այսինքն՝ արագացումով շարժվող լից– քերը: Անկախ ծագման բնույթից, էլեկ– տրամագնիսական բոլոր ալիքները լայ– նական են. դա նշանակում է, որ ալիքը բնութագրող մեծությունները՝ էլեկտրա– կան (E) ու մագնիսական (H) դաշտերի լարվածության վեկտորները և ալիքի տա– րածման ուղղությունը, փոխուղղահայաց են (նկ. ): E, H և v (տարածման արագու– թյուն) վեկտորները կազմում են աջ պտու– տակային համակարգ: Սակայն եթե ալի– քը տարածվում է ոչ թե վակուումում, այլ, օրինակ, հաղորդիչ հարթ պատերով սահ– մանափակված միջավայրում, ապա E և –^ H դաշտերը ալիքի տարածման ուղղու– թյան վրա կարող են ունենալ զրոյից տար– բեր բաղադրիչ (այդպիսի դեպք տեղի ունի ալիքատարներում): է. ա. լինում են հարթ, գնդային: Ալիքը կոչվում է հարթ (գնդային), եթե այն կե– տերը, որտեղ դաշտի E և H լարվածու– թյունները ժամանակի տվյալ պահին ունեն միևնույն արժեքը, դասավորված են մի հարթության (գնդի) վրա: Օրինակ, նկարում պատկերված ալիքը հարթ է, որովհետև E և H դաշտերը (ճառագայթ– ման աղբյուրից մեծ հեռավորության դեպ– քում) yz հարթության վրա ժամանակի տվյալ պահին գործնականորեն նույն արժեբն ունեն: Մեներանգ կոչվում է էլեկտրամագնիսա– կան այն ալիքը, որի E և H վեկտորները ժամանակից կախված՝ յուրաքանչյուր կե– տում փոփոխվում են ներդաշնակ (սինու– սի կամ կոսինուսի) օրենքով, այսինքն կատարում են որոշակի v հաճախակա– նության ներդաշնակ տատանումներ: Հա– ճախականության, ալիքի ճ երկարության և տարածման արագության կապն արտա– հայտվում է v=Xv բանաձևով: ժամանակի ընթացքում ցանկացւսծ կերպով փոփոխ– վող է. ա. կարելի է ներկայացնել մենե– րանգ ալիքների գումարի տեսքով: է. ա. բնութագրվում են նաև բևեռա– ցումով, որը կարող է լինել հարթ, շրջա– նային կամ էլիպսային: Հարթ բևեռացման ալիքի E վեկտորի տատանումները բոլոր կետերում տեղի են ունենում զուգահեռ ուղիղների ուղղությամբ*. Իսկ եթե E վեկ– տորի ծայրը ժամանակի ընթացքում տա– րածման ուղղությանն ուղղահայաց հար– թության մեջ գծում է շրջանագիծ կամ էլիպս, ապա բևեռացումը համապատաս– խանաբար շրջանային կամ էլիպսային է: է. ա–ին, ինչպես բոլոր ալիքներին, հատուկ են բեկման, անդրադարձման, ցրման, կլանման, ինչպես նաև դիֆրակ– ցիայի և ինտերֆերենցիայի երևույթնե– րը: Տարբեր երկարության է. ա., որոնք խմբավորվում են առանձին տիրույթնե– րում (տես աղյուսակը), ունեն տարբեր հատկություններ: Գրկ. TopenHK r. C., KoJie6aHHa h bojihi»i, 2 H3fl., M., 1959. Բ. Իաչաարյան
ԷԼԵԿՏՐԱՄԱԳՆԻՍԱԿԱՆ ԴԱՇՏ, մատե– րիայի ձև. իրականացնում է լիցքավորված մասնիկների Փոխազդեցությունը: է. դ–ի աղբյուրը դադարի կամ շարժման վիճա– կում գտնվող էլեկտրական լիցքերն են: Անշարժ լիցքերի շուրջը գոյություն ունի ստատիկ էւեկարական դաշս։, հավասա– րաչափ–ուղղագիծ շարժման դեպքում լրա– ցուցիչ առաջանում է ստատիկ մագնիսա– կան ղաշւո, իսկ արագացումով շարժվե– լիս ստեղծվում է փոփոխական է. դ., որի մի մասն անջատվում է լիցքերից և ճա– ռագայթվում տարածության մեջ էւեկտրա– մագնիսական ափքների ձևով: է. դ. բնու– թագրվում է էլեկտրական դաշտի լարվա– ծության E և մագնիսական դաշտի լար– վածության H վեկտորներով, որոնց մե– ծությունն ու ուղղությունը, ընդհանուր առմամբ, տարածության տարբեր կետե– րում տարբեր են, ընդ որում վւոֆոխական մագնիսական դաշտը ծնում է վւուիոխական էլեկտրական դաշտ (էչեկտրամագնիսա– կան. ինդուկցիայի երևույթ) և հակառակը: էլեկարական և մագնիսական դաշտերը կարելի է առանձին–առանձին դիտարկել միայն դանդաղ փոփոխվող է. դ–ի դեպ– քում, երբ դրանց փոխադարձ կապը էա– կան չէ. սակայն, ընդհանրապես, է. դ–ի բաժանումը երկու դաշտերի պայմանական է: E-ն և H-ը կարելի է արտահայտել օժան– դակ փ և A մեծությունների՝ պոտենցիալ– ների օգնությամբ: Տրված E և H դաշտերի համար գ> ն A պոտենցիալների ընտրու– թյունը միարժեք չէ: Այդ հանգամանքը թույլ է տալիս փ՜ն և A-ն ընտրել տվյալ խնդրի պահանջներին համապատասխան, նրանց վրա դնելով լրացուցիչ՝ տրամա– չափարկման պայման: է. դ–ի էներգիայի խտությունը վակուումում որոշվում է W=-i(E2+H2) բանաձևով, իսկ միավոր OJt մակերեսի միջով (այդ մակերեսին ուղղա– հայաց ուղղությամբ) վայրկյանում անց– նող էլեկտրամագնիսական էներգիայի հոսքը՝ Պոյնտինգի վեկտորով՝ Տ = = –[e H յ(շ–ն լույսի արագությունն է): էլեկտրամագնիսական երկու (կամ մի քանի) դաշտերի վերադրման դեպքում էլեկտրական և մագնիսական դաշտի լար– վածությունները գումարվում են՝ E= = Ei +E2, H = Hi+ H2 (Ei, E2» Hi» է!շ–ը բաղադրիչ դաշտերի լարվածություններն են): Արդյունարար է. դ–ի էներգիայի խտությունը որոշելիս, բաղադրիչ դաշտե– րի էներգիայի խտություններից բացի, պետք է հաշվի առնել նաև այդ դաշտերի փոխադարձ էներգիան: է. դ–ի E և H լարվածությունները լից– քերի տվյալ բաշխման դեպքում կարելի է գտնել Մաքսվեչի հավասարումներից. այդ հավասարումներից հետևում է, որ է. դ. (էլեկտրամագնիսական ալիքները) վակուումում տարածվում է շ^3.մ/վրկ արագությամբ, որն անփոփոխ է մնում իներցիալ մի համակարգից մյուսին անց– նելիս (տես Հարաբերականության հա– տուկ տեսություն): E և H վեկտորները իներցիալ մի համակարգից մյուսին անց– նելիս ձևափոխվում են այնպես, ինչպես F^ (n, v=0, 1, 2, 3) քառաչափ տենզորի համապատասխան բաղադրիչները (Ea =
Fao, Hi = F23, H2= F31, H3=Fi2-a
= 1, 2, 3): Այս հանգամանքն ապահո– վում է Մաքսվելի հավասարումների ին– վարիանտությունը Լորենցի ձևափոխու– թյունների նկատմամբ: է. դ–ի տեսության կիրառումների զգալի մասը պահանջում է Մաքսվելի հավասարումների ձևակեր– պումը նյութական միջավայրի համար: Այս դեպքում հավասարումների մեջ ան– հրաժեշտ է հաշվի առնել նաև միջավայրի լիցքերի և դրանց ստեղծած էլեկտրական հոսանքների համապատասխանաբար մի– ջինացված արժեքները: է. դ–ի՝ Մաքսվելի հավասարումների վրա հիմնված տեսությունը՝ դասական էչեկտրադինամիկան, ընդգրկում է այն– պիսի բնագավառներ, ինչպիսիք են ժա– մանակակից էլեկտրատեխնիկան և ռա– դիոտեխնիկան, ռադիոֆիզիկան, օպտի– կան ևն: Սակայն է. դ–ի դասական տեսու– թյունը կիրառելի չէ շատ բարձր հաճախա– Աղյուսակ. էլեկտրամագնիսական ալիքների դասակարգ ու մը ըստ ալիքի երկար ու թյան Լուսային ալիքներ Տիրույթ Ռադիոալիքներ ինֆրակարմիր տեսանելի լույս ուլտրամանուշա– կագույն Ռենտգենյան ճառագայթներ 7 ճառագայթ– ներ Ալիքի երկարությունը՝ X («t/–ով) Հաճախականությունը՝ v (հց–ով) 3.103–5.10 –2 107-6.1011 5.10 6.10*1- !–8.10 ~5–4.10 -5-10-7 –3,75.1014-7,5.1014-3.1017 2.10 "7 –6.10 “՜ւ° 1,5.1017 -5.101» 10-8-10-H 3.10i8–3.10շ1
