մահից հեաո, սելջուկ–թուրք. տիրապետության շրջանում և արտացոլում է քրիստոնյա տերությունների օգնությամբ Հայաստանը սելջուկ–թուրք երի լծից ազատագրելու ակնկալություններ («Տեսիլ»-ի իսկական հեղինակները շահարկել են Հ. Կ–ի անունը): Կյանքի վերջին տարիներն անց է կացրել Երևանում, ուր վախճանվել և թաղվել է Կոնդի հս–արմ. ծայրամասի՝ իր անունով («Կոզեռն») կոչվող գերեզմանոցում:
Գրկ. Մատթեոս Ուռհայեցի, ժամանակագրություն» Ե., 1973: Քյուրդյան Հ., Հովհաննես Կոզեռն, «ՀԱ», 1967, M 1–3: Марр H. H., Сказание օ KaTOjra- Koce IleTpe h yqeHOMHoaHHe Ko3epHe, «Восточные записки>, CпБ, 1905. Վ. Վարդանյան
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿՈԼՈՏ ԲԱՂԻՇԵՑԻ (1678, Բաղեշ–13.2.1741, Կ. Պոլիս), Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարք 1715-ից, մշակութային գործիչ: Եղել է Բաղեշի (Բիթլիս) Ամիրդոլու վանքի դպրոցի սանը: 1705-ին տեղափոխվել է Մուշի Ս. Կարապետ վանքը, սկսել Դլակի մայրավանքի շինությունը: Պատրիարքության ժամանակ՝ իր նախկին դասընկերների հետ միասին Կ. Պոլսի Սկյուտար թաղամասում հիմնել է նոր դպրոց (փաստորեն Ամիրդոլու վանքի դըպրոցը տեղափոխվեց Կ. Պոլիս), Դում–Դափուի մատենադարան–գրադարանը: Նրա աջակցությամբ հրատարակվեցին Ագաթանգեղոսի, Հովհան Մամիկոնյանի, Փավստոս Բուզանդի, Մեսրոպ Վայոցձորեցու, Դրիգոր Տաթևացու և այլոց ստեղծագործությունները, կատարվեցին մի շարք թարգմանություններ:
Գրկ. Կյուլեսերյան Բ., Կոլոտ Հովհաննես պատրիարք, Վնն., 1904: Լևո, Երկ. ժող., հ. 3, գիրք 2, Ե., 1973:
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՀԱՄՇԵՆՑԻ [ծն. թ. անհտ., Համշեն– 1497, Կապոսի վանք (Երզնկայի մոտ)], մանկավարժ և փիլիսոփա: Կրթությունն ստացել է Ավագ վանքի դպրոցում: Հետագայում ստանձնել է դպրոցի րաբունապետությունը և այն վերափոխել համալսարանի:
Հ. Հ–ու հետ համալսարանում դա սա վանգել են դասասաց վարդապետներ Աբրահամը, Մարգարեն և Աստվածատուր Ջերմացին: Որպես միակ համալսարանը, այստեղ սովորելու են եկել Հայաստանի տարբեր վայրերից: Հ. Հ–ու սաների ընդօրինակություններից և հիշատակարաններից հայտնի է, որ նրա աշակերտներից շատերը դարձել են նշանավոր բանաստեղծներ, նկարիչներ, երաժիշտներ (Գրիգոր Կաֆայեցի ծաղկող, Ներսես Բաղիշեցի, Ներսես Հաղբայեցի, Խաչատուր Երզնկացի և ուրիշներ): 1482-ին Հ. Հ–ու համալսարանը Ավագ վանքից տեղափոխվել է Կապոսի վանք, որն իր մահից հետո փակվել է:
Ա. Տեր–Գրիգորյան
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՀԱՍԱՆ–ՋԱԼԱԼՏԱՆ (ծն. թ. անհտ.– 1787, Շուշի), Գանձասարի կաթողիկոս (1763–87), հայ ազգային–ազատագրական շարժման գործիչ: Եսայի Հասան–Ջւաաւյանի եղբորորդին: Հայաստանի ազատագրության նպատակով կազմակերպական գործունեություն է ծավալել Ղարաբաղում և Արևելյան Հայաստանի մյուս գավառներում: Դործակցել է Հովսեփ էմինի հետ, կապ պահպանել էջմիածնի կաթողիկոսության, հնդկահայ ազատագրական խմբակի և ռուսահայ գործիչների (Հովհաննես Լազարյան, Հովսեփ Արղության ևն) հետ: Հ. Հ–Ջ–ի նախաձեռնությամբ գումարվել են Ղարաբաղի մելիքների ու հոգևոր գործիչների ժողովներ, նամակներ հովել ռուս, արքունիք՝ օգնության խնդրանքով և պարսից ու օսմանյան բռնապետությունների դեմ կռվելու պատրաստակամության հավաստիացումներով: Հ. Հ–Զ–ի ռուս, կողմնորոշումը հարուցել է Շուշվա Իբրահիմ խանի թշնամությունը, որն օգտվելով հանգամանքից, որ Ռուսաստանն զբաղված է Կովկասյան պատերազմներով, 1787-ի գարնանը հարձակվել է Դանձասարի վրա, կողոպտել կաթողիկոսարանը, կալանավորել Հ. Հ–Ջ–ի ն, ապա սպանել տվել Շուշվա բանտում:
Գրկ. H օ a h h h c տւ h A. P., Pocchh h армянское освободительное движение B 80-x it. XVIII столетии, E., 1947. P. Ոււուբարյան
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՀԵՐՄՈՆԵՑԻ, Կոլոտիկ (ծն. թ. անհտ.– 1440-ական թթ. վերջին), հայ եկեղեցական գործիչ: Կրթությունն ստացել է Վայոց ձորի Հերմոն վանքում, ապա աշակերտել է Դրիգոր Տաթևացուն: Վերջինիս մահից հետո հիշվում է որպես Տաթևի դպրոցի ուսուցչապետ և մեծ վարդապետ: 1430-ական թթ. Թովմա Մեծոփեցու հետ միասին պայքարել է Հայոց կաթողիկոսությունը Մսից էջմիածին տեղափոխելու համար (տես Էջմիածնի ազգային ժողով 1441): Վճռական դեր է խաղացել Կիրակոս Ա Վիրապեցու գահընկեցության և Դրիգոր ժ Ջալալբեգյանցի կաթողիկոս ընտրվելու գործում: Ընդօրինակել է մի ճառընտիր, երկասիրել Եսայու մեկնությունը և Լուծմունք Դիոնիսիոսի:
Գրկ. Թովմա Մեծոփեցի, Ցիշատակարան, Թ., 1892: Օրմանյան Մ., Ազգապատում, հ. 2, ԿՊ, 1914:
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՀՈԼՈՎ, Հակոբ Կոստանդնուպոլսեցի (1635–24.11.1691, Վենետիկ), հայ քերական, թարգմանիչ, կրոնական գործիչ: 1660–67-ին սովորել է Հռոմի և Լիոնի դպրոցներում, ապա զբաղվել գիտական, թարգմանչական, քարոզչական աշխատանքով, նպաստել կաթոլիկության տարածմանը հայերի մեջ: Եղել է Ոսկան Երևանցու առաջին գրաքննիչը և իր գործունեությամբ պաշտպանել հայ տպագրիչների շահերը, որի հետևանքով կորցրել է իր պաշտոնը: Հ. Հ. շուրջ 15 ինքնուրույն ու թարգմանական գրքերի հեղինակ է: Առաջին տպագիր գործը «Պարտէզ հոգեւոր» (1670) երկի թարգմանությունն է, ապա՝ «Զտութիւն հայկաբանութեան կամ Քերականութիւն հայկական» (1674) գիրքը (լատ.), որի համար էլ, ըստ ավանդության, նրան անվանել են «Հոլով»: Քննության նյութը գրաբարի քերականությունն է: Ներածության մեջ Հ. Հ. նշում է հայոց լեզվի 3 տարբերակ՝ «հայկական», այսինքն՝ գրաբար, «աշխարհական»՝ բարբառներ, «քաղաքական»՝ հայկականի և աշխարհականի խառնուրդը, որն օգտագործում են ատենախոսներն ու փաստաբանները: Անցնելով բուն քերականությանը՝ որոշում է նրա սահմանները, քննում խոսքի մասերը, շարահյուսությունը, կետադրությունը, հնչյունաբանությունը, տաղաչափությունը ևն: «Համառօտութիւն ճարտասանականի արուեստի» (1674) աշխատությամբ Հ. Հ. փաստորեն հիմք դրեց նոր շրջանի ինքնուրույն գիտական ոճագիտությանն ու ճարտասանությանը, իսկ «Պարզաբանութիւն հոգենուագ սաղմոսացն» (1687) գրքով նոր մակարդակի հասցրեց աշխարհաբարի մշակումը և առաջին անգամ հրապարակայնորեն պաշտպանեց նրա դատը:
Երկ. Քերականութիւն լաթինական հայերէն, Հոոմ, 1675: Հայելի ճշմարտութեան, Վնտ., 1680: Պատասխանատրութիւնք թդթոյ, Վնտ., 1687:
Գրկ. Ալիշան Ղ., Հայ–Վենետ, Վնտ., 1896, էջ 509: Ալպոյաճյան Ա., Պատմություն հայ դպրոցի, հ. 1, Կահիրե, 1947, էջ 418: Լևո, Երկ. ժող., հ. 3, Ե., 1969, էջ 454: Ջահուկյան Գ. Բ., Դրաբարի քերականության պատմություն, Ե„ 1974: Իշխանյան Ռ., Հայ գրքի պատմություն, հ. 1, Ե., 1977: Ե. Մեչքոնյան, հ. Կարադեչյան
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ITULULUU Հռետոր (’Icoawns MaXaXag) (491–578), բյուգանդական ժամանակագիր: Ծագումով ասորի: Դրել է «Տիեզերական ժամանա– կագրություն»-^
որը բաղկացած է 18 գրքից և բովանդակում է իրեն հայտնի բոլոր ժողովուրդների պատմությունը հնագույն ժամանակներից մինչև Հուստինիանոս I-ի կառավարման (527–565) վերջը: Որոշակի արժեք է ներկայացնում 18-րդ
ԳԻՐՔԸ» որտեղ շարադրված է իր ապրած ժամանակաշրջանի պատմությունը: Հ. Մ–ի գործը քրիստոնեական ոգով գրված բարոյախոսական դյուրընթեռնելի աշխատություն է, որտեղ հավաստի փաստերը ձուլված են առասպելների հետ: Հ. Մ. որոշակի ազդեցություն է թողել հետագա ժամանակագիրների վրա, հատկապես՝ սլավոնական: Նրա երկը միջնադարում թարգմանվել է սլավոներեն: Հ. Բարթիկյան
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԱԱՆԿԱՍԱՐԵՆՑ (1415, Արճեշ–1501, Վան), միջնադարյան հայ գրիչ: Սովորել է Արճեշում, ապա՝ Մեծոփա վանքի դպրոցում: Սկզբում աշխատել է իր ուսուցչի՝ պատմիչ Թովմա Մեծոփեցու մոտ, կատարել նրա հանձնարարությունները. հետագայում տեղաՓոխվել է Արճեշ, հիմնել գրչության դպրոց, որտեղ սովորելու էին գալիս Վասպուրականի տարբեր շրջաններից: Կյանքի վերջին տարիներն անցկացրել է Վանում: Դրչությամբ զբաղվել է 72 տարի: Արտագրել է 40 Հայսմավուրք ու տարեգիրք, 50–60 ձեռագիր, 32 Ավետարան: Հ. Մ–ի գրչական ժառանգությունից մեզ հայտնի է 30 միավոր, որից 13-ը պահվում է Մեսրոպ Մաշտոցի անվան, 5-ը՝ Վենետիկի Մխիթարյան մատենադարաններում, 2-ը՝ Նոր Ջուղայում: Ա. Մաթևոսյան
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՄԱՆՈՒԿ ԻԼԱԹԵՑԻ (ծն. թ. անհտ.––1438), հայ միջնադայւյան գուսան: Մանկուց նվիրվել է երաժշտության, անցել գուսանական արվեստի հիմնավոր դպրոց: Ունեցել է հազվագյուտ ձայն, կատարել է ինչպես հայկ. և թուրք, աշխարհիկ, այնպես և հայ հոգևոր երգեր: Մասնակցել է գուսանական հրապարա–
