Ֆ. է. Զերժինսկի հական և ռուսական հեղափոխական շարժ– ման ակտիվ մասնակից: 1895-ին մտել է Լիտվական ս–դ. կազմակերպության (Վիլ– նո) մեշ՝ հարելով նրա ձախ թևին: 1896-ին, հեռանալով գիմնազիայից, դարձել է պրո– ֆեսիոնալ հեղափոխական: 1897-ին հե– ղափոխական աշխատանք է ծավալել Կաու– նասում (Կովնո), լեհերեն հրատարակել է «Կովենսկի ռաբոչի» անլեգալ թերթը: 1897-ի հուլիսին ձերբակալվել և 1898-ի օգոստոսին 3 տարով աքսորվել է Վյատ– կայի նահանգ: 1899-ի օգոստոսին փա– խել է աքսորից և Վարշավայում մաս– նակցել ս–դ. կազմակերպության վերա– կանգնմանը: 1900-ի հունվարին դարձյալ ձերբակալվել և 1902-ի հունվարին 5 տա– րով աքսորվել է Վիլյույսկ, բայց հիվան– դության պատճառով թողնվել է Վերխո– լենսկում: 1902-ի հունիսին փախել է և վե– րադարձել Վարշավա: Լեհաստանի թագա– վորության և Լիտվայի սոցիալ–դեմոկրա– տիայի (ԼԹ և ԼՍԴ) IV համագումարում (Բեռլին, 1903) ընտրվել է նրա գլխավոր վարչության անդամ: Մասնակցել է 1905– 1907-ի հեղափոխությանը: Իբրե ԼԹ և ԼՄԴ գլխավոր վարչության անդամ գլխավորել է 1905-ի մայիսմեկյան ցույցը Վարշավայում: Աշխատել է ՌՄԴԲԿ վարշավայի ռազմա– հեղափոխական կազմակերպությունում: 1905-ի հուլիսին վարշավայի կուսկոնֆե– րանսում ձերբակալվել և բանտարկվել է Վարշավայի միջնաբերդում: Հոկտեմբերին ազատվել է ներումով: Եղել է ՌԱԴԲԿ IV (միավորիչ) համագումարի (1906) պատ– գամավոր, որտեղ առաշին անգամ հան– դիպել է Վ. Ի. Լենինին: Մտել է ՌՍԴԲԿ Կենտրոնական օրգանի խմբագրության մեշ՝ որպես ԼԹ և ԼԱԴ–ի ներկայացուցիչ: 1906-ին կուսակցական աշխատանք է կա– տարել Պետերբուրգում, Վարշավայում: Մասնակցել է ՌՍԴԲԿ II (I Համառուսաս– տանյան) կոնֆերանսին: 1906-ի դեկտեմ– բերին ձերբակալվել է: ՌՍԴԲԿ V համա– գումարում (1907), հեռակա կարգով, ըն– տըրվել է Կենտկոմի կազմի մեշ: 1907-ի մայիսին բանտից ազատվել է, սակայն 1908-ի ապրիլին կրկին ձերբակալվել ե 1909-ի օգոստոսին աքսորվել է Սիբիր՝ մշտական բնակության: 1909-ի վերջին փախել է արտասահման (Բեռլին): 1910-ի հունվարին կուսակցությունը Զ–ին ուղար– կել է Կապրի կղզի՝ բուժման, որտեղից 1910-ի մարտին վերադարձել է Կրակով: 1910–12-ին աշխատել է Վարշավայի, Չենստոխովի, Դոմբրովյան շրշանի կուս– կազմակերպություններում: 1911-ին մաս– նակցել է Փարիզում վ. Ի. Լենինի կողմից հրավիրված արտասահմանում ապրող
ՌՍԴԲԿ Կենտկոմի անդամների խորհըր– դակցությանը: 1912-ի սեպտեմբերին դարձյալ ձերբակալվել և բանտարկվել է Վարշավայի միշնաբերդում: 1914-ի ապ– րիլին դատապարտվել է 3, 1916-ին՝ 6 տարվա տաժանակրության: Փետրվարյան հեղափոխության շնորհիվ Զ. ազատվել է Մոսկվայի «Բուտիրսկայա* բանտից և անմիջապես անցել ակտիվ կուսակցական գործունեության: Եղել է Մոսկվայի քա– ղաքային կուսակցական I կոնֆերանսի (1917-ի ապրիլ), ՌՍԴԲ(բ)Կ VII (Ապրիլ– յան) կոնֆերանսի և ՌԱԴԲ(բ)Կ VI համա– գումարի պատգամավոր, որտեղ ընտրվել է կուսակցության ԿԿ անդամ: 1917-ի հոկտ. 16(29)-ինՌՄԴԲ(բ)Կ ԿԿ ընդլայն– ված նիստում ընտրվել է ռազմահեղափո– խական կուսակցական կենտրոնի կազ– մում՝ զինված ապստամբությունը ղեկա– վարելու համար, իսկ Պետրոգրադի սովե– տի կողմից՝ ՌՀԿ կազմում: Հոկտեմբեր– յան զինված ապստամբության կազմա– կերպիչներից է, ղեկավարել է կապը Սմոլ– նիի և ապստամբական ջոկատների միջե: Մովետների Համառուսաստանյան II հա– մագումարի պատգամավոր էր. ընտրվել է ԿԴԿ–ի և նրա նախագահության անդամ: 1917-ի դեկտ. 7(20)-ին, Լենինի առաջար– կությամբ, նշանակվել է Համառուսաս– տանյան արտակարգ հանձնաժողովի (ՎՉԿ) նախագահ, որտեղ մեծ գործունեու– թյուն է ծավալել հակասովետական դա– վադրությունների և խռովությունների բա– ցահայտման ու ջախջախման գործում: Քաղաքացիական պատերազմի տարինե– րին կատարել է կուսակցության Կենտկո– մի և սովետական կառավարության մի շարք պատասխանատու հանձնարարու– թյուններ: 1921-ի հունվ. 27-ից ՀամԿԴԿ–ին կից՝ երեխաների կյանքը բարելավող հանձնաժողովի նախագահն էր, որտեղ հսկայական աշխատանք է կատարել սո– վից ու համաճարակից միլիոնավոր անա– պաստան երեխաների փրկության համար: 1921-ի ապրիլի 14-ից՝ հաղորդակցության ճանապարհների ժողկոմ, մնալով ՎՉԿ նախագահ և ներքին գործերի ժողկոմ: 1924-ի փետր. 2-ից՝ ՍՍՀՄ ԺՏԲՒ» նա– խագահ, մնալով ՍՍՀՄ ԺԿՍ–ին կից Միաց– յալ պետքաղվարչության նախագահ: Զ. եղել է կուսակցության VIII, X–XIV հա– մագումարների պատգամավոր, VII– XIV համագումարներում ընտրվել է ԿԿ անդամ, 1920-ի ապրիլից՝ ՌԿ(բ)Կ ԿԿ կազմբյու– րոյի, 1924-ի հունիսից՝ ԿԿ քաղբյուրոյի անդամության թեկնածու: Համառուսաս– տանյան և ՍՍՀՄ ԿԴԿ անդամ էր: Պար– գևատրվել է Կարմիր դրոշի շքանշանով: Աճյունն ամփոփված է Կրեմլի պատի մեջ: Երկ. Օրագիր: Նամակներ հարազատներին, Ե., 1961: H36p. npOH3B., T. 1 2, 3tH3#., nepepad. h a on., M., 1977; .ZJhcbhhk 3aKjno- neHHoro. IIncbMa. [M.], 1967. Գրկ.ԳոըւԿ Բ., ՀեղաՓոխության աս– պետը, Ե., 1938: Կոն Ֆ.» Ֆելիքս էդմունդո– վիչ Զերժինսկի, Ե., 1939: Զուրով Ն., Ֆ. է. Զերժինսկի: Կենսագրություն, Ե., 1967: Կ ո– րոլկով Ցու. Մ., Ֆելիքս՝ նշանակում է երջանիկ…, Ե., 1977: 3 y 6 օ b H. H., Փ. 3.
- 3ep3KHHCKHH. EnOrpa4)H.H, 3 H3fl., flOEt. , M-,
1971; ^3ep XHHCKaA C. C., B roflw BejiHKHx 6oeB, 2 H3A., Hcnp. h aon., M., 1975; fl3epatHHCKaa C.B., TepoiraecKaa mo- JioflocTb, M., 1977; O Oejimcce SflMyHflOBiiqe ^3ep»HHCKOM: BocnOMHHaHHH, CTaTbH, OHepKH coBpeMeHHHKQB, M., 1977.
ՁԷՐԺԻՆԱԿՈՒ ԱՆՎԱՆ ՍՈՎԻՈձԻՆ ԿԻՑ ԱՎԱՆ, Հայկական ՄԱՀ Հոկտեմբերյանի շրջանում, շրջկենտրոնից 7 կւէ հարավ– արևմուտք: Սովետական տնտեսությունն զբաղվում է խաղողագործությամբ, պտղա– բուծությամբ, բանջարաոուծությամբ և Տեսարան ավանից աևասևապահությամբ: Ունի միջնակարգ դպրոց, կուլտուրայի պալատ, գրադարան, կինո, կենցաղսպասարկման օբյեկտներ, մսուր–մանկապարտեզ, բուժկայան: Հիմ– նադրվել է 1946-ին: ՋԻ ՎԱՐԳՈՒՆ, վարգաձի, թեթև լծկան ձիերի ցեղերի առանձին խումբ, որոնց վազքը բնորոշվում է վարգով: Վարգը երկ– տակտանի անկյուևագծային շարժում է և տարբերվում է քայլից նրանով, որ այս դեպքում առկա է կախվածության Փուլը (մեկ ակնթարթում ձիու 4 ոտքերը կտրվում են գետնից): Վարգունների խմբից են օռլովյան, ռուս., ամերիկյան և ֆրանս. ցե– ղերը: Վարգուններն ստացվել են հեծկան և թեթև լծկան ձիերի ցեղերի տրամախա– չումից:
ՁԻԱԲՈհԾՈՒ&ՅՈհՆ, անասնապահու– թյան ճյուղ, զբաղվում է ձիերի բուծմամբ և օգտագործմամբ: Ծագել է Ասիայի և Եվրո– պայի երկրներում} մ. թ. ա. IV հազարամ– յակում: Աֆրիկա ձիեր ներմուծվել են մ. թ. ա. II հազարամյակում (Փոքր Ասիա– յի ց), Ամերիկա՝ մ. թ. XYI դ., իսկ Ավստրա– լիա՝ XVII դ.: Զ. զարգացած է եղել նաև Հին Հայաստանում (տես Այրուձի և Գյու– ղաանէոեսություն հոդվածները): Ընտե– լացված ձին երկար ժամանակ եղել է մարդու մշտական օգնականը գյուղատնտ. ու տրանսպորտային աշխատանքներում և կարևոր դեր է խաղացել բանակում: Մարդը հնագույն ժամանակներից կաւոա– րելագործել է ձիերի որակական հատկա– նիշները և ստեղծել տարբեր ցեղեր, որոնք միավորվում են երեք հիմնական տիպերի՝ հեծկանների, լծկանների և ծանրաքար– շերի մեջ: 1979-իև աշխարհում հաշվվում էր ձիերի մոտ 200 ցեղ և ցեղախումբ (առա– վել հայտնի են Ռուսաստանի օռլովյան վարգունները, Դոնի հեծկանները, անգլ. զտարյուն արագավազները, նորֆոլկյան վարգունները, շայրի, սուֆոլկի ու կլեյ– դեսդալյան ծանրաքարշերը, ամերիկյան վարգունները, արաբ, ձին, տարբեր երկըր– ներում տարածված բրաբանսոնները, ար– դենները ևն): XX դ. 30–50-ական թթ. գյու– ղատնտ. արտադրության մեքենայացման և ավտոմոբիլային տրանսպորտի զար– գացման հետևանքով աշխարհում (հատկա– պես բարձր զարգացում ունեցող երկրնե– րում) ձիերի գլխաքանակը կրճատվեց գրեթե կրկնակի անգամ (1930-ին այն կազ– մել է մոտ 120 մլն): Արդի պայմաններում շատ երկրներում բանող ձիերը դեռևս օգ–
