լի է արտահայւոել հեաեյալ վիճակագրա– /<r կան բանաձևի միջոցով. Ց= է , որ– np աեղ n-ը ընտրանքն Է, Ց–ն՝ հարաբերական սխալը, p-ն՝ հաճախականությունը, է–ն հաստատուն թիվ Է, q-ն հավասար է 1–p-ի: Լ. վ. նպաստում է կապի և ինֆորմացիայի տեսությունների զարգացմանը: Ր. Ղազարյան.
ԼԵԶՎԱԲԱՆԱԿԱՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ, տես Լեզվաբանություն:
ԼԵԶՎԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, գիտություն մարդ– կային ւեզվի, նրա ծագման ու զարգաց– ման օրինաչափությունների, հասարակա– կան դերի ու գոյության ձևերի մասին: Անխզելիորեն կապված լինելով հարակից գիտությունների հետ և պայմանավորված ոչ միայն գիտության ընդհանուր զար– գացման մակարդակով, այլև տարբեր ժո– դովուրդների մոտ լեզվի ուսումնասիրու– թյան յուրահատուկ պայմաններով ու հա– սարակության զարգացման պահանջնե– րով, Լ. տարբեր ժողովուրդների մոտ և տարբեր դարաշրջաններում համապա– տասխանորեն ունեցել է տարբեր ծավալ, բովանդակություն, նպատակներ և հետա– զոտության մեթոդներ: Հին եգիպտացինե– րի մոտ Լ. ծագել է ու զարգացել առաջին հերթին իբրև ուսմունք գրելու արվեստի մասին, իբրև զրաբանության ու գրագի– տության դասընթաց, որին միացել է նաև հին տեքստերի վերծանման բանասիրա– կան ուսմունքը: Շումերների և աքքադնե– րի (ակկադների) մոտ զրաբանության հիմքի վրա զարգանում են գրավոր հու– շարձանների բանասիրական–քերականա– կան մեկնությունը և բառարանագրությու– նը: Չինաստանում հիերոգլիֆագիտու– թյան հետ սկիզբ են առնում մի կողմից՝ չինական տարբեր բարբառների բառա– պաշարի իմաստային ու կիրառական ուսումնասիրությունը, որ պայմանավո– րում է բարբառագրական բառարանների ստեղծումը (օրինակ՝ Յան Սյունի բառա– րանը, 53 թ. մ. թ. ա.). մյուս կողմից՝ ոճա– բանությունը, որի նպատակն էր ճարտար ու գեղեցիկ խոսքի կառուցման հիմունքնե– րի մշակումը: Այս կարգի ուսումնասիրու– թյունները հիմք են ստեղծում նաև լեզվի հետ կապված որոշ խնդիրների իմացա– բանական հետազոտության զարգացման համար [օրինակ՝ Մո–Ձըի (479–381 թթ. մ. թ. ա.) և նրա հետևորդների տեսությու– նը անունների մասին]: Հնդիկների մոտ Լ. սաղմնավորվել է Վեդաների ուսմամբ, որ ժամանակի ընթացքում հանգել է լեզվի բանասիրական ուսումնասիրության և իր կատարելությանն է հասել մ. թ. ա. V– III դդ. (օրինակ՝ Պանինիի քերականու– թյունը): Հույների մոտ Լ. սկիզբ է առնում իմացաբանական խնդիրների գիտական լուսաբանության թելադրանքով: Զբաղ– վելով ճանաչողության ու իրականության փոխհարաբերության խնդիրներով և մշա– կելով տրամաբանության հիմունքներն ու ճարտասանական արվեստի տեսությու– նը, հույն փիլիսոփաներն անխուսափելիո– րեն կանգնում են բառերի և իրերի փոխ– հարաբերության խնդրի առջև, որը նրանց զբաղեցնում է մի քանի հարյուրամյակ: Նրանց մի մասը (Հերակլիտ, Պլատոն) գտնում Է, որ անունները տրվել են առար– կաներին ըստ բնության, ըստ առարկա– ների Էության կամ բնույթի, մյուս մասը (Դեմոկրիտ, Արիստոտել) պնդում Է, թե դրանք տրվել են ըստ օրինի, ըստ ավան– դության, ըստ սովորության կամ ըստ դրության: Լեզվի քերականական ուսում– նասիրությունը համեմատաբար քիչ Է զբաղեցնում հույն փիլիսոփաներին, թեև այստեղ էլ նրանց վաստակն զգալի Է: Պրո– տագորը բառերը բաժանում է ըստ սե– ռերի՝ բառիմաստի հիման վրա: Արիստո– տելն առանձնացնում է բառերի երեք դաս (անուն, բայ, շաղկապ), հիշատակում Է հոդերը, տարբերակում բառերի ուղիղ ու թեք ձևերը ևն: Լեզվի քերականական կառուցվածքի ուսումնասիրությունը բուռն զարգացում է ապրում Ալեքսանդրիայում: Քերականական աշխատություններից առավել ամբողջականն է Դիոնիսիոս Թրա– կացու «Արվեստ քերականության» գիրքը (I դ. մ. թ. ա.): Հուն, քերականությունների թարգմանությամբ ու դրանց մեկնաբանու– թյուններով քերականական ուսումնասի– րությունները զարգացան նաև այլ ժո– ղովուրդների մոտ: Ասորիները և հայերը V դ. թարգմանեցին Դիոնիսիոսի քերա– կանությունը, սյավ, ժողովուրդների մոտ քերականական առաջին աշխատություն– ները երևան եկան X դ.: Հռոմեացիները թեև ժառանգեցին անունների ու նրանց նշած առարկաների կապի մասին եղած վեճը, սակայն ավելի կարևորություն տվե– ցին լեզվի քերականական ու ճարտասա– նական բնույթի հետազոտություններին: Լատ–ին հարմարեցնելով հուն, քերակա– նությունը՝ նրանք զգալիորեն մշակեցին ու զարգացրին այն, ստեղծեցին լատ–ին հարազատ քերականական ուսումնասի– րություններ: Նշանավոր է Մարկ Տերեն– ցիոս Վառոնի (մ. թ. ա. 116–27) «Լատի– ներեն լեզվի մասին» մեծածավալ աշխա– տությունը (25 գիրք, մեզ են հասել V– X գրքերը): Հետագայում, հին երկերի և խոսակցական լատ–ի միշև տարբերու– թյունների խորացմանն ու ծավալմանը զուգընթաց, մեծացավ բանասիրական քե– րականությունների անհրաժեշտությունը, որի արդյունքը եղավ III–V դդ. քերակա– նական, ճարտասանական ու բառարա– նագրական հետազոտությունների բուռն զարգացումը: Այդ շրջանի քերականներից նշանավոր են Դոնատոսը (IV դ.) և Պրիս– ցիանոսը (V դ.): Հույների ստեղծած ու հռոմեացիների մշակած այդ քերականա– կան ուսումնասիրությունները եվրոպա– կան քերականությունների, ինչպես և հայկ. քերականական աշխատությունների հիմքն են հանդիսացել միջին դարերում: Ցուրացնելով հուն, և մասամբ հնդ. քե– րականության նվաճումները, արաբներն զգալիորեն ընդարձակեցին նրա սահման– ները (հնչյունաբանություն, ձևաբանու– թյուն, շարահյուսություն, ոճաբանություն, ճարտասանություն, տաղաչափություն, բառարանագրություն ու բարբառագրու– թյուն): Արաբ. Լ. իր ծաղկման շրջանն ապրեց XIII–XV դդ. և հիմք հանդիսացավ մահմեդական աշխարհի գրեթե բոլոր ժո– ղովուրդների քերականությունների հա– մար: Միջին դարերում Եվրոպայում, ինչ– պես և արլ. մի շարք երկրներում զգաց– վում է լեզվաբանական հետազոտություն– ների որոշ թուլացում: Կաթոլիկ եկեղեցու գաղափարախոսությունը, որին ստորա– դասվում էին բոլոր գիտությունները, Լ. մղում է դեպի աստվածաշնչական դոգմա– ների մեկնաբանությունը ինչպես լեզվի ծագման, այնպես էլ լեզուների բազմա– զանության և այլ հարցերում: Եվրոպայում լեզվաբանական աշխատությունները սահ– մանափակվում են հիմնականում Դոնա– տոսի և Պրիսցիանոսի քերականություն– ների կոմպիլյացիաներով: Միջնադարի (առանձնապես XI–XIV դդ.) համար ավե– լի բնորոշ է այն, որ երևան են գալիս արև– մտաեվրոպական մի շարք լեզուների քե– րականություններ՝ լատ. քերականություն– ների հիմքի վրա, լատ. և այլ լեզուներով: Լեզվաբանական–քերականական նյութի կուտակումը խթանում է նաև ընդհանրաց– նող ուսումնասիրությունների ստեղծումը: XVII–XVIII դդ. այդ կարգի ուսումնասի– րությունները հանգեցնում են համընդ– հանուր քերականությունների ստեղծման՝ տրամաբանական հիմքի վրա (օրինակ՝ Կ. Լանսլոյի և Ա. Առնոյի «Ընդհանուր և տրամաբանական քերականությունը», 1660): Վերածնության դարաշրջանում լեզվի ուսումնասիրությունը դարձյալ փոխադըր– վում է բանասիրության բնագավառը: Մեծ թափ են ստանում քերականական ու բառարանագրական աշխատանքները՝ նախ հուն–ի և լատ–ի, ապա և եվրոպական կենդանի լեզուների (իտալ–ի, դանիերենի, իսպաներենի, հոլանդերենի, ֆրանս–ի, անգլ–ի, գերմ–ի, ռուս–ի, չեխերենի, ուկր–ի, հունգ–ի, պորտուգ–ի ևն) ուսումնասիրու– թյան բնագավառում: XVII դ. սկսած կազմվում են բազմալեզվյան բumuiցան– կեր ու բառարաններ, որոնք այս կամ այն չափով ծանոթություն են տալիս հարյու– րավոր լեզուների մասին: Ընդարձակվում են լեզվաբանական հետազոտությունների շրջանակները, առաջադրվում տեսական նոր խնդիրներ: Այն հատկապես ուժեղա– նում է XVI–XYIII դդ. փիլ. ներկայացու– ցիչների՝ սխոլաստիկայի դեմ պայքարի ընթացքում: Մերժելով Աստվածաշնչի առասպելը լեզվի ստեղծման մասին՝ XVIII դ. մտածողները առաջ են քաշում երկու հակադիր կարծիք, ոմանք (ժ. ժ. Ռուսո և ուրիշներ) լեզվի առաջացումն ու զարգացումը բացատրում են մարդկանց՝ իրար հետ հաղորդակցվելու անհրաժեշ– տությամբ կամ հասարակական դաշինքով, ոմանք էլ (Մոնբոդո, Հերդեր)՝ մարդու ներքին կյանքով, «խոսքի ու մտքի ան– հատական գործունեությամբ»: XVII– XVIII դդ. մտածողները պատմական հա– յեցակետը լեզվի նկատմամբ կիրառելու որոշ Փորձեր են անում: XIX դ. առաջին քառորդում Ռ. Ռասկի, Ցա. Գրիմի, Ֆ. Բոպպի, Ֆ. Դիցի, Ա. Պոտ– տի, Ա. Վոստոկովի, 6. Դոբրովսկու, Պ. Շաֆարիկի և այլ լեզվաբանների հետա– զոտություններով հիմնադրվում է պատմա– համեմատական Լ.: Պատմականության դիրքերում ուսումնասիրում են առանձին լեզուների պատմական փոփոխություննե– րը, իսկ նախնական վիճակներին անդրա– դառնալով՝ տարբեր լեզուների միջև եղած ծագումնաբանական ընդհանրություննե–
