–դիսավոր պաշտամունքը։

ԵՂԱՆԱԿ, մթնոլորտի ֆիզիկական վի–ճակը տվյալ պահին կամ որոշակի ժամա–նակամիջոցում։ Բնութագրվում է մթնոլոր–տի ճնշման, օդի ջերմաստիճանի ն խո–նավության, ամպամածության, տեղում–ների, տեսանելիության, մթնոլորտային երեույթների (մառախուղ, ամպրոպ, կար–կուտ, ձնահողմ) և օդերևութաբաևական այլ տարրերի ևամակցությամբ։ Ե–ի վւո– փոխվելը կապված է ցերեկվա ու գիշերվա հերթափոխության (պարբերական փոփո–խություններ), ցիկլոնների և անտիցիկ–լոնների, մթնոլորտային ճակատների ներ– գործման, տարբեր ֆիզիկական հատկու–թյուններով օդային զանգվածների փոփո–խության, ժամանակավոր բնույթի մթնո–լորտային երևույթների ազդեցության (ոչ պարբերական փոփոխություններ) հետ։

ԵՂԱՆԱԿ, քերականական կարգ՝ բայի խոնարհման ևամակարգում, որ արտա–հայտում է գործողության կամ եղելու–թյան հարաբերությունն իրականության հետ՝ ըստ խոսողի։ Ե–ի կարգը սերտորեն կապված է ժամանակի կարգի հետ։ Ցու– րաքանչյուր դիմավոր բայաձն գործողու–թյան Ե–ի հետ զուգընթաց ցույց է տալիս այն ժամանակը, որի ընթացքում կատար– վում է տվյալ գործողությունը։ Տարբեր լեզուներում կան Ե–ի դրսնորման տարբեր ձևեր և, երբեմն, յուրահատուկ իմաստներ։ ժամանակակից հայերենի խոնարհման համակարգում տարբերում են հինգ Ե․՝ սահմանական, ըղձական, ենթադրական, հարկադրական, ևրամայական։ Սահմա–նական Ե․ ցույց է տալիս հաղորդողի (խո–սողի) կողմից հավաստի համարվող գոր–ծողություն կամ եղելություն (գրում եմ, գրելու եմ, գրել եմ, գրեցի), ըղձականը՝ հաղորդողի կողմից ցանկալի, հնարավոր համարվող գործողություն (գրեմ, գրեի), ենթադրականը՝ հաղորդողի կողմից հաս–տատորեն ^որոշակիորեն ենթադրվող գոր–ծողություն (կգրեմ, կգրեի), հարկադրա–կանը՝ անհրաժեշտ համարվող գործողու–թյուն (պիտի գրեմ, պիտի գրեի), ևրամա– յականը՝ հաղորդողի կողմից ընդունողին (խոսակցին) պարտադրվող գործողու–թյուն (գրի՛ր, գրեցե՛ք)։ Ն․ Պառնասյան

ԵՂԱՆԱԿ ԲՅՈԻ&ԱՆԴՏԱՆ», պատկերա–զարդ տարեգիրք։ Լույս է տեսել 1803– 1820-ին, Վենետիկում։ Մխիթարյան միա–բանության հրատարակություն։ խմբա–գիր՝ Ղ․ Ինճիճյան։ 1800–02-ին լույս տե–սած «Տարեգրություն» տարեգրքի շարու–նակությունն Է։ Ունեցել է «Գուշակություն օդերևույթ Փոփոխությաևց», «Նոր տարի, նոր գիտելիք», «Զբոսարան ուսմանց» և ուրիշ բաժինևեր։ Տպագրել է հոդվածևեր բնական գիտությունների տարրական սկզբունքների, տարբեր ազգերի հավա–տալիքների, գյուտերի ու հայտնագործու–թյունների, լեզվաբանության ու գրակա–նության մասին։ Մ․ Մխիթարյան

ԵՂԱՆԱԿԻ ԾԱՌԱՏՈՒԹՏՈԻՆ, կազմա–կերպություն, որը բնակչությանը և ժողո– վըրդակաև տնտեսությանն ապահովում է անհրաժեշտ տեղեկություններով եղա–նակի ընթացիկ վիճակի մասին, կանխա–տեսում նրա առաջիկա փոփոխություն–ները։ Ընդգրկում է օդևրնութաբանա– կան կայանները, եղանակի բյուրոները, գիտահետազոտական կենտրոնները։ ՍՍՏՄ–ում Ե․ ծ․ մտնում է հիդրոօդերե– վութաբանական ծառայության կազմի մեջ, որը ղեկավարում է ՍՍՏՄ Մինիստրների սովետին կից հիդրոօդերնութաբանական ծառայության գլխավոր վարչությունը։ Կան նան եղանակի տարբեր գերատեսչական հատուկ ծառայություններ։ Աշխարհի հիդրոօդերնութաբանական միավորման նպատակով ստեղծվել է Տամաշխարհա– յին օդերնութաբանական կազմակերպու–թյուն երեք կենտրոնով (Մոսկվա, Վա– շինգտոն և Մելբուռն), որոնք անևրաժեշտ տեղեկություններ են ստանում աշխարհի բոլոր ևիդրոօդերնութաբանական կա–յաններից, մշակում դրանք ն տարածում ռադիոհաղորդումների միջոցով։ Տայկա–կան ՍՍՏ–ում եղանակի բյուրոն կազ–մավորվել է Երևաևի հիդրոօդերևութաբա– նական կոմիտեի (այժմ՝ վարչություն) կազմում, 1932-ին։ Ներկայումս բյուրոն բաղկացած է օդերնութաբանական կամ եղանակի կանխատեսումների (տալիս է օրական, 3 օրվա պարբերական կանխա–տեսումներ), ևիդրոլոգիական (գետերի, լճերի և ջրամբարների՝ ներկա և սպաս–վելիք ռեժիմի մասին տեղեկություններ) և ագրոօդերևութաբաևական (գյուղատնտ․