յին սեփականության, շահագործումից ազաա մարդկանց ստեղծագործ աշխա– տանքի վրա: ժ. տ. զարգանում է պլանա– չափորեն, սոցիալիզմին ներհատուկ տնտ. օրենքների պահանջներին համապատաս– խան «…հասարակության բոլոր ան– դամների լիակատար բարեկեցու– թյունը և ազատ համակողմանի զար– գացումն ապահովելու համար» (Լենին Վ. Ի., Երկ., հ. 6, է£ 253): Սոցիալիստա– կան տնտեսության բնորոշ գիծը կենտրո– նացված կառավարման զուգակցումն է ամբողշ աշխատավորության ստեղծագոր– ծական ակտիվության հետ: ՍՍՀՄ–ում միութենական բոլոր հանրապետություն– ների ժ. տ–ները ձևավորվում և զարգա– նում են որպես միասնական, փոխկապված տնտ. համալիր, որն աշխատանքի սո– ցիալիստական բաժանման հիման վրա ապահովում է առանձին հանրապետու– թյունների և ամբողշ երկրի տնտ. շահերի զուգակցումը: Հզոր ինդուստրիայի, զար– գացած գյուղատնտեսության և առաշավոր գիտության վրա հիմնված ժ. տ–յան կա– րևոր առանձնահատկությունը մասշտաբ– ների մեծությունն է: 1975-ին, 1913-ի հա– մեմատ, ՍՍՀՄ հասարակական ամբողջա– կան արդյունքն աճել է 56, ազգային եկա– մուտը՝ 61, արդ. և գյուղատնտ. արտա– դրության ծավալը՝ 131 և 3,2 անգամ: Ար– տադրության միշոցների արտադրության («Ա» խումբ) տեսակարար ևշիռն արդ. ար– տադրության ընդհանուր ծավալում կազ– մել է 74% (1913-ին՝ 35,1), սպառման առարկաներինը («Բ» խումբ)՝ 26% (1913-ին՝ 64,9): Առաշացել են ժ. տ–յան նոր ճյուղեր, ավիացիոն, ավտոմոբիլա– յին, ռադիոէլեկտրոնային, նավթաքիմիա– կան, սարքաշինական, մեքենաշինական, գազի արդյունաբերություն, ատոմային էներգետիկա ևն: Նախահեղափոխական Հայաստանի ժ. տ–յան հիմքը միակողմանի զարգացած գյուղատնտեսությունն էր՝ պրիմիտիվ նյու– թատև}ափւյա1/ան բազայով: Արդ. արտա– յյ/աթյւս&ը ներկայացված էր ձեռքի աշխա– տանքի վրա հիմնված տնայնագործական և կիսատնայնագործական արհեստանոցնե– րով: Առաշին համաշխարհային պատերազ– մի և դաշնակցության տիրապետության տարիներին Հայաստանի ժ. տ. կատարյալ անկման եզրին էր հասել: Սովետական կարգերի հաղթանակից հետո, լենինյան ազգային քաղաքականության շնորհիվ, պատմական կարճ ժամանակաշրշանում Հայաստանը վերածվեց զարգացման բար– ձը ր մակարդակ ունեցող ինդուստրիալ հանրապետության, որպես ՍՍՀՄ միասնա– կան ժ. տ–յան անկապտելի օրգանական մաս: Հասարակական ամբողշական ար– դյունքի 67,2% –ը 1975-ին ստեղծվել է արդյունաբերության, 11,3%-ը՝ գյուղա– տնտեսության, 12,9% –ը՝ շինարարու– թյան մեշ, 8,6%–ը՝ նյութական արտադրու– թյան մյուս ճյուղերում: Առանձնապես բարձր տեմպերով են զարգացել մեքենա– շինությունն ու մետաղամշակումը, գու– նավոր մետալուրգիան, քիմ. արդյունաբե– րությունը, շինանյութերի, թեթև ու սննդի արդյունաբերության որոշ ճյուղեր: Մեքե– նաշինության ու մետաղամշակման ար– դյունաբերության արտադրանքը 1975-ին, 1913-ի համեմատ, ավելացել է 6432 ան– գամ, դարձել ՀՍՍՀ արդյունաբերության առաջատար ճյուղը: Արտադրանքի ծա– վալով և աշխատողների թվաքանակով այն արդյունաբերության ճյուղերում գրավում է առաշին տեղը, արտադրական հիմնա– կան ֆոնդերի արժեքով՝ երկրորդ: Մեծ ուշադրություն է դարձվում ռադիոէլեկ– տրոնային և ավտոմոբիլային արդյունա– բերության, ավտոմատացման սարքերի ու միջոցների, բարձր և գերբարձր ճշգըր– տության մետաղահատ հաստոցների ար– տադրության, մեքենաշինության նոր ուղ– ղությունների զարգացմանը: Զգալի առա– ջընթաց է ապրել գյուղատնտեսությունը: Ինտենսիվ զարգացման շնորհիվ գյուղա– տնտեսության համախառն արտադրան– քը 1940–75-ին ավելացել է 4,1 անգամ, այդ թվում երկրագործությանը՝ 3, անաս– նաբուծությանը՝ 9,7 անգամ: 1975-ին գյու– ղատնտեսության մեքենայական պարկում հաշվվում էր 11712 տրակտոր, 1527 հա– ցահատիկահավաք կոմբայն, 13648 բեռ– նատար ավտոմեքենա: 1965–75-ին գյու– ղատնտեսության մեջ էներգետիկ հզորու– թյուններն ավելացել են 2, աշխատանքի էլեկտրազինվածությունը՝ 1,6, ֆոնդազին– վածությունը՝ ավելի քան 1,5 անգամ: Լայն ծավալ է ստացել կապիտալ շինարարու– թյունը: IX հնգամյակում կատարվել են 4505 մլն ռ. կապիտալ ներդրումներ, շահա– գործման հանձնվել արդ. 40 խոշոր ձեռ– նարկություն, 102,7 հզ. բնակարան: Միայն 1975-ին ավելի շատ կապիտալ ներդրում է կատարվել (1005 մլն ռ.), քան 1921– 1950-ին: Բարձր տեմպերով են աճել նաև տրանսպորտը և կապը, առևտուրը, հա– սարակական սնունդը: Ընդլայնվել են ՀՍՍՀ տնտ. կապերը միութենական մյուս հանրապետությունների և արտասահման– յան երկրների հետ: Սովետական իշխանության տարիներին արմատական տեղաշարժեր են կատարվել ոչ արտադրական ոլորտի ճյուղերի զար– գացման բնագավառում ես: Հայաստանը դարձել է համատարած գրագիտության երկիր: Այսպես, 1975–76-ին ուսման տարբեր ձևերում ընդգրկված էր 1072 հզ. մարդ, այդ թվում 54 հզ.՝ բուհերում: Հանրակրթական 1596 դպրոցում աշխա– տում էր 43,5 հզ. ուսուցիչ, որոնց 69,2% –ը ուներ բարձրագույն կրթություն: Գործում էր մասսայական 4516 գրադարան, 1175 ակումբ, 35 թանգարան, 14 թատրոն, 772 կինոսարք, լույս էր տեսնում 1063 անուն գիրք, 91 ամսագիր, 80 թերթ: Գիտական 102 հիմնարկություններում աշխատում էր 17138 գիտաշխատող, այդ թվում՝ գիտու– թյան 630 դոկտոր և 4734 թեկնածու: Առող– ջապահության բնագավառում՝ 9851 բժիշկ, 21,9 հզ. միջին բժշկական անձնակազմ: Գրկ. Մարքս Կ., Կապիտալ, հ. 2, գիրք 2, Ե., 1936: Լենին Վ. Ի., Կապիտալիզմի զարգացումը Ռուսաստանում, Երկ., հ. 3: ՍՄԿԿ ծրագիրը, Ե., 1974: ՍՄԿԿ XXV համագու– մարի նյութերը, Ե., 1976: Հակոբյան Ա. Մ., Սովետական Հայաստանի ժողովրդա– կան տնտեսությունը վերականգնման ժամա– նակաշրջանում (1921՛–1925 թթ.), Ե., 1955: Սովետական Հայաստանի տնտեսական զար– գացումը, 1920–1960, Ե., 1960: Հոկտեմբերը և Հայաստանի տնտեսական զարգացումը, Ե., 1967: Ա դ ո ն ց Մ. Հ., Հայաստանի ժողովըր– դական տնտեսությունը և հայ տնտեսագիտա– կան միտքը XX դարի սկզբին, Ե., 1968: JT «- ա; e h k օ Ո. H., Hctophh HapoflHoro xo3ah- CTBa CCCP, t. 1–3, M., 1956; 3kohomhtoc- Kafl HCTOpHH KanHTaUHCTHHeCKHX CTpaH, nofl pep,. B. T. HyHTyjioBa, M., 1973. Լ. Թամազյան.
ԺՈՂՈՎՐԴԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄ, սոցիալիստական հասարակարգում ժո– ղովրդական տնտեսության պլանաչափ զարգացման պրոցեսների, հասարակա– կան կյանքի երևույթների հետազոտման, արտացոլման համակարգ: Այդ պրոցես– ների և երևույթների քանակական արտա– հայտմամբ պարզաբանվում է նաև դրանց որակական կողմը: ՍՍՀՄ–ում և սոցիա– լիստական մյուս երկրներում հաշվառու– մը ընդգրկում է Պետպլանի կատարման պրոցեսները: Վերահսկելով դրանք՝ ժ. հ. նպաստում է սոցիալիստական սեփակա– նության Պահպանմանը, աշխատանքի տնտեսման ռեզերվների բացահայտմանը, արտադրության աճին ու կատարելագործ– մանը: ժ. հ–ման միասնական համակարգն ընդգրկում է հաշվապահական հաշվա– ռումը, օպերատիվ–տեխ. և վիճակագրա– կան հաշվառումը (տես Վիճակագրու– թյուն): Հաշվառման բոլոր տեսակների ցուցանիշները օրգանապես փոխկապ– ված են և ընդհանրացվում են միասնական սկզբնական փաստաթղթերի հիման վրա: ժ. հ. կազմակերպող և առաջատար օղակը վիճակագրությունն է, որն ապահովում է հաշվառվող տվյալների պլանաչափ հա– վաքումը, խմբավորումը, միասնությունն ու համեմատելիությունը: ժ. հ. ղեկավա– րում է ՍՍՀՄ կենտրոնական վիճակագրա– կան վարչությունը (ԿՎՎ):
ԺՈՂՈՎՐԴԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՕՊՏԻՄՈՒՄ, հասարակության տրամադրության տակ եղած ռեսուրսների օգտագործման լավա– գույն տարբերակ: ժ. օ–ի հասնել հնարա– վոր է միայն արտադրամիջոցների հան– րային սեւի ականո ւ/^յւսն սշայյքաՆՆհրոււՏ: Այն սոցիալիստական հասարակարգի հիմնական նպատակի՝ հասարակության անդամների բարեկեցության ըստ ամե– նայնի բարձրացման կարևորագույն ուղի– ներից է: ժ. օ. ընտրության համար կազմ– վում է տնտեսության զարգացման տըն– տեսագիտական–մաթեմատիկական մո– դել՝ նպատակային ֆունկցիա օգտագոր– ծելով ժողտնտ. օպտիմալության չաւիա– նիշը և հաշվի առնելով տվյալ ժամանակա– շրջանի սոցիալ–տնտ. հիմնական սահմա– նափակումները, զարգացման պայման– ների ու հիմնական բնութագրերի ստո– խաստիկ բնույթը: Ամբողջությամբ վերց– րած, ժողտնտեսության զարգացման օպ– տիմալ տարբերակի ստացումը այդպիսի չագրեգատացված դինամիկ մոդելի մի– ջոցով, մեթոդոլոգիական, մաթեմատիկա– կան և տեխ. լուրջ դժվարություն է ներկա– յացնում: Հնարավոր է խնդիրը լուծել առանձին ճյուղերի, ռեգիոնների կամ զարգացման կարևորագույն պրոբլեմների առանձին–առանձին մոդելավորման մի– ջոցով՝ դրանք դիտարկելով մոդելների կոմպլեքսում: Այս դեպքում ընտրված տարբերակները կհամապատասխանեն ժ. օ–ին, եթե դրանցում օգտագործված օպտիմալության չաՓանիշները բխում են
