Եղվարդի բազիլիկից (V դ․) մի մաս գինու գործարան։ Ե․ ունի երեք միջնա–կարգ դպրոց (մեկ երեկոյան), երկու ման–կապարտեզ, կուլտուրայի տուն, հիվան–դանոց, կինոթատրոն։ Ե․ հին բնակավայր է։ Առաջին գրավոր տեղեկությունները կապված են 603–ի հայ–պարսկական պատերազմի հետ։ Միջ–նադարյան ճարտ․ հուշարձաններից ար–ժեքավոր է V դ․ դահլիճ–եկեղեցին, որի ստորին մասը մասամբ պահպանվել է։ Արմ–ից4 մեկ, հվ–ից՝ երեք մուտքով, 9ДХ X 25,5 it չափի, նևրսից կիսաշրջան խորա–նով կառույց Է։ Տվ–ից և արմ–ից ուևեցել է արտաքին սրահ, որը չի պահպանվել։ Սրանից արմ․ V դ․ եռանավ բազիլիկ եկե–ղեցին է, կառուցված մեծադիր, սրբատաշ տուֆից, 14,IX27,3 մ չափի, արտաքինից երեք շարք աստիճաններով և ևնգա– նիստ աբսիդով (չի պահպանվել)։ Ներ– սից երկու շարք (4-ական) T-աձև մույթե–րով բաժանված է երեք նավի, որոնցից միջինը արլ–ից վերջավորվում է հատակա–գծում կիսաշրջան ավագ խորանով, իսկ կողայինն էրը՝ նույնաձև խորշերով; Յոթ մուտքերից երեքականը հս–ից և հվ–ից են, իսկ մեկը՝ արմ–ից։ Տս․ և հվ․ որմնա– Եղվարդ․ Մ․ Աստվածածին եկեղեցի–դամ– բարանի հարավային ճակատից մի մաս մույթերը (4-ական) կտրվածքային չա–փերով ավելի փոքր են, քան համապա–տասխան մույթերը, իսկ արմ․ երկու մույ–թը նույնաչափ են։ Պատերին արտաքին պարագծով ձգվում է 660-ին կատարված արձանագրություն։ Ե–ից հս–արլ․, Արայի լեռան ստորոտին, VII դ․ կառուցվել է Զորավար եկեղեցին (այժմ՝ կիստվեր)։ Ե–ի կենտրոնական մասում կանգուն է Ս․ Աստվածածին երկհարկ, ռոտոնդայով ավարտվող եկեղեցի–դամբարանը՝ կա–ռուցված 1301-ին։ Առաջին հարկը (քառա–կուսի հատակագծով, արմ–ից դռնով, արլ–ից աբսիդի երկու կողմերում գտնվող ավանդատնևրով) ծածկված է խաչաձևվող կամարներով ու թաղերով։ Երկրորդ հար կը, ուր բարձրանում էիև դրսից փայտե շարժական և պատին ամրացված քարե պահունակային աստիճաններով, դրսից և ներսից թույլ շեշտված խաչաձև հորին–վածք է, որի թները թաղածածկ են, ար–տաքինից երկթեք տանիքով։ Արլ–ից աբ–սիդին փոխարինում է շթաքարե կիսա– գմբեթարդ խորշը։ խաչաթների հատման անկյունների չորս կամարակապ որմնա–սյուները կրում են շատ ցած «թմբուկը», որի վրա պարագծով դրված են վեղարա– ծածկ գմբեթով ավարտվող կամարակապ 12 սյուն (ռոտոնդան)։ Տամեմատաբար զուսպ մշակված առաջին հարկը հարկա– բաժան գոտիով առանձնանում է զարդա–պատկեր աք անդակների առատությամբ աչքի ընկնող երկրորդ հարկից։ Այստեղ ճակատներն ունեն ևռաթռիչք զարդա– կամարներ, որոնք հվ․ ճակատին վերած–վում են աստիճանաձն շրջանակի, իսկ արմ․ ճակատին՝ ամբողջ բարձրությամբ մեծ խաչի։ Ցուրաքանչյուր ճակատի կենտ–րոնում սյուժետային պատկերաքանդակ–ներ են՝ եղջերու հոշոտող հովազ, քարայծ, արծիվ՝ հորթը ճպնկերում։ Առավել ուշա–դրություն է դարձված արմ․ ճակատին, որտեղ զարդաքանդակներով և շթաքարե բարավորով ատոքից վսր ԱաովածաՕնի ե սրբերի պատկերաքանդակներն են։ Քանդակների մեծ մասը ներկված է եղել։ Տարդարանքի առանձնահատկություննե–րից է ռոտոնդայի սյունակամարաշարքից վեր արաբանախշ գոտին, կազմված քա–ռակուսի, ութանիստ և ութանկյուն աստ–ղաձև հախճասալերից, որոնց վերնը ն ներքնը զարդարված են ոճավորված արմավենիով, իսկ մեջտեղում պատկեր–ված են նապաստակ, ընձառյուծ, գայլ, քարայծ, օձ, եղջերու, կարապ և այլ կեն–դանիներ։ Սալերին փորագրված են Ֆիր– դուսու «Շահ Նամե»-ից հատվածներ։ Տախճասալերը XIII–XIV դդ․ պարսկա–կան արվեստի գործեր են և տեղադրվել են եկեղեցի–դամբարանի կառուցումից հետո։ Ըստ առաջին հարկի հվ․ ճակատի արձա–նագրության՝ եկեղեցի–դամբարանը նո–րոգվել է 1745-ին։ 1969–70-ին քանդվել և ամրացումևերով վերաշարվել է եկեղեցու ռոտոնդան։ Գրկ․ Թորամանյան Թ․, Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմու–թյան, հ․ 1–-2, Ե․, 1942–48։ Սահինյան Ա․ Ա․, Քսաախի բազիլիկայի ճարտարապե–տությունը, Ե․, 1955։ ժամկոչյան Ս․, Քալանթարյան Ա․, Եղվարդի Աստ–վածածին եկեղեցու հախճասալերը, «ՊԲՏ», 1971, №4։ Մնացականյան Մ․, Երե– վանը և նրա շրշակայքը, Ե․, 1971։ Մ․ Հասրաթ] ան
ԵՂՎԱՐԴ, գյուղ Տայկական ՍՍՏ Ղա–փանի շրջանում, շրջկենտրոնից 14 կւէ հյուսիս–արնւվք։ Կոլտնտեսությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, այ–գեգործությամբ, բանջարաբուծությամբ և ‘հացահատիկի մշակությամբ։ Ունի միջ–նակարգ դպրոց, գրադարան, ակումբ, բուժկայան, կապի բաժանմունք։ 1724-ին Ե–ի մոտ, Շուշանների դաշտում, տեղի է ունեցել ճակատամարտ Դավիթ Բեկի զո–րավար Թորոս իշխանի ն պարսից Ֆաթհ– Ալի խանի զորքերի միջև։ Ե–ում և շրջակայ–քում պահպանվել են Աստվածածին (1700) և «Սպիտակ աղբյուրի խաչ» եկեղեցինե–րը, գերեզմանոց՝ խաչքարերով (X– XIX դդ․)։ Տայրենական մեծ պատերազ–մում զոհվածների հիշատակին Ե–ում կանգ–նեցված է հուշարձան (ճարտ․ Ա․ Փար– սյան)։
ԵՂՎԱՐԴԻ ՃԱԿԱՏԱՄԱՐՏ 1725, Սյունիքի հայ ազատագրական զինված ուժերի Չա– վընդուրի զորախմբի ն Բարգուշատի Ֆաթհ– Ալի խանի զորքերի միջն։ Տեղի է ունեցել Եղիվարդ (Եղվարդ, այժմ՝ ՏՍՍՏ Ղափանի շրջանում) գյուղի մոտ, Շուշանների դաշ–տում։ Պարբերաբար կրկնվող հարձա–կումներին վերջ տալու նպատակով, Չա– վընդուրի Թորոս իշխանը անցկացրել է ընդհանուր զորահավաք ն հարձակման պատրաստվել Օրդուբադը գրաված օս–մանյան թուրքերի վրա։ Արծվանիկ գյուղի մելիք Ֆրանգյուլն առերես միացել է Թո– րոսին ն նրան համոզել սկզբում հարձակ–վել օսմանցիներին դաշնակցած Ֆաթհ–Ալիի վրա։ Սակայն ճակատամարտի վճռական պահին իր ջոկատով դավաճանաբար թի–կունքից հարվածել է հայկ․ զորաբանակին։ Թորոսը զոևվել է, հայերը՝ պարտություն կրել, որը բացասաբար է անդրադարձել ազատագրական շարժման ընթացքի վրա։ ՜գրՀ, qoinpp պաասութբւս т-աւրթ PQqfm․․․, Վաղ–պատ, &1, կ ՂՂ–Ъ՝․ նն ո, Երկ․ Ժող․, հ․ 3, գիրք 2, Ե․, 1973։ Վ․ Գրիգորյան
ԵՂՎԱՐԴԻ ՍԱՐԱՎԱՆԴ, գտնվում է Տայ–կական ՍՍՏ–ում, Արայի լեռ հրաբխային զանգվածից հարավ։ Արմ՜ում զառիթափ իջնում է դեպի Քասաղի կիրճը, արլ–ում երկու, տեղ–տեղ երեք դարավանդներով՝ Տրազդանի հովիտը։ Տվ–ում եզրավորվում է Արարատյան դաշտով։ Ունի թույլ ալի–քավոր, բլրապատ մակերևույթ և հս–ից հվ․ ընդհանուր թեքություն։ Բարձրու–թյունը 1000–1600 it է։ Կան հրաբխային կոներ (Արապար, Եղվարդի Եռաբլուրներ, Մուրադսար են)։ Տարածված են քարա– ցրոնները։ Ե․ ս․ կազմված է վերին պլիո– ցենի և չորրորդական դոլերիտային մոխ–րագույն լավաներից, անդեզիտա–բազալտ– ներից և տուֆերից։ Կլիմաև չոր ցամա–քային է։ Տունվարի միջին ջերմաստիճա–նը – 5°C է, հուլիսինը՝ 24°C։ Տարեկան տեղումները 400–500 ւէւէ են։ Շոգ ամառ–վա ու լեռնահովտային քամիների պատ–ճառով գոլորշունակությունը 1400 ւէւէ–ից ավելի է (ամենաբարձրը ՏՍՍՏ–ում)։ Ե․ ս–ում գերակշռում են կարբոնատային գորշ հողերը, հս․ և արլ․ մասերում՝ լեռ–նային շագանակագույն հողերը։ Տվ–ում տարածված է կիսաանապատային, հս–ում'
