յան ամրոց և դամբանադաշտ, Աստղի բլուրը, Ս․ Տովհաննես մատուռը, Անա–պատ վանքը, գերեզմանոցներ, ամրոց, գյուղատեղիներ Թալա գետի ձորում՝ քա– րայրեր։ Ե–ում է ծէւվել Մայիսյան ապստամ–բության ղեկավարներից Եևոք Մկրտում– յանը, որի անունով էլ կոչվել է գյուղը; 1918-ին գյուղում ստեղծվել է գավառի առաջին կուսակցական բջիջը; 1920-ի ապ–րիլի 25-ին Քրդևան գյուղում հրավիրվել է Գիլիջանի գավառային կոմունիստական կազմակերպության առաջին անլեգալ կոնֆերանսը, որը քննարկել է Մայիսյան ապստամբության նախապատրաստության հարցը։
ԵՆՍԵՆ (Jensen) Ցոհանես Տանս Դա– նիել (ծն․ 25․6․1907, Տամբուրդ), գերմա–նացի ֆիզիկոս։ Սովորել է Ֆրայբուրգի, այնուհետև՝ Տամբուրգի համալսարան–ներում։ 1941–49-ին՝ Տանովերի բարձ–րագույն տեխ․ ուսումնարանի պրոֆեսոր։ 1949-ից՝ Տայդելբերգի համալսարանի պրոֆեսոր։ Տիմնական աշխատանքները վերաբերում են ատոմային միջուկների տեսությանը։ Տիմնավորել է միջուկների մի շարք առանձնահատկություններ, մաս–նավորապես, մեծ կայունություն ունեցող «մոգական» միջուկների գոյությունը։ Ե, աշխատակիցնևրի հետ մշակել է (Մ․ Գյո– պերա–Մայերից անկախ) միջուկի թաղան–թային մոդելը (տես Մկուկային մողեւ– ներ)։ Արժանացել է նոբելյան մրցանակի (1963)։
ԵՆՈՒԿԻՁԵ Ավել Սաֆրոնովիչ [ծած–կանունները Ավել, Աբդուլ, Զոլոտայա ռիբկա, 7(19)․5․1877, գ․ Ցխադիս (Քու– թայիսի նահանգում) – 1937], սովետա–կան պետական և կուսակցական գործիչ։ ՄՄԿԿ անդամ 1898-ից։ 1900-ին ընտրվել է ՌՍԴԲԿ Բաքվի կոմիտեի անդամ։ Մաս–նակցել է «Նինա» ընդհատակյա տպարա–նի հիմնադրմանն ու աշխատանքներին։ Կուսակցական գործունեությամբ է զբաղ–վել Բաքվում, Դոնի Ռոստովում, Մոսկվա– յում, Պետերբուրգում։ Բազմիցս ձերբա–կալվել է։ Փետրվարյան հեղափոխության (․1917) ժամանակ մասնակցել է Պետրո– գրադի զորքերի հեղաՓոխական ելույթ–ներին։ 1917-ի հունիսին ընտրվել է Պետ– րոգրադի սովետի գործադիր կոմիտեի անդամ։ Տոկտեմբերյան հեղափոխությու–նից հետո մինչև 1918-ի հոկտեմբերը եղել է Տամառուսասաանյան ԿԳԿ–ի զինվո–րական բաժնի վարիչ, 1918-ի հոկտեմբե–րից՝ Տամառուսասաանյան ԿԳԿ–ի նա–խագահության անդամ և քարտուղար, ՍՍՏՄ Մովետների I համագումարից (1922-ի դեկտեմբեր) սկսած՝ ՄՍՏՄ ԿԳԿ նախագահության անդամ և քարտուղար։ ԵՇԻԼ–ԻՐՄԱԿ, գետ Թուրքիայի հյուսի–սում; Երկարությունը 450 կմ է, ավազանը' 36,1 հզ․ կմ*։ Վերին U միջին հոսանքնե–րում հոսում է հս–արմ․ միջլեռնային հով–տով, Պոնւղական լեռնաշղթային զուգա–հեռ, ապա շրջվում հս․, hurtnnnf Ջանիկ լեռնաշղթան և Սամսուն քաղաքից արլ․ առաջացնելով դելտա4 թւաիվում Սև ծո–վը։ Գլխավոր վտակներն են Չեկերեկը և Կելկիտը։ Սնումը ձնաանձրևային է» վարարում է գարնանը և ամռան սկզբին։ Գետաբերանում ջրի միջին ծախսը 150 մ3/վրկ է» առավելագույնը՝ 2000 մ3/վրկ; Ջրերը օգտագործվում են ոռոգման հա–մար։
ԵՊԱՐՔՈՍ, է պ ա ր ք ո ս (<հուն․ gjtapxog – թեմակալ), Բյուզանդիայում այդպես է կոչվել քաղաքապետը (մասնա–վորապես Կոստանդնուպոլսի)։ Ե․ նշա–նակվել է կայսեր կողմից։ Այն առաջին անգամ հիշվում է IV դ․ կեսին և հատուկ նշանակություն է ունեցել V^։ X դ․ ֆեո–դալական հիերարխիայում զբաղեցնում Էր 18-րդ տեղը (Փոքրասիական բանակա– թեմերի զորավարներից հետո) և օժտված էր բաևակաթեմերի զորավարներից ավե–լի մեծ իշխանությամբ։ Մայրաքաղաքից կայսեր բացակայության դեպքում կարե– վոր հարցերը լուծում էիս Ь․ և այլ բարձր–աստիճան պաշտոնյաներ։ Կոստանդնու– պոլսի Ե․ հաճախ գլխավորել է կառավա–րությունը, կարգավորել մայրաքաղաքի տնտ․ կյանքը, քննության ենթարկել ար–հեստավորների ու առևտրականների դա–տական գործերը (նրանց կորպորացիա–ները ենթարկվում էին Ե–ին), լուծել ար–տաքին առևտրի հետ կապված հարցերը։ Քաղաքային ինքնավարության անկմա–նը զուգընթաց Ե–ի հեղինակությունը բարձ–րացել է, սակայն Պալեոլոգոսների ժա–մանակ (1261–1453) այն կորցրել է իր իշխանությունը, նրա ֆունկցիաները իրա–գործել են արքունիքին մոտ կանգնած անձէւնք։ Գրկ, Византийская книга Эпарха, М,, 1962, с․ 101–106․ Տ․ Բարթիկյան
ԵՊԻՒՏ, Պեխտ, Բեխտ (հուն, ’Ел- eiX՝ ՝ns* ծն․ թ․ անհտ․– 1076), հայ իշ–խան, Անտիոքի կառավարիչ (դուքս)։ 1065-ին հաղթել է Եդեսիայի Նշենեկ կոչ–վող բերդի վրա հարձակված սելջուկ– թուրք․ զորքին; խեղդամաև է արվել իր հոռոմ խոստովանահոր ձեռքով՝ Անտիո–քի Անդրիուն բերդում։ Սխալմամբ նույ–նացվել է Անտիոքի հայազգի կառավարիչ խաչատուրի հևա։ Գրկ․ Մ ա տ թ և ո ս Ուռհայեցի, ժա–մանակագրություն, Ե․, 1973։ Ք ա ս ուն ի Ե․, ԺԱ դարու Անտիոքի հայ կառավարիչներ Պեխտ–Խաչաստւր և Վասակ Պահլավունի, աես՝ «Տայկազյան հայագիտտկան հանդես», Բեյրութ, 1971;
ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ (<հուն․ ёлСахояое – տե–սուչ, վերակացու), քրիստոնեական որոշ եկեղեցիների նվիրապետության բարձրա–գույն հոգևոր աստիճանավոր, պաշտոն–յա։ Ե․ թեմի (վիճակի) կամ համայնքի հո–գևոր պետն Է։ Միջնադարում տնօրինել է եկեղեցական ունեցվածքն ու տնտեսու–թյունը, ունեցել դատական ֆունկցիա–ներ; Ե–ին ընտրում է թեմը կամ նշանա–կում կաթողիկոսը (պապը կամ սինոդը)։ Ունի ձեռնադրության իրավունք, կրում է եպիսկոպոսական ասա (գավազան), պանակե, մատանի, մասնակցում է եկե–ղեցու գերագույն հոգևոր պետերի ընտ–րություններին։ Տայ եկեղեցու նվիրապե–տության մեջ, կաթողիկոսից հետո, Ե․ գրավում է երկրորդ պաշտոնը։
ԵՊԻՍԿՈՊՈՍՈՒԹՅՈՒՆ, 1․ եպիսկոպոսի աստիճանը, կոչումը, պաշտոնը քրիստո–նեական եկեղեցում, 2․ տեսչություն, եկե–ղեցական թեմ։ Ե–ները ձևավորվել են վաղ քրիստոնեական համայնքների հիման վրա և նրանց համեմատ տարածքային ու իրավա–վարչական ավելի կայուն, ընդար–ձակ ու հաստատուն եկեղեցական կազմա–կերպություններ են։ II դ․ կեսից աստի–ճանաբար ձեռք են բերել ևկեղեցա–վար– չական ավելի լայն լիազորություններ՝ կազմակերպելով ու տնօրինելով թեմի ոչ միայն՝հոգևոր–եկեղեցական ու ծիսական խնդիրները, այլև հաճախ՝ ազգային–հա– սարակական, իրավա–քաղաքական ու կըր– թական գործերը։ Վերջիններիս տարողու–թյունն ու աստիճանը կախված է եկեղեցա–կան ու պետ․ իշխանությունների Ե–ներին ընձեռած տարածության ու հասարակա– կան–քաղաքական կշռի չաՓից։ Ե–ները ավատապետական հարուստ, ազդեցիկ կենտրոններ են եղել, այժմ tb հատկապես կաթոլիկ ու անգլիկաև եկե–ղեցիներում, իշխում են կապիտալ հարըս– տությունների, երբեմն էլ՝ կալվածների, և սոցիալ–քաղաքական մեծ ուժ են ներ–կայացնում։ Բաժանվում են երեք հիմնա–կան կարգի, մայրաքաղաքային կամ գըլ– խավոր քաղաքային (մետրոպոլիտու–թյուն), մեկ կամ մի քանի քաղաքների և գավառային շրջանների տեսչության, որոնց համապատասխանաբար գլխավո–րում են՝ մեարոպոչիաը, արքեպիսկոպո–սը կամ եպիսկոպոսը և քորեպիսկոպոսը։ Տայ եկեղեցին անհրաժեշտության դեպ–քում Ե–յան ղեկավարությունը վստահում է դեռևս եպիսկոպոսական աստիճան չու– նհցոդ հոցՆռրականի, յւբին սակայն ջա– տվ պվտՏ է այդ Հայ եկեղե–ցական թեմերււ Ъ-եեր են (միայն Սյուն– յաց թեմն է ճանաչված եղել մետրոպոլի–տություն)։ Ե–յան ղեկավարը՝ առաջնորդը, ընտրվում է կաթողիկոսի հավանությամբ և հաստատվում նրա կողմից։ Փ․ ԱԱթարյան
ԵՊԻՓԱՆ ԿԻՊՐԱՑԻ [մոտ 315, Ելնթերա– պոլիսի մոտ (Տրեաստան) – 403, Կ․ Պոլսից Կիպրոս վերադառնալու ճանա–պարհին], հրեա աստվածաբան։ 367-ին ընտրվել է Կիպրոս կղզու Կոստանտիա (Սալամին) քաղաքի եպիսկոպոս և կղզու մետրոպոլիտ։ Մասնակցել է քրիստոնեա–կան դավանաբանական վեճերին, պայ–քարել օրիգենականության դեմ։ Սուրբ երրորդության հարցում հետևել է Կապա– դովկիայի հայրերին՝ Գրիգոր Նյուսա– ցուն և Բարսեղ Կեսարացուև։ Ե․ Կ․ կըտ– րականապևս մերժել է հեթանոսական տարրերի թաՓանցումը քրիստոնեության մեջ։ Նա պատկերամարտության առաջին տեսաբաններից է։ Գրել է ճառեր, հակա–ճառություններ, մեկնություններ։ Բազմա–թիվ լեզուներով թարգմանվել է Տին կտա–կարանում հիշատակվող 12 թանկարժեք քարերի այլաբանական մեկնությունը։ Ե․ Կ–ու գործերի զգալի մասը, որոնց բնա–
